SEBA Class X Science Chapter 7: নিয়ন্ত্ৰণ আৰু সমন্বয় Question and Answers Assamese Medium

নিয়ন্ত্ৰণ আৰু সমন্বয়

নিয়ন্ত্ৰণ আৰু সমন্বয়

প্ৰ শ্না ৱ লী

Class 10 Science NCERT Textbook – Page No 119

1. প্ৰতীপ ক্ৰিয়া আৰু খোজ কঢ়াৰ মাজত পাৰ্থক্য কি?

উত্তৰঃ প্ৰতীপ ক্ৰিয়া আৰু খোজ কঢ়াৰ মাজত পাৰ্থক্য 

প্ৰতীক ক্ৰিয়া	খোজকঢ়া
একেটা উদ্দীপনাৰ প্ৰতি এক দ্ৰুত আচম্বিত আৰু এনৈচ্ছিক সহাঁৰি । উদাহৰণস্বৰূপে- হাঁচি মৰা, চকু টিপিওৱা ইত্যাদি ।	একে সুবিবেচনাপূৰ্ণ ঐচ্ছিক প্ৰক্ৰিয়া যত উদ্দীপনাৰ প্ৰতি সহাঁৰি জড়িত নহয় ।
চিন্তন প্ৰক্ৰিয়া জড়িত নহয় ।	চিন্তন প্ৰক্ৰিয়া জড়িত হয় ।
স্নায়ুৰজ্জুৱে নিয়ন্ত্ৰণ কৰে ।	মস্তিষ্কই নিয়ন্ত্ৰণ কৰে ।
ছেকেণ্ডত সম্পন্ন হয় ।	সম্পন্ন হ’বলৈ তুলনামূলকভাৱে অধিক সময়ৰ প্ৰয়োজন ।

 

2. দুটা নিউৰনৰ মাজৰ সংযোগী পথ বা চাইনেপছত কি ঘটে ?

উত্তৰঃ দুটা নিউৰনৰ মাজৰ সংযোগী পথ বা চাইনেপছৰ মাজেদি স্নায়ু সংবেদন আমাৰ দেহত প্ৰেৰণ হয় । দুটা নিউৰনৰ মাজৰ সংযোগী পথ বা চাইনেপছত ৰাসায়নিক পদাৰ্থৰ সঞ্চালন ঘটে । 

 

3. মগজুৰ কোন অংশই দেহ লৰচৰ আৰু সমতা ৰক্ষা কৰাত অংশ লয় ?

উত্তৰঃ পশ্চাৎ মস্তিুষ্কত অৱস্থিত চেৰিবেলামে দেহ লৰচৰ আৰু সমতা ৰক্ষা কৰাত অংশ লয়।

 

4. আমি ধূপকাঠিৰ গোন্ধ কেনেকৈ লওঁ ?

উত্তৰঃ নাকৰ স্নায়ুকোষৰ ডেনড্ৰাইটত অৱস্থিত ঘ্ৰাণ সংগ্ৰাহকৰ সহায়ত আমি ধূপকাঠিৰ গোন্ধ লওঁ । 

 

5. প্ৰতীপ ক্ৰিয়াত মগজুৰ ভূমিকা কি?

উত্তৰঃ প্ৰতীপ ক্ৰিয়াত মগজুৰ ভূমিকা পালন নকৰে কিয়নো কাৰ্যকৰী পেশীয়ে ক্ৰিয়াৰ বাৰ্তা স্নায়ুৰজ্জুৰ পৰা পোনপটীয়াকৈ লাভ কৰে । অৱশ্য এই তথ্য মগজতো উপনীত হয় যত এয়া ভৱিষ্যতলৈ স্মৃতি হিচাপে সঞ্চিত হৈ থাকে ।  

 

Class 10 Science NCERT Textbook – Page No 122

1. উদ্ভিদৰ সঞ্জীৱনী পদাৰ্থ (Plant Hormone) বিলাক কি কি ?

উত্তৰঃ     (i) জিবাৰেলিন 

             (ii)চাইট’কাইনিন

             (iii) অক্সিন 

             (iv) এবচাইছিক এছিড 

 

2. নিলাজী বনৰ পাতৰ চলন পৰিঘটনাটো কাণ্ডৰ কুমলীয়া আগৰ পোহৰৰ দিশত গতি কৰা পৰিঘটনাটোৰ মাজত কি পাৰ্থক্য আছে ?

উত্তৰ:

নিলাজী বনৰ পাতৰ চলন	কাণ্ডৰ পোহৰৰ দিশত গতি
১. ই বৃদ্ধি-নিৰ্ভৰশীল চলন নহয়।	১. ই বৃদ্ধি-নিৰ্ভৰশীল চলন।
২. ই স্পৰ্শৰ (উদ্দীপনা) দিশৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে।	২. ই পোহৰৰ (উদ্দীপনা) দিশৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে (পোহৰানুবৰ্তী চলন)।
৩. ই কোষৰ পানীৰ পৰিমাণৰ তাৰতম্যৰ বাবে হয়।	৩. ই কোষৰ বৃদ্ধিৰ বাবে হয়।
৪. ই এক ক্ষিপ্ৰ চলন।	৪. ই এক মন্থৰ চলন।

3. উদ্ভিদৰ বৃদ্ধিত অৰিহণা যোগোৱা এবিধ সঞ্জীৱনী পদাৰ্থৰ উদাহৰণ দিয়া।

উত্তৰ- অক্সিন (Auxin) ।

 

4. কোনো এক আধাৰত চাৰিওপাশে আকৰ্ষৰ বৃদ্ধিত অক্সিনে কেনেকৈ সহায় কৰে ?

উত্তৰ- অক্সিনে উদ্ভিদৰ বৃদ্ধিত অৰিহণা যোগায়। উদ্ভিদৰ আকৰ্ষত অক্সিনৰ গাঢ়তা বৃদ্ধিয়ে ইয়াৰ কোষবোৰৰ দৈৰ্ঘ্য বৃদ্ধি কৰে । ইয়াৰ বাবে আকৰ্ষডাল বেকা হয় আৰু বস্তু এটাৰ চাৰিওফালে মেৰাই ধৰি তাত লাগি ধৰে ।

5. জলানুবেগী (Hydrotropism) ৰ পৰীক্ষা মূলক আৰ্হি এটা প্ৰস্তুত কৰা ।

উত্তৰ- উদ্ভিদৰ শিপাই সদায় আৰ্দ্ৰতা বা পানীৰ দিশত গতি কৰে আৰ্দ্ৰতা বা পানীৰ দিশত উদ্ভিদৰ শিপাৰ এই চলাচলক জলানুবেগী বা হাইড্ৰ’ট্ৰ’পিজিম বোলা হয় ।

পৰীক্ষাঃ বালিৰে পূৰ্ণ এটা ডাঙৰ পাত্ৰত এটা মটৰ মাহৰ পুলি ৰোপন কৰা হ’ল। বালিত পুলিটোৰ পৰা কিছু দূৰত পানীৰে পূৰ্ণ এটা ৰন্ধ্ৰযুক্ত পাত্ৰ ৰখা হ’ল। কিছুদিনৰ পাছত দেখা যাব যে পুলিটোৰ শিপাডাল পানীৰ পানীৰ উৎসৰ ফালে বেকা হৈছে। এই পৰীক্ষাটোৱে দেখুওৱায় যে উদ্ভিদৰ শিপাই সদায় পানীৰ দিশত গতি কৰে ।

 

Class 10 Science NCERT Textbook – Page No 125

1. প্ৰাণীদেহৰ ৰাসায়নিক সমন্বয় কেনেকৈ সংঘটিত হয়?

উত্তৰ- প্ৰাণীদেহত হ’ৰমনৰ দ্বাৰা ৰায়ায়নিক সমন্বয় সংঘটিত হয়। প্ৰাণীৰ শৰীৰত থকা অন্তঃস্ৰাৱী গ্ৰন্থিয়ে হৰম’ন নিঃসৰণ কৰে। এই গ্ৰন্থিবোৰে ক্ষৰণ কৰা হৰম’নসমূহ প্ৰত্যক্ষভাৱে তেজত মিহলি হৈ যায় আৰু এই হৰম’ন ক্ৰিয়া কৰা স্থান সমূহহলৈ পৰিৱাহিত হয় ।

 

2. আয়ডিনযুক্ত  লৱণ খোৱাটো কিয় আৱশ্যক ?

উত্তৰ- আয়ডিনৰ সহায়ত আমাৰ শৰীৰত থকা থাইৰড গ্ৰন্থিয়ে থাইৰ’ক্সিন নামৰ হৰম’নবিধ তৈয়াৰ কৰে। থাইৰ’ক্সিনে আমাৰ শৰীৰত কাৰ্ব’হাইড্ৰেট, প্ৰটিন আৰু চৰ্বীৰ বিপাক নিয়ন্ত্ৰণ কৰি বৃদ্ধিৰ বাবে এক উপযুক্ত সমতাৰ যোগান ধৰে। গতিকে আয়ডিন পুষ্টি লৱন খোৱাটো আৱশ্যক ।

 

3. আমাৰ দেহৰ তেজত এড্ৰিনেলিনৰ নিঃসৰন ঘটিলে দেহত কেনে প্ৰতিক্ৰিয়া হয় ?

উত্তৰ- এড্ৰিনেলিনৰ পোন পটীয়াকৈ তেজত নিঃসৰণ ঘটিলে দেহৰ বিভিন্ন অংশলৈ প্ৰৱাহিত হয়। এড্ৰিনেলিনে নিৰ্দিষ্ট কোষকালত ক্ৰিয়া কৰে । ইয়াৰ ফলত আমাৰ হৃদযন্ত্ৰৰ ধপধপনি বাঢ়ি যায় ফলত পেশীসমূহত অক্সিজেনৰ যোগান বৃদ্ধি হয়। ইয়াৰ কাৰণে কংকাল পেশীলৈ তেজ প্ৰৱাহিত হয়। মধ্যচ্ছদা আৰু কামিহাড়ৰ পেশী সংকোচনৰ ফলত শ্বাস-প্ৰশ্বাসৰ হাৰ বৃদ্ধি পায়। এই সকলোবিলাক একেলগ হৈ এটা কাৰ্য সম্পাদন হয় ।

 

4. কিছুমান ডায়েবেটিচ ৰোগীক ইনচুলিনৰ বেজী দিয়া হয় কিয় ?

উত্তৰ-  ইনচুলিন হ’ল আমাৰ শৰীৰৰ অগ্নাশয় গ্ৰন্থিয়ে ক্ষৰণ কৰা এবিধ হৰম’ণ, যিয়ে আমাৰ তেজৰ শৰ্কৰাৰ স্তৰ নিয়ন্ত্ৰণ কৰে যদি এই হৰম’নবিধ উপযুক্ত পৰিমাণত ক্ষৰণ কৰা নাযায়, তেনেহ’লে আমাৰ তেজত শৰ্কৰাৰ স্তৰৰ বৃদ্ধি হয়, যাৰ ফলত শৰীৰত নানা হানিকাৰক প্ৰভাৱে দেখা দিব পাৰে। আমাৰ তেজত শৰ্কৰাৰ স্তৰৰ বৃদ্ধিয়ে ডায়েবেটিছ ৰোগৰ সৃষ্টি কৰে, যাৰ বাবে এই ৰোগৰ কিছুমান ৰোগীক ইনচুলিনৰ বেজী দিয়া হয় ।

 

অনুশীলনী

 

1. তলত উল্লেখ কৰা কোনবিধ উদ্ভিদৰ সঞ্জীৱনী পদাৰ্থ ?

(a) ইনচুলিন

(b) থাইৰ’ক্সিন

(c) অ’ৱেষ্ট্ৰজেন

(d) চাইট’কাইনিন

উত্তৰঃ (d) চাইট’কাইনিন

 

2. দুটা নিউৰণৰ খালী ঠাইক কি বুলি কয়-

(a) ডেনড্ৰাইট

(b) চাইনেপচ

(c) এক্সন

(d) প্ৰেৰণা

উত্তৰঃ (b) চাইনেপচ

 

3. মগজুৱে কি কাম কৰে-

(a) ভাৱ আৰু চিন্তা কৰা

(b) হৃদপিন্দু স্পন্দন নিয়ন্ত্ৰণ

(c) দেহৰ সমতা ৰক্ষা

(d) ওপৰৰ আটাইকেইটা

উত্তৰঃ (d) ওপৰৰ আটাইকেইটা

 

4. আমাৰ দেহৰ গ্ৰাহক অংগৰ কাম কি ? গ্ৰাহক অংগই যথোপযুক্তভাৱে কাম নকৰিলে কেনে পৰিস্থিতি হ’ব ভাবাচোন। ইয়াৰ ফলত কি সমস্যা হ’ব পাৰে ?

উত্তৰঃ সংগ্ৰাহক অংগ হৈছে বিশেষ কোষ বা কোষসমূহ যিয়ে বাহ্যিক পৰিৱেশৰ পৰিবৰ্তন ধৰা পেলায় আৰু এই বাৰ্তাসমূহ মস্তিষ্কলৈ প্ৰেৰণ কৰে । মস্তিষ্কই সংশ্লিষ্ট অংগক সেইমৰ্মে নিৰ্দেশনা দিয়ে ।

যদি সংগ্ৰাহক অংগই সঠিকভাৱে কাৰ্য সম্পন্ন নকৰে তেন্তে আমাৰ জীৱন ধাৰণ বিপদসংকুল হ'ব পাৰে ।

উদাহৰণস্বৰূপে — সংগ্ৰাহক অংগ ছালে তাপ ধৰা পেলাবলৈ অক্ষম হ'লে আমি লোহিত তপ্ত বস্তু স্পৰ্শ কৰিব লাগিব কিয়নো কেন্দ্ৰীয় স্নায়ুতন্ত্ৰলৈ বাৰ্তা প্ৰেৰিত নহ'ব যাৰ ফলত ছাল জ্বলি যাব ।

 

 

5. নিউৰন গঠনৰ এটা চিত্ৰ আঁকা। ইয়াৰ কাৰ্য বৰ্ণনা কৰা।

উত্তৰঃ নিউৰণঃ

 

 

কাৰ্যঃ নিউৰণৰ মুখ্য কাৰ্য হ’ল নিউৰণৰ সহায়ত স্নায়ুপ্ৰেৰণা আমাৰ দেহত সঞ্চালিত হয়। নিউৰনে পৰিৱেশৰ পৰা তথ্য আহৰণ কৰি তাক বৈদ্যুতিক প্ৰেৰণাৰ ৰূপত শৰীৰৰ এটা অংশৰ পৰা আন এটা অংশলৈ সঞ্চালিত কৰে।

 

6. উদ্ভিদৰ দীপ্তিকাল প্ৰতিক্ৰিয়া কেনেকৈ সংঘটিত হয় ?

উত্তৰ- উদ্ভিদৰ কাণ্ড পোহৰৰ দিশত বেকা হয় আৰু শিপাই পোহৰৰ পৰা আঁতৰলৈ গতি কৰে। পোহৰৰ দিশত উদ্ভিদৰ কাণ্ড বেকা হোৱাৰ লগত অক্সিনৰ প্ৰভাৱ জড়িত থাকে। অক্সিন কাণ্ডৰ অগ্ৰাংশত সংশ্লেষিত হয় আৰু যেতিয়া উদ্ভিদৰ কাণ্ডৰ অগ্ৰাংশই পোহৰ লাভ কৰে, অক্সিনে কাণ্ডৰ ছাঁত থকা অংশলৈ গতি কৰে, আৰু এই অঞ্চলৰ কোষসমূহৰ দৈৰ্য্য বৃদ্ধিত অৰিহণা যোগায়। ইয়াৰ বাবে উদ্ভিদৰ কাণ্ড পোহৰৰ দিশত বেকা হৈ পৰে। 

 

7. স্নায়ুৰজ্জুত আঘাট হ’লে কেনে বাৰ্তাত ব্যাঘাট ঘটে ?

উত্তৰ- স্নায়ুৰজ্জুৰ দ্বাৰা গোটেই শৰীৰৰ পৰা মস্তিষ্কলৈ আৰু মস্তিষ্কৰ পৰা শৰীৰৰ অংগ সমূহলৈ সকলো বাৰ্তা সঞ্চালিত হয় । গতিকে স্নায়ুৰজ্জুত আঘাট হ’লে শৰীৰৰ সকলো ধৰণৰ সংকেতেই বাধাগ্ৰস্ত হ’ব।

 

8. উদ্ভিদৰ ৰাসায়নিক সমন্বয় কেনেদৰে সংঘটিত হয় ?

উত্তৰ- উদ্ভিদ দেহত হৰমণ নামৰ এবিধ ৰাসায়নিক যৌগৰ সহায়ত ৰাসায়নিক সমন্বয় সধিত হয়। উদ্ভিদ হৰম’ণসমূহে উদ্ভিদদেহৰ বৃদ্ধি, বিকাশ আৰু পৰিৱেশৰ প্ৰতি সঁহাৰিৰ সমন্বয় সাধন কৰে। 

 

9. জীৱদেহৰ নিয়ন্ত্ৰণ আৰু সমন্বয়ৰ কাৰণে কি প্ৰয়োজন ? 

উত্তৰ- জীৱদেহৰ নিয়ন্ত্ৰণ আৰু সমন্বয়ৰ কাৰণে এক তন্ত্ৰৰ প্ৰয়োজন আকৌ বহুকোষী জীৱই নিয়ন্ত্ৰণ আৰু সমন্বয় ৰক্ষাত ব্যৱহাৰ কৰা হৰম’ণবোৰৰ বিচিত্ৰতা আমি ভৱাতকৈ বহুগুনে বেছি । জীৱৰ শৰীৰত বিভিন্ন ক্ৰিয়া-কলাপ চলাই নিয়াৰ বাবে অনবৰতে চলাচলৰ প্ৰয়োজন হয়। এই ক্ৰিয়া-কলাপসমূহ হ’ল পৰিপুষ্টি, শ্বসন, পৰিৱহণ, ৰেচন আদিৰ দৰে অত্যাৱশ্যকীয় জীৱন প্ৰক্ৰিয়াসমূহ এই সকলো ধৰণৰ চলাচলৰ বাবে তন্ত্ৰৰ আৱশ্যক ।

 

10. ঐচ্ছিক ক্ৰিয়া আৰু প্ৰতীপ ক্ৰিয়াৰ মাজত পাৰ্থক্য কেনেকৈ উলিয়াবা ?

উত্তৰ-

1) প্ৰতীপ ক্ৰিয়া কোনো উদ্দীপনাৰ বিপৰীতে আমাৰ শৰীৰৰ হঠাতে আৰু স্বতঃস্ফূতভাৱে সংঘটিত এক প্ৰক্ৰিয়া। আনহাতে, যিবোৰ ক্ৰিয়াৰ লগত ব্যক্তি এজনৰ ইচ্ছা জড়িত থাকে সেইবোৰ ঐচ্ছিক ক্ৰিয়াৰ অৰ্ন্তগত । যেনেঃ খোজ কঢ়া হ’ল আমাৰ শৰীৰৰ এক ঐচ্ছিক ক্ৰিয়া।

2) প্ৰতীপ ক্ৰিয়া যেনে- চকুমণিৰ আকাৰ সলনি কৰা, চকীখন ঘূৰাই দিওঁতে চিন্তাৰ অনুভূতি আদি অনৈচ্ছিক কাৰ্য মধ্য মস্তিষ্ক আৰু পশ্চাৎ মস্তিস্কই নিয়ন্ত্ৰণ কৰি থাকে। আনহাতে, ঐচ্ছিক ক্ৰিয়াবোৰ নিয়ন্ত্ৰণ কৰে চেৰিবেলাম নামৰ অংশই ।

11. প্ৰাণীৰ নিয়ন্ত্ৰণ আৰু সমন্বয়ৰ স্নায়ুতন্ত্ৰৰ আৰু হৰম’ণৰ ক্ৰিয়াৰ মাজত তুলনামূলক আলোকপাত কৰা ।

উত্তৰঃ-প্ৰানীৰ নিয়ন্ত্ৰণ আৰু সমন্বয়ৰ স্নায়ুতন্ত্ৰৰ আৰু হৰম’ণৰ ক্ৰিয়াৰ মাজৰ তুলনা তলত উল্লেখ কৰা হ’লঃ-

1) স্নায়ৱিক সমন্বয়ত বৈদ্যুতিক সংকেত হিচাপে বাৰ্তাৰ সঞ্চালন ঘটে। আনহাতে, হৰম’ণৰ দ্বাৰা সমন্বয়ৰ ক্ষেত্ৰত হৰম’ণৰ দ্বাৰা বাৰ্তাৰ সঞ্চালন ঘটে ।

2) স্নায়ুৱিক সমন্বয় ক্ষিপ্ৰ গতিত সংঘটিত হয়, কাৰণ বৈদ্যুতিক সংকেতসমূহ দ্ৰুত গতিত সঞ্চালিত হয়।

হৰম’ণৰ সমন্বয় তুলনামূলক ভাৱে মন্থৰ গতিত সংঘটিত হয়, কাৰণ হৰম’ণসমূহ তেজৰ দ্বাৰা কম দ্ৰুতিৰে পৰিৱাহিত হয়।

3) স্নায়ৱিক সমন্বয় কম প্ৰভাৱী, কাৰণ শৰীৰৰ প্ৰতীটো কোষেই স্নায়ু কলাৰ লগত সংলগ্ন হৈ নাথাকে আনহাতে হৰম’ণৰ সমন্বয় অতিকৈ প্ৰভাৱী, কাৰণ হৰম’ণসমূহ তেজৰ দ্বাৰা পৰিৱাহিত হোৱাৰ ফলত শৰীৰৰ সকলো কোষেই ঢুকি পায়।

 

12. নিলাজী বনৰ পাতৰ চলনৰ লগত আমাৰ ভৰিৰ চলনৰ আচৰণৰ মাজত পাৰ্থক্য কি ?

উত্তৰঃ 

নিলাজী বনৰ পাতৰ চলন	ভৰিৰ চলন
প্ৰতীপ ক্ৰিয়াৰ অনৰ্গত ।	ঐচ্ছিক ক্ৰিয়াৰ অনৰ্গত ।
বৈদ্যুতিক ৰাসায়নিক প্ৰেৰণা প্ৰেৰিত হয় ।	স্নায়ুৰ জৰিয়তে তথ্য প্ৰেৰিত হয় ।
হৰমন নামৰ ৰাসায়নিক যৌগৰ দ্বাৰা নিয়ন্ত্ৰিত হয় ।	স্নায়ু আৰু পশ্চাত মস্তিষ্কৰ চেৰিবেলাৰ দ্বাৰা নিয়ন্ত্ৰিত হয় ।
এই চলন সম্পন্ন কৰিবলৈ বিশেষ কলা নাথাকে ।	এই চলন সম্পন্ন কৰিবলৈ বিশেষ কলাৰ আৱশ্যক ।

 

SEBA Class X General Science Textbook অধ্যায়-4 কাৰ্বন আৰু তাৰ যৌগ (CARBON AND ITS COMPOUNDS)

অধ্যায়-4

কাৰ্বন আৰু তাৰ যৌগ

(CARBON AND ITS COMPOUNDS)

আগৰ অধ্যায়টোত আমি বহুতো দৰ্কাৰী পদাৰ্থৰ বিষয়ে জানিলোঁ। এই অধ্যায়ত আন বহুতো আকর্ষণীয় (interesting) যৌগ আৰু সিহঁতৰ ধৰ্মৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা হব। তদুপৰি মৌল ৰূপতেই হওঁক বা যৌগ ৰূপতেই হওঁক আমাৰ বাবে অতি গুৰুত্বপূৰ্ণ কাৰ্বনৰ বিষয়েও শিকিম।

কাৰ্যকলাপ-4.1

• ৰাতিপুৱাৰ পৰা তুমি খোৱা বা ব্যৱহাৰ কৰা দহবিধ দ্রব্যৰ এখন তালিকা কৰা।
• তোমাৰ সহপাঠীয়ে তৈয়াৰ কৰা এনে তালিকা সংগ্রহ কৰি দ্রব্যবোৰ বিধে বিবে বাছি উলিয়াই কাষৰ তালিকাখন পূৰোৱা।
• কোনো এবিধ দ্রব্য এক বা ততোধিক পদাৰ্থৰে গঠিত হ'লে সিহঁতক যুক্তিসঙ্গতভাৱে দুয়োটা স্তম্ভতে ৰাখিবা।

ধাতুবে তৈয়াৰী বস্তু	কাঁচ বা মাটিৰে সজা বস্তু	অন্যান্য

তালিকাৰ শেষৰ স্তম্ভত থকা দ্রব্যবোৰলৈ মন কৰা শিক্ষকে বুজাই ক'ব পাৰিব যে দৰাচলতে এই যৌগবোৰ কাৰ্বনৰদ্বাৰা গঠিত। এইবোৰ পৰীক্ষা কৰি চাবলৈ কিবা উপায় অথবা কৌশল মনলৈ আহিছেনে? কার্বনযুক্ত যৌগ দহন কৰিলে কি উৎপন্ন হয়। ইয়াক সাব্যস্তকৰণৰ পৰীক্ষা কি জানানে?

খাদ্য, বস্ত্র, ঔষধ, কিতাপ নাইবা তোমাৰ তালিকাভুক্ত আন বহুতো বস্তু বহু ধর্ম বিশিষ্ট বা বহু গুণযুক্ত (Versatile element) কাৰ্বনৰদ্বাৰা গঠিত। পিছে ভূপৃষ্ঠ আৰু বায়ুমণ্ডলত থকা কাৰ্বনৰ পৰিমাণ তেনেই নগণ্য। পৃথিৱীৰ খোলাটোত খনিজ পদার্থ হিচাপে (যেনে কার্বনেট, হাইড্ৰ'জেন কাৰ্বনেট, কয়লা, পেট্র'লিয়াম) মাত্র (0.02%) কাৰ্বন আছে। আৰু বায়ুমণ্ডলত আছে মাত্র (0.03%) কাৰ্বন ডাই অক্সাইড। প্রকৃতিত পর্যাপ্ততা ইমান কম হ'লেও কাৰ্বনৰ গুৰুত্ব কিন্তু অপৰিসীম। এই অধ্যায়ত আমি কাৰ্বনৰ বহুগুণাবলী সম্বন্ধে আলোচনা কৰিম।

4.1 কাৰ্বনৰ বন্ধনি-সহযোজী বন্ধনি (BONDING IN CARBON-THE COVALENT BOND):

ইয়াৰ আগৰ অধ্যায়ত আমি আয়নীয় যৌগৰ ধৰ্মবোৰ শিকি আহিছো। আমি জানোঁ যে আয়নীয় যৌগবোৰ উচ্চ গলনাংক আৰু উতলাংক বিশিষ্ট আৰু সিহঁতে গলিত বা দ্রবীভূত অৱস্থাত বিদ্যুৎ পৰিবহন কৰে। আয়নীয় যৌগৰ এই ধৰ্মবোৰ আমি ইলেক্ট্র'যোজী বা আয়নীয় বন্ধনিৰ প্ৰকৃতিৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি ব্যাখ্যা কৰিব পাৰোঁ। এতিয়া কিছুমান কাৰ্বন-যৌগৰ ধৰ্ম অধ্যয়ন কৰা যাওঁক। কিছুমান কাৰ্বন-যৌগৰ গলনাংক আৰু উতলাংকৰ তালিকা 4.1 ত দিয়া হ'ল।

দ্বিতীয় অধ্যায়ত আমি পাই আহিছো যে বেছিভাগ কাৰ্বন-যৌগ বিদ্যুৎৰ কুপৰিবাহী। গলনাংক আৰু উতলাংকৰ মানবোৰ (data) মন কৰিলে আমি ঠিৰাং কৰিব পাৰো যে এই যৌগৰ অণুবোৰৰ পৰস্পৰ আকৰ্ষণ বল তেনেই কম যিহেতু যৌগবোৰ মুখ্যতঃ বিদ্যুৎ কুপৰিবাহী এতেকে আমি সিদ্ধান্ত লব পাৰো যে এই বান্ধনি গঠনৰ সময়ত কোনো আয়ন সৃষ্টি নহয়।

তালিকা 4.1 কাৰ্বন যৌগ কিছুমানৰ গলনাংক আৰু উতলাংক

যৌগ	গলনাংক (k)	উতলাংক (k)
এচেটিক এছিড (\(\text{CH}_3\text{COOH}\))	290	391
ক্ল'ৰ'ফৰ্ম (\(\text{CHCl}_3\))	209	334
ইথান'ল (\(\text{CH}_3\text{CH}_2\text{OH}\))	156	351
মিথেন (\(\text{CH}_4\))	90	111

নৱম শ্ৰেণীত তোমালোকে মৌলবোৰৰ যোজন ক্ষমতাৰ বিষয়ে শিকি আহিছা এই যোজন ক্ষমতা যোজক ইলেক্ট্রনৰ সংখ্যাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে।

এইবাৰ কাৰ্বনৰ ইলেক্ট্রনীয় বিন্যাসলৈ মন কৰা। কাৰ্বনৰ পৰমাণু ক্ৰমাংক 6। বিভিন্ন কক্ষত (shell) ইয়াৰ ইলেক্ট্রন বিতৰণ কি হ'ব? কাৰ্বনৰ যোজক ইলেক্ট্রন কেইটা?

আমি জানো যে কোনো মৌলৰ সক্রিয়তা সিহঁতৰ বহিঃকক্ষৰ ইলেক্ট্রনসজ্জা সম্পূৰ্ণ কৰাৰ প্ৰৱণতাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে অৰ্থাৎ সিহঁতে সম্ভ্রান্ত গেছৰ ইলেক্ট্রনীয় বিন্যাস পাব বিচাৰে। আয়নীয় যৌগ গঠনৰ সময়ত মৌলবিলাকে বহিৰতম কক্ষৰ পৰা ইলেক্ট্রন এৰি দি বা বহিৰতম কক্ষত ইলেক্ট্রন গ্ৰহণ কৰি সুস্থিৰ বিন্যাস লাভ কৰে। কাৰ্বন পৰমাণুৰ বহিবতম কক্ষত চাৰিটা ইলেক্ট্রন থাকে। সেয়েহে সম্ভ্রান্ত গেছৰ বিন্যাস লাভ কৰিবলৈ ই চাৰিটা ইলেক্ট্রন গ্ৰহণ বা ত্যাগ কৰিব লাগে। কার্বনে ইলেক্ট্রন গ্রহণ বা ত্যাগ কৰাহেঁতেন-

(i) চাৰিটা ইলেক্ট্রন গ্ৰহণ কৰি \(\text{C}^{4-}\) এনায়ন গঠন কৰিব লাগিব। কিন্তু কাৰ্বনৰ নিউক্লিয়াহত থকা ছয়টা প্ৰ'টিনে দহটা ইলেক্ট্রন (অৰ্থাৎ চাৰিটা অতিৰিক্ত ইলেক্ট্রন) ধৰি ৰখাটো সম্ভৱ নহয়।

(ii) সেইদৰে চাৰিটা ইলেক্ট্রন ত্যাগ কৰি \(\text{C}^{4+}\) কেটায়ন গঠন কৰিব লাগিব। চাৰিটা ইলেক্ট্রন আঁতৰাবলৈ বহু পৰিমাণৰ শক্তিৰ প্ৰয়োজন হব। আনহাতে কাৰ্বন পৰমাণুৰ পৰমাণুগর্ভত ছয়টা প্ৰ'টন থকাৰ বিপৰীতে মাত্ৰ দুটাহে ইলেক্ট্রন থাকিব।

কাৰ্বন পৰমাণুৱে তাৰ চাৰিওটা যোজক ইলেক্ট্রন আন কাৰ্বন পৰমাণু বা আন মৌলৰ পৰমাণুৰ লগত ভাগ-বতৰা কৰি অণু গঠন কৰি এই সমস্যাৰ সমাধান কৰে। অকল কাৰ্বনেই নহয় আন বহুতো মৌলই একেধৰণে ইলেক্ট্রন ভাগ-বতৰা কৰি অণু গঠন কৰে। ভাগ-বতৰা কৰা ইলেক্ট্রনবিলাক (Shared electrons) অংশীদাৰ পৰমাণু দুয়োটাৰ বহিৰতম কক্ষৰ উমৈহতীয়া ইলেক্ট্রন হৈ পৰে আৰু ইয়াৰ ফলত অংশীদাৰ পৰমাণু দুয়োটায়ে সম্ভ্রান্ত গেছৰ ইলেক্ট্রন বিন্যাস লাভ কৰে। কাৰ্বনৰ যৌগসমূহৰ বিষয়ে অধ্যয়ন কৰাৰ আগতে ইলেক্ট্রন ভাগ বতৰাৰ ফলত সৰল অণু কিছুমানৰ গঠন সম্বন্ধে আলোচনা কৰা যাওক।

এই ধৰণে গঠন হোৱা আটাইতকৈ সৰল অণু হ'ল হাইড্র'জেন। হাইড্র'জেনৰ পৰমাণু ক্ৰমাংক এক। গতিকে ইয়াৰ k কক্ষত এটা মাত্ৰ ইলেক্ট্রন থাকে। k কক্ষ সম্পূর্ণ হ'বলৈ আৰু এটা মাত্ৰ ইলেক্ট্রনৰ প্ৰয়োজন। গতিকে দুটা হাইড্র'জেন পৰমাণুৱে ইলেক্ট্রন ভাগ-বতৰা কৰি হাইড্র'জেন অণু (\(\text{H}_2\)) গঠন কৰে। ইয়াৰ ফলত প্ৰতিটো হাইড্র'জেন পৰমাণুৱে তাৰ নিকটতম সম্ভ্রান্ত গেছ হিলিয়ামৰ ইলেক্ট্রন বিন্যাস লাভ কৰে। যোজক ইলেক্ট্রনবোৰক বিন্দু বা পূৰ্ণ চিহ্নদ্বাৰা বুজাই আমি চিত্ৰ আঁকিব পাৰো (চিত্ৰ 4.1)

ভাগ বতৰা কৰা ইলেক্ট্রন দুটাই হাইড্র'জেন পৰমাণুৰ মাজত এক বান্ধনি (Single bond) গঠন কৰে। পৰমাণু দুটাৰ মাজত এডাল ৰেখাক্বাৰা একবান্ধনি বুজোৱা হয়। (চিত্ৰ 4.2)

ক্ল'ৰিনৰ পৰমাণু ক্ৰমাংক 17। ইয়াৰ ইলেক্ট্রনীয় বিন্যাস কি হব? আৰু ইয়াৰ যোজ্যতা? ক্ল'ৰিনে দ্বিপাৰমানবিক অণু গঠন কৰে। ইয়াৰ ইলেক্ট্রন বিন্দু গঠন (electron dot structure) দেখুৱাব পাৰিবানে? মনত ৰাখিবা যে মাত্ৰ যোজক ইলেক্ট্রনবোৰহে দেখুৱাব লাগিব।

অক্সিজেনৰ ক্ষেত্ৰত দুটা অক্সিজেন পৰমাণুৰ মাজত দ্বি বান্ধনি (double bond) দেখা যায়। কাৰণ অক্সিজেন পৰমাণুৰ L কক্ষত ছয়টা ইলেক্ট্রন থাকে (অক্সিজেনৰ পৰমাণু ক্ৰমাংক 8) আৰু অষ্টক (Octet) সম্পূৰ্ণ কৰিবলৈ ইয়াক দুটা ইলেক্ট্রনৰ প্ৰয়োজন। সেইকাৰণে প্ৰতিটো অক্সিজেন পৰমাণুৱে দুটাকৈ ইলেক্ট্রন ভাগ-বতৰা কৰি চিত্ৰ 4.3 ত দেখুওৱা দৰে গঠন লাভ কৰে। দুটা অক্সিজেন পৰমাণুৰ মাজত দুযোৰ ইলেক্ট্রন ভাগ-বতৰা হয় বাবে ইয়াক দ্বি-বান্ধনি বোলে।

এটা অক্সিজেন পৰমাণু আৰু দুটা হাইড্র'জেন পৰমাণুৰ মাজত গঠন হোৱা বান্ধনিৰ প্ৰকৃতিৰ আভাস দি পানীৰ অণুৰ গঠন দেখুৱাব পাৰিবানে? পানীৰ অণুত এক বান্ধনি নে দ্বি-বান্ধনি আছে?

দ্বিপাৰমাণৱিক অণু নাইট্ৰ'জেন গঠনৰ ক্ষেত্ৰত কি দেখিবা? নাইট্ৰ'জেনৰ পৰমাণু ক্ৰমাংক 7। ইয়াৰ ইলেক্ট্রনীয় বিন্যাস আৰু যোজন ক্ষমতা কি হ'ব? যোজ্যতা কক্ষত অষ্টক লাভ কৰিবলৈ গৈ দুটা নাইট্ৰ'জেন পৰমাণুৰ মাজত তিনি যোৰ ভাগ বতৰা কৰা ইলেক্ট্রনৰদ্বাৰা নাইট্ৰ'জেন অণু গঠন হয়। এইদৰে দুটা পৰমাণুৰ মাজত ত্রিবান্ধনি (triple bond) গঠন হয়। চিত্ৰ 4.4 ত ত্রিবান্ধনি গঠনৰ ইলেক্ট্রন বিন্দু গঠন দেখুওৱা হৈছে।

এমনিয়াৰ আনবিক সংকেত \(\text{NH}_3\)। ইয়াত চাৰিওটা পৰমাণুৱে সম্ভ্রান্ত গেছৰ গঠন লাভ কৰি কেনেকৈ অণুটো গঠন হয় তাক ইলেক্ট্রন বিন্দু আৰ্হিৰে দেখুৱাব পাৰিবানে? এম'নিয়া অণুত একবান্ধনি, দ্বিবান্ধনি নাইবা ত্রিবান্ধনিৰ কোনবিধ আছে?

এইবাৰ কাৰ্বনৰ যৌগ মিথেনলৈ চোৱা যাওঁক। মিথেন বহুলভাৱে ইন্ধন হিচাপে ব্যৱহাৰ হয়। ই জৈৱ গেছ (Bio-gas) আৰু চাপ সংকুচিত প্ৰাকৃতিক গেছৰ (Compressed Natural Gas, CNG) একোটা উপাদান। কাৰ্বনে গঠন কৰা সৰলতম যৌগ মিথেন। ইয়াৰ সংকেত \(\text{CH}_4\)। তোমালোকে জানা যে হাইড্র'জেনৰ যোজ্যতা এক। কাৰ্বনৰ যোজ্যতা কক্ষত চাৰিটা ইলেক্ট্রন আছে বাবে ই চতুর্সসহযোজী (tetracovalent)। সম্ভ্রান্ত গেছৰ গঠন লাভ কৰিবলৈ কাৰ্বনে তাৰ যোজ্যতা কক্ষত থকা ইলেক্ট্রন চাৰিটা হাইড্র'জেন পৰমাণুৰ লগত ভাগ-বতৰা কৰি মিথেন যৌগটো গঠন কৰে। (চিত্ৰ 4-5)

এইদৰে দুটা পৰমাণুৰ মাজত ইলেক্ট্রনৰ ভাগ-বতৰা হৈ গঠন হোৱা বান্ধনিক সহযোজী বান্ধনি বোলা হয়। সহযোজী অণুৰ বান্ধনিবিলাক দৃঢ় কিন্তু অণুবোৰৰ মাজৰ আন্তঃআণবিক বল (intermolecular force) কম। সেইবাবে ইহঁতৰ গলনাংক আৰু উতলাংকনিম্ন। যিহেতু পৰমাণুৰ মাজত ইলেক্ট্রনৰ ভাগ-বতৰাহে হয়, কিন্তু কোনো আহিত কণিকাৰ সৃষ্টি নহয়; সেয়েহে সহযোজী যৌগবোৰ বিদ্যুত্ব অপবিবাহী

কাৰ্বনৰ বহুৰূপতা (allotropes of Carbon)

মৌল হিচাপে কাৰ্বন প্ৰকৃতিৰ বিভিন্ন ৰূপত থাকে। ইহঁতৰ ভৌতিক ধৰ্মও সমূলি পৃথক। হীৰা (diamond) আৰু গ্ৰেফাইট (graphite) কাৰ্বনৰ পৰা উৎপন্ন হয়। মাত্ৰ কাৰ্বন পৰমাণুবোৰৰ বান্ধনি প্ৰকাৰহে বেলেগ। হীৰাত প্ৰতিটো কাৰ্বন পৰমাণুৱে আন চাৰিটা কাৰ্বন পৰমাণুৰ লগত বান্ধনি গঠন কৰি দৃঢ় ত্ৰিমাত্ৰিক গঠন (rigid three dimensional structure) লাভ কৰে। গ্ৰেফাইটত প্ৰতিটো কাৰ্বন পৰমাণুৱে আন তিনিটা কাৰ্বন পৰমাণুৰ লগত একেখন সমতলতে বান্ধনিযুক্ত হৈ ষড়ভূজী সজ্জা (Hexagonal array) সৃষ্টি কৰে। ইয়াত এডাল দ্বিবান্ধনিদাৰা কাৰ্বনৰ যোজ্যতা পূৰণ হয়। গ্ৰেফাইটত ষড়ভূজী সজ্জাবোৰ তৰপে তৰপে স্তৰিত হৈ থাকে।

অধিক জানিবৰ বাবে:

গ্ৰেফাইটৰ গঠন

হীৰা ৰ গঠন

C-60 ৰ গঠন

চিত্র- 4.5

মিথেনৰ ইলেক্ট্র'ন বিন্দু গঠন

হীৰা আৰু গ্ৰেফাইটৰ গঠনৰ পাৰ্থক্যৰ বাবেই সিহঁতৰ ভৌতিক ধৰ্ম সম্পূৰ্ণ বেলেগ; অৱশ্যে ৰাসায়নিক ধৰ্ম একে। আজিলৈকে আৱিস্কৃত পদাৰ্থবিলাকৰ ভিতৰত হীৰা কঠিনতম পদাৰ্থ, আনহাতে গ্ৰেফাইট নিমজ আৰু পিছল। আগৰ অধ্যায়ত শিকি অহা অনুসৰি অধাতু বিদ্যুত্ব কুপৰিবাহী হোৱাৰ বিপৰীতে গ্ৰেফাইট বিদ্যুৎৰ সুপৰিবাহী।

বিশুদ্ধ কাৰ্বনৰ ওপৰত উচ্চ চাপ আৰু তাপ প্ৰয়োগ কৰি হীৰা প্ৰস্তুত কৰিব পাৰি। এইদৰে সংশ্লেষিত হীৰা আকাৰত সৰু হোৱাৰ বাহিৰে প্ৰাকৃতিক হীৰাৰ লগত আন গুণগত পাৰ্থক্য বিচাৰি পোৱা নাযায়।

ফুলেৰিন কাৰ্বনৰ বহুৰূপতাৰ অন্য এটা শ্ৰেণী। প্ৰথমে চিনাক্ত কৰা ফুলেৰিন হ’ল \(\text{C}_{60}\) য’ত কাৰ্বন পৰমাণুবোৰ এটা ফুটবলৰ আকৃতিত সজোৱা থাকে আমেৰিকান স্থাপত্যবিদ বাকমিনষ্টাৰ ফুলাৰে (Buckminster Fuller) তৈয়াৰ কৰা গম্বুজ আকৃতিত (Geodesic dome) দৰেহোৱা বাবে এই গঠনটোৰ নাম ৰখা হৈহে ফুলেৰিন (fullerene) |

প্ৰশ্ন ৱ লী

1. কাৰ্বন ডাই অক্সাইডৰ (\(\text{CO}_2\)) ৰ ইলেক্ট্রন বিন্দু গঠন কি হব?
2. আঠোটা ছালফাৰ পৰমাণুৰে গঠিত এটা ছালফাৰ অণুৰ ইলেক্ট্রন বিন্দু গঠন কি হব? (ইঙ্গিত—আঠটাকৈ ছালফাৰ পৰমাণু এটা বলয় আকৃতিত আছে।)

4.2 বহুধাগুণযুক্ত কাৰ্বন (Versatile nature of Carbon):

ইলেক্ট্রনৰ ভাগ-বতৰা কৰি কেনেদৰে বিভিন্ন মৌল আৰু যৌগ গঠন হয় আমি দেখিলোঁ। কাৰ্বনৰ সৰলতম যৌগ মিথেনৰ গঠনৰ বিষয়েও আমি শিকিছোঁ। এই অধ্যায়ৰ আৰম্ভণিতে আমি ব্যৱহাৰ কৰা বস্তুবিলাকৰ ভিতৰত কিমানবিলাক কাৰ্বনৰ যৌগ তাৰো আভাস পাইছো। প্রকৃতপক্ষে সকলো কার্বন যৌগৰদ্বাৰাই সৃষ্ট। ৰসায়ন বিজ্ঞানীসকলে ঠাৱৰ কৰিছে যে এতিয়ালৈ আৱিষ্কৃত বা সংকেত জন। কার্বন যৌগৰ সংখ্যা প্রায় তিনি নিযুত। এই বৃহৎ সংখ্যক কার্বন যৌগৰ তুলনাত আন আটাইবোৰ মৌলৰে সৃষ্ট যৌগৰ সংখ্যা তেনেই নগন্য। কাৰণ কাৰ্বনৰ এক বিশেষ ধর্ম আছে যি আন মৌলৰ নাই। সহযোজী বান্ধনিব ধৰ্মৰ বাবে কার্বনে অগণন যৌগ গঠন কৰিব পাৰে। কাৰ্বনৰ ক্ষেত্ৰত প্রত্যক্ষ কৰা দুটা প্রধান ধর্ম হ'ল-

• (i) কার্বনে নিজৰ মাজতে বান্ধনি সৃষ্টি কবি বৃহৎ সংখ্যক অণু গঠন কৰিব পাৰে। এই ধর্মকে কেটিনেচন (catenation) বুলি কোৱা হয়। যৌগবিলাকত কাৰ্বনৰ দীঘল শৃংখল, শাখা শৃংখল নতুবা চক্রীয় শৃংখল পৰিলক্ষিত হয়। তদুপৰি কাৰ্বন পৰমাণুবোৰ এক বান্ধনি, দ্বিবান্ধনি বা ত্রিবান্ধনিৰ দ্বাৰা যুক্ত হৈ থাকে। কার্বন পরমাণুবোৰ এক বান্ধনিব সংযুক্ত হৈ সৃষ্টি হোৱা যৌগবোৰক সংপৃক্ত যৌগ (saturated compound) বোলে। দ্বিবান্ধনি বা ত্ৰিবান্ধনিযুক্ত যৌগবোৰক অসংপৃক্ত যৌগ (unsaturated compound) বোলা হয়।

আন কোনো মৌলই কাৰ্বনৰ দৰে কেটিনেচন ধর্ম নেদেখুৱায়। ছিলিকন হাইড 'জেনৰ লগত 7 বা ৪ টা ছিলিকন পৰমাণু শৃংখলিত যৌগ গঠন কৰে যদিও যৌগবোৰ বৰ সক্রিয় হয়। কাৰ্বন পৰমাণুৰ মাজত হোৱা বান্ধনি অর্থাৎ C-C বান্ধনি অতি দৃঢ় আৰু সুস্থিৰ (stable)। ইয়াৰ ফলস্বৰূপে কাৰ্বন পৰমাণুবোৰে ইটো সিটোৰ লগ লাগি অগনন যৌগ গঠন কৰে।

• (ii) যিহেতু কাৰ্বনৰ যোজ্যতা চাৰি গতিকে ই আন চাৰিটা কার্বন অথবা অন্য একযোজী মৌলৰ পৰমাণুৰ লগত সহযোজী বান্ধনি গঠন কবিব পাৰে। অক্সিজেন, হাইড্র'জেন, নাইট্ৰ'জেন, ছালফাৰ, ক্ল'ৰিণ আৰু আন বহুতো মৌলৰ লগত কার্বন লগ লাগি বহুতো যৌগ গঠন হয় যাৰ ধর্ম বিশেষকৈ নিৰ্ভৰ কৰে এই অনাকাৰ্বন মৌলটোৰ ওপৰত। ইয়াক যৌগটোৰ বিষম পৰমাণু (heteroatom) বোলে।

আনহাতে বেছি সংখ্যক মৌলৰ লগত দৃঢ় বান্ধনি গঠন কৰে বাবে যৌগবোৰ অতি সুস্থিৰ। কাৰ্বনে দৃঢ় বান্ধনি গঠন কৰাৰ এটা কাৰণ হ'ল—ইয়াৰ ক্ষুদ্র আকাৰ যাৰ ফলত পৰমাণুগৰ্ভত থকা প্ৰ'টনবিলাকে ভাগ বতৰা কৰা ইলেক্ট্রনযোৰ আকৰ্ষণ কবি ৰাখিব পাৰে। ডাঙৰ আকৃতিৰ মৌলই গঠন কৰা বান্ধনি দুর্বল হয়

অধিক জানিবৰ বাবে

জৈব যৌগ (Organic Compounds)

কাৰ্বনৰ দুটা বিশেষ গুণ যেনে ইয়াৰ চৰ্তৃসহযোজ্যতা আৰু কেটিনেচনৰ ধৰ্মৰ প্ৰভাবতেই অসংখ্য কাৰ্বন যৌগ উৎপন্ন হয়। এইবিলাকৰ বহুততে একোটা অনাকাৰ্বন পৰমাণু (non-Carbon-atom) বা পৰমাণু গোট (group of atoms) কাৰ্বন শৃংখলৰ বিভিন্ন স্থানত সংযুক্ত হৈ থাকিব পাৰে। এই যৌগবোৰ আৰম্ভণিতে প্রাকৃতিক উৎসৰ পৰা সংগ্ৰহ কৰা হৈছিল আৰু ভবা হৈছিল যে কাৰ্বনৰ যৌগবোৰ বা জৈৱ যৌগবোৰ মাত্ৰ জীবিত পদাৰ্থৰ পৰাহে পোৱা যায়। অর্থাৎ এইবোৰ যৌগৰ উৎপত্তিৰ বাবে "প্রাণশক্তি" (vital force) অপৰিহাৰ্য বুলি অনুমান কৰা হৈছিল। ফ্রেড্রিক ইউলাবে (Friedrich Wohler) 1828 চনত এম'নিয়াম চায়ানেটৰ পৰা ইউৰিয়া পৰীক্ষাগাৰত প্ৰস্তুত কৰি উক্ত ধাৰণা ভুল বুলি প্রমাণ কৰিছিল। অক্সাইড, কার্বনেট বা হাইড্র'জেন কার্বনেট লৱণৰ বাহিৰে কাৰ্বনৰ আটাইবোৰ যৌগ জৈৱ বসায়নতেই (Organic Chemistry) অধ্যয়ন কৰা হয়।

4.2.1 কাৰ্বনৰ সংপৃত্ত আৰু অসংপৃত্ত যৌগ (Saturated and Unsaturated Compounds of Carbon):

মিথেনৰ গঠন ইতিমধ্যে আমি অধ্যয়ন কৰিছো। কাৰ্বন আৰু হাইড্র'জেনৰ মাজত আন এটা যৌগ ইথেন (\(\text{C}_2\text{H}_6\)) উৎপন্ন হয়। এনেধৰণৰ সৰল কাৰ্বন যৌগবোৰৰ গঠন বুজিবলৈ প্রথম পদক্ষেপত কার্বন পৰমাণুবোৰ একবান্ধনিৰে সংযোগ কৰি ল'ব লাগে আৰু তাৰ পিছত হাইড্র'জেন পরমাণুবোৰ ব্যৱহাৰ কৰি কাৰ্বনৰ বাকী থকা যোজ্যতাবোৰ পূৰাব (Satisfy) লাগে। উদাহৰণ হিচাপে ইথেনৰ গঠন তলত দিয়া পদক্ষেপবোৰৰ সহায়ত পাব পাৰি।

পদক্ষেপ-1

H

C-C

চিত্র 4.6 (a) একবান্ধনিৰে কাৰ্বনৰ সংযোগ

প্রতিটো কাৰ্বনৰ তিনিটাকৈ যোজ্যতা পূর্ণ নোহোৱাকৈ আছে। এতেকে প্রত্যেকৰ লগত তিনিটা হাইড্র'জেন বান্ধনিযুক্ত কৰি পোৱা যায় যে

পদক্ষেপ-2

H

H-C-C-H

H

চিত্র 4.6 (b) প্রতি কাৰ্বন পৰমাণুত তিনিটাকৈ হাইড্র'জেন যোগ হৈছে

ইথেনৰ ইলেক্ট্রন বিন্দু গঠন চিত্ৰ 4.6 (c) ত দেখুওৱা হৈছে।

একেধৰণে প্ৰ'পেনৰ (আণবিক সংকেত \(\text{C}_3\text{H}_8\)) গঠনচিত্র আঁকিব পাৰিবানে? দেখিবলৈ পাবা যে সকলোবোৰ পৰমাণুৰ যোজ্যতা এক বান্ধনিৰ জৰিয়তে পূৰ্ণ কৰা হৈছে। এনেধৰণৰ যৌগক সংপৃত্ত যৌগ (saturated compound) বোলে এই যৌগবোৰ সাধাৰণতে অধিক সক্রিয় নহয়।

আন এটা কার্বন আৰু হাইড্ৰ'জৈনৰ যৌগ হ'ল ইথিন। ইয়াৰ আণবিক সংকেত \(\text{C}_2\text{H}_4\)। এই অণুটো কিদৰে চিত্ৰৰ সহায়ত দেখুৱাবা? ওপৰত বৰ্ণনা কৰাৰ দৰে এটা এটাকৈ পদক্ষেপেৰে আগবাঢ়িবা।

দেখা পাবা যে প্রতিটো কার্বন পরমাণু দুটাকৈ হাইড্র'জেনৰ লগত সংযুক্ত হয়। পদক্ষেপ-2

II

H

C

XX XX

H

প্রতিটো কাৰ্বন পৰমাণুৰ একোটাকৈ যোজ্যতা অপূর্ণ হৈ ৰয়। ইয়াক পূৰ্ণ কৰিবলৈ কাৰ্বন পৰমাণু দুটাৰ মাজত দ্বিবান্ধনি দিব লাগিব। পদক্ষেপ -3

ইথিনৰ ইলেক্ট্রন বিন্দু গঠন চিত্র 4.7 ৩ দেখুওৱা হৈছে। কাৰ্বন আৰু হাইড্র'জেনৰ আন এটা যৌগৰ আণবিক সংকেট \(\text{C}_2\text{H}_2\), ইয়াৰ নাম ইথাইন (Ethyne)। ইথাইনৰ ইলেক্ট্রন বিন্দু গঠন আৰ্হি দেখুৱাব পাৰিবানে? যোজ্যতা পূৰণ কৰিবলৈ দুটা কাৰ্বন পৰমাণুৰ মাজত কেইটা বান্ধনি দিব লাগিব? এনেদৰে কাৰ্বন পৰমাণুৰ মাজত দ্বিবান্ধনি বা ত্রিবান্ধনি থকা যৌগবোৰক অসংপৃক্ত যৌগ (unsaturated Compound) বোলা হয়। সংপৃক্ত যৌগতকৈ ইহঁত বহুপৰিমাণে সক্রিয়।

চিত্র 4.7

ইথিনৰ গঠন

C

H

4.2.2 শৃংখল শাখা-শৃংখল আৰু বলয়াকাৰ শৃংখল (Chains, Branches and Rings)

আগৰ খণ্ডত আমি মিথেন, ইথেন আৰু প্ৰ'পেনৰ উল্লেখ কৰিছো। ইয়াত ক্ৰমে 1, 2 আৰু 3 টা কাৰ্বন পৰমাণু আছে। কাৰ্বন পৰমাণুৰ এনে শৃংখলত দহকৰ গুণিত সংখ্যক কাৰ্বন পৰমাণু থাকিব পাৰে। ইয়াৰে ছয়টাৰ নাম আৰু গঠন তালিকা 4.2 ত দিয়া হ'ল।

তালিকা 4.2: সংপৃক্ত হাইড্র'কার্বনৰ সংকেত আৰু গঠন

কাৰ্বনৰ পৰমাণুৰ সংখ্যা	নাম	আণবিক সংকেত	গঠন
1	মিথেন	\(\text{CH}_4\)	H | H-C-H | H
2	ইথেন	\(\text{C}_2\text{H}_6\)	H H | | H-C-C-H | | H H
3	প্র'পেন	\(\text{C}_3\text{H}_8\)	H H H | | | H-C-C-C-H | | | H H H
4	বিউটেন	\(\text{C}_4\text{H}_{10}\)	H H H H | | | | H-C-C-C-C-H | | | | H H H H
5	পেন্টেন	\(\text{C}_5\text{H}_{12}\)	H H H H H | | | | | H-C-C-C-C-C-H | | | | | H H H H H
6	হেক্সেন	\(\text{C}_6\text{H}_{14}\)	H H H H H H | | | | | | H-C-C-C-C-C-C-H | | | | | | H H H H H H

এতিয়া বিউটেনলৈ আন ধৰণেৰে চোৱা যাওঁক। চাৰিটা কাৰ্বন পৰমাণুৰ কঁকা (skeleton) আমি দুই ধৰণে সজাব পাৰো।

C-C-C-C

    C-C-C

        C

চিত্ৰ 4.8 (a) কাৰ্বনৰ দুই ধৰণৰ জঁকা

এতিয়া অপূর্ণ যোজ্যতাবোৰ হাইড্ৰ'জেনৰদ্বাৰা পুৰণ কৰিলে—

H H H H      H

| | | |      |

H-C-C-C-C-H    H-C-C-H

| | | |      | | |

H H H H      H H H

            |

            H

চিত্ৰ 4.8 (b) \(\text{C}_4\text{H}_{10}\) সংকেতৰ পৰা পোৱা দুটা অণুৰ গঠন

ওপৰৰ দুয়োটা গঠন সংকেতৰ আণবিক সংকেত \(\text{C}_4\text{H}_{10}\)। এনে যৌগ যাৰ আণবিক সংকেট একে কিন্তু গঠন সংকেত বেলেগ বেলেগ সেইবিলাকক গঠন সমযোজী যৌগ (Structural Isomers) বোলে।

সৰল বা পোন শৃংখল আৰু শাখা-শৃংখলৰ উপৰিও কিছুমান যৌগত কাৰ্বন পৰমাণুবোৰ বলয় সজোৱা থাকে। উদাহৰণ—চাইক্ল'হেক্সেনৰ সংকেট \(\text{C}_6\text{H}_{12}\) আৰু তাৰ গঠন—

   C        H H

 /   \    /   \

C     C  H-C     C-H

|     |  |       |

C     C  H-C     C-H

 \   /    \   /

   C        H H

(a) (b)

চিত্ৰ 4.9 চাইক্ল হেক্সেনৰ গঠন (a) কাৰ্বন জঁকা (b) সম্পূর্ণ অণু।

চাইক্ল'হেক্সেনৰ ইলেক্ট্রনীয় বিন্দু গঠন দেখুৱাব পাৰিবানে? সৰল বা পোন শৃংখল, শাখা শৃংখল আৰু বলয় আকাৰ কাৰ্বন যৌগবোৰ সংপৃক্ত বা অসংপৃক্ত হব পাৰে। যেনে বেনজিনৰ (\(\text{C}_6\text{H}_6\)) গঠন চোৱা –

   H

  /

C=C

/  \

H    H

|    |     Benzene - 

(\(\text{C}_6\text{H}_6\))

H    H

\  /

C=C

  \

   H

চিত্ৰ 4.10 বেনজিনৰ গঠন

ওপৰত উল্লেখ কৰা কাৰ্বনৰ যৌগ য'ত কেৱল কাৰ্বন আৰু হাইড্ৰ'জেন থাকে তাক হাইড্ৰ'কাৰ্বন বোলে। ইহঁতৰ মাজৰে সংপৃক্ত হাইড্ৰ'কাৰ্বনক এলকেন (alkane) বোলে। এডাল বা ততোধিক দ্বিবান্ধনি থকা অসংপৃক্ত যৌগক এলকিন (alkene) বোলে। ত্রিবান্ধনিযুক্ত যৌগক এলকাইন (alkyne) বোলে।

4.2.3 সুহৃদ হবানে? (Will you be my friend)

কাৰ্বন বৰ বন্ধু সুলভ প্রকৃতিৰ (friendly) মৌল। এতিয়ালৈ আমি কাৰ্বন আৰু হাইড্ৰ'জেনৰ যৌগৰ বিষয়ে আলোচনা কৰিছো কিন্তু আন মৌল যেনে হেল'জেন, নাইট্ৰ'জেন, ছালফাৰ আদিৰ লগতো কাৰ্বন বান্ধনিযুক্ত হয়। একেডাল হাইড্ৰ'কাৰ্বন শৃংখলত এক বা ততোধিক হাইড্ৰ'জেন পৰমাণু এইবোৰ মৌলৰদ্বাৰা প্ৰতিস্থাপিত কৰিব পাৰি। এনে কৰিলেও কাৰ্বনৰ যোজ্যতা চাৰি হৈয়ে থাকে। এইবিলাক যৌগত হাইড্ৰ'জেনৰ ঠাইত প্ৰতিস্থাপিত কৰা মৌলটোক বিষম পৰমাণু (Heteroatom) বুলি গণ্য কৰা হয়। এই বিষয়ে পৰমাণুবোৰ গ্ৰুপ বা মুলক ৰূপেও (as a group) থাকিব পাৰে (তালিকা 4.3)। এই বিষম পৰমাণুবোৰ অকলশৰীয়াকৈ বা সিহঁতৰ একো, একোটা থুপ বা মুলকৰ উপস্থিতিয়ে যৌগবোৰৰ ধৰ্ম নিৰ্দ্ধাৰণ কৰে। ধৰ্মবোৰ কাৰ্বন শৃংখলৰ দৈৰ্ঘ্য বা প্ৰকৃতিৰ ওপৰত বিশেষ নিৰ্ভৰ নকৰে। সেয়েহে এই মুলকবোৰক কাৰ্যকৰী মূলক (functional group) বোলে। কিছুমান কাৰ্যকৰী মূলকৰ উদাহৰণ তালিকা 4.3 ত দিয়া হৈছে। এই মুলবোৰৰ মুক্ত যোজ্যতাবোৰ (Free valencies) একেডাল ৰেখাৰদ্বাৰা দেখুওৱা হৈছে। কাৰ্বন শৃংখলত হাইড্ৰ'জেন পৰমাণু/পৰমাণুবোৰ আঁতৰাই কাৰ্যকৰীমুলক সংযুক্ত কৰা হয়।

তালিকা 4.3: কিছুমান কাৰ্যকৰীমূলক

বিষম পৰমাণুৰ	কাৰ্যকৰী মূলক	কাৰ্যকৰী মূলকৰ সংকেত
\(\text{Cl}/\text{Br}\) ক্ল'ৰিণ/\(\text{Br}\)মিণ	\(\text{Halo-}\) (\(\text{Chloro}/\text{bromo}\)) হেল'- (ক্ল'ৰো/\(\text{Br}\)ম')	\(-\text{Cl}\), \(-\text{Br}\) হাইড্ৰ'জেন পৰমাণুৰ প্ৰতিষ্ঠাপক
অক্সিজেন	1. এলক'হল	\(-\text{OH}\)
	2. এলডিহাইড	H | \(-\text{C}=\text{O}\)
	3. কিট'ন	O || \(-\text{C}-\)
	4. কাৰ্বক্সিলিক এছিড	O || \(-\text{C}-\text{OH}\)

4.2.4 সমগণীয় শ্রেণী (Homologous Series)

তোমালোকে পাই আহিছা যে কাৰ্বন পৰমাণুবোৰ পৰস্পৰে সংযোজিত হৈ বিভিন্ন দৈৰ্ঘ্যৰ কাৰ্বন শৃংখল গঠন কৰিব পাৰে। তদুপৰি কাৰ্বন শৃংখলৰ পৰা হাইড্ৰ'জেন পৰমাণুবোৰ ওপৰোক্ত কাৰ্য কৰী মূলকৰদ্বাৰা প্ৰতিস্থাপিতও হ'বপাৰে। কাৰ্য কৰী মূলক যেনে এলক'হলৰ উপস্থিতিয়ে শৃংখল দৈৰ্ঘ্যৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ নকৰাকৈ যৌগবিলাকৰ ধৰ্ম নিৰ্ধাৰণ কৰে। উদাহৰণ হিচাপে \(\text{CH}_3\text{OH}\), \(\text{C}_2\text{H}_5\text{OH}\), \(\text{C}_3\text{H}_7\text{OH}\) আৰু \(\text{C}_4\text{H}_9\text{OH}\) প্ৰায় সদৃশ ৰাসায়নিক ধৰ্মৰ। এতেকে যি শ্ৰেণীৰ যৌগত একে কার্য কর্ত্রী মূলক উপস্থিত থাকে সেই শ্ৰেণীটোক সমগণীয় শ্ৰেণী বোলে। তালিকা 4.2 ত উল্লেখ কৰা সমগণীয় শ্ৰেণীটোলৈ মন কৰা। শ্ৰেণীটোৰ দুটা ওচৰা ওচৰি যৌগৰ আণবিক সংকেত যেনে \(\text{CH}_4\) আৰু \(\text{C}_2\text{H}_6\) লক্ষ্য কৰিলে দেখা পাবা যে ইহঁতৰ মাজত \(-\text{CH}_2-\) মূলকৰ পাৰ্থক্য আছে। প্ৰ'পেন আৰু বিউটেনৰ মাজত এই পাৰ্থক্য কিমান? একে হয়নে?

এই যুগ্মবোৰৰ আণৱিক ভৰৰ পাৰ্থক্য কিমান হ'ব হিচাপ কৰি উলিয়াব পাৰিবানে (কাৰ্বনৰ আণবিক ভৰ \(12u\) আৰু হাইড্ৰ'জেনৰ \(1u\))?

এইবাৰ আমি এলকিন সমগণীয় শ্ৰেণীটোলৈ চাওঁ। এই শ্ৰেণীৰ প্ৰথম যৌগটো ইথিন (Section 4.2.1 ত পাইছা)। ইয়াৰ আণবিক সংকেত কি? ইয়াৰ পশ্চাদ্বৰ্তী (succeding) সমগণবোৰৰ সংকেত হ'ল \(\text{C}_3\text{H}_6\), \(\text{C}_4\text{H}_8\), \(\text{C}_5\text{H}_{10}\)। ইহঁতবোৰৰ দুটাৰ মাজতো \(-\text{CH}_2-\) মূলকৰ পার্থক্য নাইনে? এই মৌলবিলাকৰ কাৰ্বন আৰু হাইড্ৰ'জেনৰ সংখ্যাৰ মাজত কিবা সম্বন্ধ আছেনে? এলকিনৰ সাধাৰণ সংকেতত \(\text{C}_{\text{n}}\text{H}_{2\text{n}}\) য'ত \(n = 2, 3, 4, \dots\)। এলকেন আৰু এলকাইনৰ সাধাৰণ সংকেত লিখি উলিয়াব পাৰিবানে?

সমগণীয় শ্ৰেণীৰ যৌগবোৰৰ আণবিক ভৰ বৃদ্ধি হোৱাৰ লগে লগে সিহঁতৰ ভৌতিক ধৰ্মৰ ক্ৰমিক পৰিৱৰ্তন লক্ষ্য কৰা যায় আণবিক ভৰ বৃদ্ধিৰ লগে লগে গলনাংক আৰু উতলাংকও বৃদ্ধি হয়। আন ভৌতিক ধর্ম যেনে কোনো নির্দিষ্ট দ্ৰাবকত দ্ৰৱণীয় গুণৰো ক্ৰমিক পৰিৱৰ্তন হয়। কেৱল কাৰ্যকৰী মূলকৰ উপস্থিতিৰ ফলতে সমগণবিলাকৰ ৰাসায়নিক ধৰ্ম প্ৰায় একে হয়।

কাৰ্যকলাপ-4.2

• তলত দিয়া যুগ্ম (pair) বিলাকৰ সংকেত আৰু আণৱিক ভৰৰ পাৰ্থক্য লিখা - (a) \(\text{CH}_3\text{OH}\) আৰু \(\text{C}_2\text{H}_5\text{OH}\) (b) \(\text{C}_2\text{H}_5\text{OH}\) আৰু \(\text{C}_3\text{H}_7\text{OH}\) (c) \(\text{C}_3\text{H}_7\text{OH}\) আৰু \(\text{C}_4\text{H}_9\text{OH}\)
• এই তিনিটা যুগ্মৰ মাজত কিবা মিল আছেনে?
• কাৰ্বন পৰমাণুৰ সংখ্যাৰ বৰ্ধিত ক্ৰমত এলক'হলবোৰ সজাই সমগণীয় শ্ৰেণীটো (family) লিখা এই গোষ্ঠীটো সমগণীয় শ্ৰেণী হ'বনে?
• তালিকা 4.3 ত দিয়া কাৰ্যকৰীমূলক ব্যৱহাৰ কৰি চাৰিটা কাৰ্বন যৌগৰ সমগণীয় শ্ৰেণী নিৰ্ণয় কৰা।

4.2.5 কাৰ্বন যৌগৰ নামকৰণ (Nomenclature of Carbon Compounds):

সমগণীয় শ্ৰেণীভুক্ত যৌগৰ নামকৰণ কৰিবলৈ মূল কাৰ্বন শৃংখলযুক্ত যৌগটোৰ নামৰ উপসৰ্গ (prefix) বা অনুসৰ্গ বা প্ৰত্যয় (suffix) হিচাপে কাৰ্যকৰী মূলকৰ নাম সন্নিবিষ্ট কৰা হয়। উদাহৰণস্বৰূপে ওপৰত 4.2 কাৰ্যকলাপত লোৱা এলক'হলবোৰৰ নাম হ'ল—মিথানল, ইথানল, প্ৰ'পানল আৰু বিউটানল।

তলৰ পদ্ধতিৰে কাৰ্বন যৌগৰ নামকৰণ কৰা যায়—

(i) যৌগটোত থকা কাৰ্বন পৰমাণুৰ সংখ্যা নিৰ্ণয় কৰা। তিনিটা কাৰ্বন থকা যৌগটোৰ নাম হব প্ৰ'পেন (propane)

(ii) কাৰ্যকৰী মূলক থাকিলে নামৰ উপসৰ্গ (prefix) বা অনুসৰ্গ (suffix) ত উল্লেখ কৰা হয়। (তালিকা 4.4 চোৱা)

(iii) কাৰ্য কৰীমূলকৰ নামটো অনুসৰ্গত দিব লাগিলে কাৰ্বন শৃংখলৰ নামৰ শেষৰ '\(e\)' টোৰ ঠাইত উপযুক্ত অনুসৰ্গ বা প্ৰত্যয় লগোৱা হয়। উদাহৰণ কিট'ন মূলক থকা তিনিটা কাৰ্বনৰ যৌগৰ নাম হ'ব—
\(\text{Propane}-\text{e} = \text{Propan} + \text{'one'} = \text{Propanone}\)

(iv) কাৰ্বন শৃংখল অসংপৃক্ত হ'লে '\(ane\)' ৰ ঠাইত '\(ene\)' বা '\(yne\)' যোগ দিয়া হয় (তালিকা 4.4) তিনিটা কাৰ্বন পৰমাণুৰে গঠিত দ্বিবান্ধনিযুক্ত যৌগটোক Propene আৰু ত্ৰিবান্ধনিযুক্ত যৌ গক Propyne নাম দিয়া হয়।

তালিকা 4.4 কাৰ্যকৰী মূলকৰ নামকৰণ

কাৰ্যকৰী মূলক	Prefix/Suffix	উদাহৰণ
1. হেল'জেন	উপসর্গ- ক্ল'ৰ', ব্ৰ'ম' ইত্যাদি	\ ক্ল'ৰ'প্ৰপেন \ ব্ৰ'ম'প্ৰপেন
2. এলকহ'ল	অনুসৰ্গ - ol	\ প্ৰ'পানল
3. এলডিহাইড	অনুসৰ্গ- al	\ প্ৰ'পানেল
4. কিট'ন	অনুসৰ্গ - one	\ প্ৰ'পানন
5. কাৰ্বক্সিলিক এছিড	অনুসৰ্গ oic acid	\ প্ৰ'পানয়িক এছিড
6. দ্বিবন্ধনি (এলকিন)	অনুসৰ্গ - ene	\ প্ৰ'পিন
7. ত্রিবন্ধনি (এলকাইন)	অনুসৰ্গ - yne	\ প্ৰ'পাইন

প্ৰশ্নাৱলী

1. পেন্টেনৰ বাবে কেইটা গঠন সমযোগী আঁকিব পাৰিবা?
2. কাৰ্বনৰ কোন দুটা ধৰ্মৰ বাবে আমি আমাৰ চাৰিওফালে অজস্র কাৰ্বন যৌগ পাওঁ?
3. চাইক্ল'পেন্টেনৰ সংকেট আৰু ইলেক্ট্রনীয় বিন্দু গঠন লিখা।

4. তলৰ যৌগবোৰৰ গঠন আঁকি দেখুওৱা- (i) ইথানয়িক এছিড (ii) ব্ৰ'ম'পেন্টেন (iii) বিউটান'ন (iv) হেক্সানেল

• ব্ৰ'ম'পেন্টেনৰ সমযোগী সম্ভৱনে?

5. তলৰ যৌগবোৰৰ নাম লিখা- (i) \(\text{CH}_3\text{CH}_2\text{Br}\) (ii)

  H

  |

H-C-O

(iii)

H-C-C-C-C-C=C-H

H H H H H H

4.3 কাৰ্বন যৌগৰ ৰাসায়নিক ধৰ্ম (CHEMICAL PROPERTIES OF CARBON COMPOUNDS)

এই খণ্ডত আমি কাৰ্বন যৌগৰ ৰাসায়নিক ধৰ্ম কিছুমান অধ্যয়ন কৰিম। যিহেতু আমি ব্যৱহাৰ কৰা ইন্ধনবোৰ কাৰ্বন বা কাৰ্বনৰ যৌগ গতিকে আমি প্রথমে দহন (combustion) সম্পর্কে আলোচনা কৰোঁ।

4.3.1 দহন (Combustion)

বহুরূপতাৰ যিকোনো ৰূপতে কাৰ্বন দহন কৰিলে কাৰ্বন ডাই অক্সাইড উৎপন্ন হোৱাৰ উপৰিও তাপ আৰু পোহৰ উৎপন্ন হয়। প্রায়ভাগ যৌগ দহনত উৎপন্ন হোৱা তাপ উচ্চ পৰিমাণৰ হয়। দহন বিক্ৰিয়াবোৰ জাৰণ বিক্ৰিয়া (এই বিষয়ে প্রথম অধ্যায়ত পাইছা)

(i) \(\text{C} + \text{O}_2 \to \text{CO}_2 + \text{তাপ আৰু পোহৰ}\)
(ii) \(\text{CH}_4 + \text{O}_2 \to \text{CO}_2 + \text{H}_2\text{O} + \text{তাপ আৰু পোহৰ}\)
(iii) \(\text{CH}_3\text{CH}_2\text{OH} + \text{O}_2 \to \text{CO}_2 + \text{H}_2\text{O} + \text{তাপ আৰু পোহৰ}\)

শেষৰ দুটা বিক্ৰিয়া (ii আৰু iii) সন্তুলন কৰা।

কাৰ্যকলাপ-4.3

সাবধানঃ ইয়াত শিক্ষকৰ সহায় লাগিব

• নেফথেলিন, কপূৰ, এলক'হল আদি যৌগবোৰ চেপেটা চামুচত লৈ বুনচেন শিখাত দহন কৰা।
• বুনচেন শিখালৈ লক্ষ্য কৰা আৰু ধোঁৱাইছে নেকি মন কৰা।
• শিখাৰ ওপৰত ধাতুৰ পাত এচলা ধৰা। কোনোটো যৌগৰ বেলিকা ধাতুৰ পাতত কিবা জমা হৈছেনে?
• বুনচেন শিখা জ্বলোৱা। বাৰ্ণাবৰ তলফালে থকা বায়ুৰন্ধুবোৰ

কাৰ্যকলাপ-4.4

• সঠিকভাৱে নিৰ্ধাৰিত কৰিলে বিভিন্ন শিখা। ধোঁৱাযুক্ত শিখা পাবা।
• কেতিয়া হালধীয়া, ধোঁৱাযুক্ত শিখা পোৱা যায়?
• নীলা শিখা কেতিয়া পাবা?

সংপৃক্ত হাইড্ৰ'কাৰ্বনে সাধাৰণতে অমলিন নীলা শিখা আৰু অসংপৃক্ত হাইড্ৰ'কাৰ্বনে ক'লা ধোঁৱাযুক্ত হালধীয়া শিখা উৎপন্ন কৰে। ধোঁৱাময় শিখাই 4.3 কার্যকলাপতে ধাতুৰ পাতত এলাহু সৃষ্টি কৰে। অৱশ্যে বায়ুৰ পৰিসীমিত যোগানৰ ফলত সংপৃক্ত হাইড্ৰ'কাৰ্বনবো অসম্পূৰ্ণ দহন ঘটি এলান্ধুযুক্ত শিখা উৎপন্ন হব পাৰে। ঘৰত ব্যৱহাৰ কৰা গেছ ষ্ট'ভ বা কেৰোচিন ষ্ট'ভত বায়ু সোমাব পৰা ৰন্ধ্র থাকে যাতে পর্যাপ্ত বায়ু বা অক্সিজেন ইন্ধনৰ লগত মিহলি হৈ অমলিন নীলা শিখা উৎপন্ন হয়। ৰন্ধন কাৰ্যত ব্যৱহাৰ কৰা পাত্ৰৰ তলিত এলাঙ্গু লাগিলে বুজিবা যে ষ্ট'ভৰ বায়ুৰন্ধবোৰ বন্ধ হৈ পৰিছে। কয়লা বা পেট্রলিয়াম ইন্ধনত কিছু পৰিমাণে নাইট্ৰ'জেন আৰু ছালফাৰ থাকে। সিহঁতৰ দহনৰ ফলত ছালফাৰ আৰু নাইট্ৰ'জেনৰ অক্সাইড উৎপন্ন হয়। এইবোৰেই হ'ল পৰিবেশ প্রদূষক কাৰক।

পদাৰ্থৰ দহনত শিখা উৎপন্ন হয় বা নহয় কিয়? (Why do substances burn with or without flame?)

কয়লা বা কাঠ পোৰা দেখিছানে? যদি দেখা নাই তেন্তে সুবিধা পালে কয়লা বা কাঠ পুৰিব ধৰিলে ভালদৰে মন কৰিবা। ওপৰত পাই আহিছো যে মমবাতি বা এল. পি. জি. গেছ বার্ণাবত জ্বলালে শিখা উৎপন্ন হয়। অথচ কয়লা পুৰিলে আঙঠাৰ সৃষ্টি হৈ ৰঙা পৰি উঠে আৰু শিখা উৎপন্ন নোহোৱাকৈ তাপ বিকিৰণ কৰে। কাৰণ গেছীয় পদাৰ্থ পুৰিলেহে শিখা উৎপন্ন হয়। কাঠ বা কয়লা জ্বলোৱাৰ সময়ত উদ্বায়ী পদাৰ্থবোৰ বাষ্পীভূত হয় আৰু আৰম্ভণিতে শিখা উৎপন্ন কৰি জ্বলে। গেছীয় পদাৰ্থৰ পৰমাণুবোৰ উত্তপ্ত কৰিলে উজ্বল শিখাৰে জ্বলি উঠে। মৌলই উৎপন্ন কৰা শিখাৰ ৰং মৌলটোৰ বৈশিষ্ট্যসূচক হয়। গেছ ষ্ট'ভৰ শিখাত কপাৰ তাঁৰ এডাল তপতোৱা আৰু শিখাৰ ৰং মন কৰা। অসম্পূৰ্ণ দহনৰ ফলত এলান্ধু উৎপন্ন হয়। এলান্ধু কাৰ্বনৰ বাহিৰে আন একো নহয়। মমবাতি শিখাৰ হালধীয়া ৰঙৰ কাৰণ বিশ্লেষণ কৰিব পাৰিবানে?

তোমালোকে জানানে?

কয়লা আরু পেট্রলিয়ামৰ উৎপত্তি (Formation of coal and petroleum)

জৈৱ-পদাৰ্থৰ (Biomass) ওপ্ৰত জৈৱিক (biological) আৰু ভূতাত্বিক (geological) প্ৰভাবত কয়লা আৰু পেট্রলিয়াম উৎপন্ন হয়। হেজাৰ হেজাৰ বছৰ আগৰ গছ-গছনি, সৰু বৰ উদ্ভিদৰ অংশাৱশেষেই (remains) হ'ল কয়লা। সম্ভবত গছ-গছনিৰে আদি কৰি জীৱ-জন্তুবোৰ ভূমিকম্প বা আগ্নেয়গিৰিৰ উদ্‌গীৰণৰ সময়ত পৃথিৱীৰ খোলাৰ ভিতৰত সোমাই পৰিছিল। এইবোৰৰ ওপ্ৰত শিলাখণ্ডৰ চাপত লাহে লাহে জহি পচি কয়লালৈ ৰূপান্তৰিত হল। তেল আৰু প্রাকৃতিক গেছ লক্ষ কোটী সাগৰীয় উদ্ভিদ আৰু প্ৰাণীৰ অংশাৱশেষ। এই উদ্ভিদ আৰু প্ৰাণীবোৰ মৰি যোৱাৰ পিছত সাগৰতলিৰ বোকাত পোত গ'ল, ইহঁতৰ ওপৰত অনুজীৱৰ ক্ৰিয়া আৰু ওপৰৰ চাপৰ পৰিৱৰ্তনৰ ফলত এইবোৰ তেল আৰু গেছলৈ ৰূপান্তৰ হ'ল। আনহাতে বোকাৰ স্তৰ চাপৰ ফলত শিলাখণ্ড হ'ল— তেল আৰু গেছ শিলাখণ্ডৰ মাজৰ ছিদ্ৰবিলাকত নিজৰি গ'ল। এতিয়া ক'ব পাৰিবানে কয়লা আৰু পেট্'লিয়ামক কিয় জীৱাশ্ম ইন্ধন (fossil fuel) বোলে?

4.3.2 জাৰণ (Oxidation):

কাৰ্যকলাপ-4.5

• এটা পৰীক্ষানলীত প্রায় 3 mL এলক'হল লোৱা আৰু পানীৰ হৌবাত্থ্যত (Water bath) গৰম কৰা।
• ইয়াত 5% ক্ষাৰীয় পটাছিয়াম পাৰমেঙ্গানেট দ্ৰৱৰ কেইটোপালমান দিয়া।
• প্রথমতে বেঙুনীয়া ৰঙ দেখিলানো?
• অধিক পৰিমাণে পাৰমেঙ্গানেট দিয়াৰ পিছত ৰঙ নাইকিয়া নহয় কিয়?

জাৰণ বিক্ৰিয়াৰ বিষয়ে তোমালোকে প্রথম অধ্যায়ত পাই আহিছা। দহন কৰিলে কাৰ্বন যৌগ সহজে জাৰিত হয়। এই সম্পূর্ণ জাৰণ বিক্ৰিয়াৰ উপৰিও আমি এলক'হল জাৰিত হৈ কাৰ্বক্সিলিক এছিড উৎপন্ন হোৱা বিক্ৰিয়াটোও জানো।

ক্ষাবকীয় \(\text{KMnO}_4\) + তাপ
\(-\text{CH}_2\text{CH}_2\text{OH} \xrightarrow{\text{K}_2\text{Cr}_2\text{O}_7 + \text{তাপ}} -\text{CH}_2\text{COOH}\)

আমি দেখিলোঁ যে কিছুমান পদাৰ্থই আনক অক্সিজেন দিব পাৰে। এই পদাৰ্থবোৰক জাৰক পদাৰ্থ (Oxidising agent) বোলে। ক্ষাৰকীয় পটাছিয়াম পাৰমেঙ্গানেট বা আম্লিক পটাছিয়াম ড্রাইক্র'মেটে এলক'হলক এছিডলৈ জাৰিত কৰে। এতেকে ইহঁত জাৰক পদাৰ্থ।

4.3.3 যোগাত্মক বিক্ৰিয়া (Addition Reaction):

পেলাডিয়াম বা নিকেল অনুঘটকৰ উপস্থিতিত অসংপৃক্ত হাইড্ৰ'কাৰ্বনৰ লগত হাইড্ৰ'জেন যোগ হৈ সংপৃক্ত হাইড্ৰ'কাৰ্বন উৎপন্ন হয়। অনুঘটক হ'ল এনে কিছুমান পদাৰ্থ যি নিজৰ ধৰ্মৰ কোনো পৰিবৰ্তন নোহোৱাকৈ বিক্ৰিয়াৰ গতিবেগ বঢ়োৱাত সহায় কৰে। নিকেল অনুঘটকৰ উপস্থিতিত উদ্ভিদৰ তেল হাইড্ৰ'জেন যুক্ত কৰি বনস্পতি ঘি উৎপন্ন কৰিবলৈ যোগাত্মক বিক্ৰিয়া সংঘটিত কৰা হয়। উদ্ভিদজাত তেল দ্বিবান্ধনি থকা বহু দীঘল কাৰ্বন শৃংখলযুক্ত যৌগ আনহাতে জন্তুৰ চৰ্বি সংপৃক্ত দীঘল কাৰ্বনশৃংখল যৌগ।

  R R        H H   নিকেল অনুঘটক    R R

  | |        | |   ----------->    | |

R-C=C-R + H-H                 R-C-C-R

                                | |

                                R R

উদ্ভিদজাত তেল স্বাস্থ্যৰ পক্ষে ভাল বুলি দিয়া বিজ্ঞাপনবোৰ তোমালোকে নিশ্চয় দেখিছা। জন্তৱ চৰ্বিত সংপৃক্ত ফেটি এছিড থাকে যাৰ বাবে ইহঁত স্বাস্থ্যৰ পক্ষে হানিকাৰক অসংপৃক্ত ফেটি এছিড থকা তেল ৰন্ধনৰ বাবে অধিক উপযোগী।

4.3.4 প্রতিষ্ঠাপন বিক্ৰিয়া (Substitution Reaction)

সংপৃক্ত হাইড্ৰ'কাৰ্বনবোৰ বাৰুকৈ সক্রিয় নহয় (fairly unreactive) ইহঁত বহুত বিক্ৰিয়কৰ লগত নিষ্ক্রিয়। অৱশ্যে সূৰ্যৰ পোহৰৰ উপস্থিতিত ক্ল'ৰিনে অতি দ্রুততাৰে হাইড্ৰ'কাৰ্বনৰ লগত বিক্ৰিয়া কৰে। ক্ল'ৰিনে হাইড্ৰ'কাৰ্বনৰ এটা এটাকৈ সকলোবোৰ হাইড্ৰ'জেন পৰমাণু প্ৰতিস্থাপন কৰে। ইয়াকে প্ৰতিস্থাপন বিক্ৰিয়া বোলে কাৰণ এটা হাইড্ৰ'জেন পৰমাণুৰ স্থান আন পৰমাণু বা পৰমাণু-গোটে দখল কৰে। এলকেনৰ উচ্চ সমগণবোৰৰ প্ৰতিষ্ঠাপন বিক্ৰিয়াৰ ফলত একাধিক উপজাত দ্ৰব্য (product) পোৱা যায়।

\(\text{CH}_4 + \text{Cl}_2 \xrightarrow{\text{সূর্যৰ পোহৰত}} \text{CH}_3\text{Cl} + \text{HCl}\)

প্ৰশ্ন ৱ লী

1. ইথানলক ইথানয়িক এছিডলৈ ৰূপান্তৰ কৰাটো কিয় এটা জাৰণ বিক্ৰিয়া?
2. লোহা জোৰা দিয়া সময়ত (welding) অক্সিজেন আৰু ইথাইন দহন কৰা হয়। ইথাইনৰ লগত বায়ু কিয় ব্যৱহাৰ কৰা নহয়?

4.4. কেইটামান প্ৰয়োজনীয় কাৰ্বন যৌগ-ইথানল আৰু ইথানয়িক এছিড (SOME IMPORTANT CARBON COMPOUNDS-ETHANOL AND ETHANOIC ACID):

বহুতো কাৰ্বন যৌগ আমাৰ বাবে অমূল্য পদাৰ্থ। তাৰ ভিতৰত আমি দুটা বাণিজ্যিক কাৰ্বন যৌগ-ইথানল আৰু ইথানয়িক এছিডৰ বিষয়ে অধ্যয়ন কৰিম।

4.4.1 ইথানলৰ ধৰ্ম (Properties of ethanol):

সাধাৰণ উষ্ণতাত ইথানল জুলীয়া (গলনাংক আৰু উতলাংকৰ বাবে তালিকা 4.1 চোৱা)। ইথানলকে সাধাৰণতে এলক'হল বুলি কোৱা হয় আৰু ই এলক'হলীয় পানীয়ৰ মুখ্য উপাদান। তদুপৰি ই ভাল দ্ৰাৱক হোৱা হেতুকে ইয়াক বিভিন্ন ঔষধ যেনে টিংচাৰ আয়'ডিন, কফ, চিৰাপ, টনিক আদি প্ৰস্তুতিত ব্যৱহাৰ কৰা হয়। ইথানল পানীৰ লগত যিকোনো অনুপাততে মিহলি হয়। কম পৰিমাণৰ পনীয়া এলক'হল সেৱনৰ ফলত নিচা হয়। এলক'হল সেৱন বা মদ্যপান নিন্দনীয় হলেও সমাজত ইয়াৰ প্ৰচলন চলি আছে কিন্তু বিশুদ্ধ এলক'হল (absolute alcohol) সামান্য পৰিমাণে সেৱন কৰিলেও মৃত্যু হ'ব পাৰে। দীর্ঘদিন মদ্যপান কৰি থাকিলে নানা ধৰণৰ স্বাস্থ্য সমস্যাৰ সৃষ্টি হয়।

ইথানলৰ বিক্ৰিয়া (Reactions of Ethanol):

(i) ছ'ডিয়ামৰ লগত বিক্ৰিয়া

\

কাৰ্যকলাপ-4.6

শিক্ষকে কৰি দেখুৱাব

• ধান এটাৰ সমান আকৃতিৰ ছ'ডিয়াম ধাতু এটুকুৰা ইথানলত পেলাই দিয়া।
• কি দেখিবা?
• উদ্ভৱ হোৱা গেছটো কিদৰে পৰীক্ষা কৰিবা?

এলক'হলে ছ'ডিয়াম ধাতুৰ লগত বিক্ৰিয়া কৰি হাইড্ৰ'জেন গেছ উৎপন্ন কৰে। ইথানলৰ লগত প্ৰস্তুত কৰা আনটো পদাৰ্থ হ'ল ছ'ডিয়াম ইথ'ক্সাইড ধাতুৰ লগত বিক্ৰিয়া কৰি হাইড্ৰ'জেন উৎপন্ন কৰা আন পদাৰ্থবোৰৰ নাম মনত আছেনে?

(ii) অসংপৃক্ত হাইড্ৰ'কাৰ্বন প্ৰস্তুত কৰা বিক্ৰিয়া: 443k উষ্ণতাত

অধিক পৰিমাণৰ গাঢ় ছালফিউৰিক এছিডৰ লগত ইথানল উত্তপ্ত কৰিলে ইথানলৰ নিৰুদন (dehydration) ঘটি ইথিন উৎপন্ন হয়

\

গাঢ় ছালফিউৰিক এছিদক নিৰুদক দ্ৰব্য (dehydrating agent) হিচাপে গণ্য কৰা হয় যি ইথানলৰ পৰা পানী আঁতৰ কৰে।

এলক'হলে জীবদেহত কিদৰে ক্ৰিয়া কৰে? (How do alcohols affect living beings?)

অধিক পৰিমাণে ইথানল সেৱন কৰিলে ই বিপাকীয় প্ৰক্ৰিয়াবোৰৰ (metabolic processes) বেগ কমায় আৰু কেন্দ্ৰীয় স্নায়ুতন্ত্ৰৰ কাৰ্য ক্ষমতা হ্ৰাস কৰে। ইয়াৰ ফলত বিভিন্ন অঙ্গবিলাকৰ মাজত সমন্বয়ৰ অভাৱ ঘটে, মানসিক বিবৃদ্ধি (mental confusion) হয়, টোপনিভাব হয়। নিষিদ্ধ ইচ্ছা অবদমন শক্তি লোপ পায় আৰু শেষত চেতনহীন হয়। ইয়াৰ প্ৰভাৱত ব্যক্তিজনে ক্লান্তি উপশম হোৱা যেন অনুভৱ কৰে; কিন্তু তেওঁ বিচাৰ বিবেচনাধীন, সময়ৰ উমান নোপোৱা আৰু মাংসপেশীৰ সমন্বয় নোহোৱা যেন হয়।

ইথানলৰ বিপৰীতে সামান্য পৰিমাণৰ মিথানল সেৱন কৰিলে মৃত্যু হ'ব পাৰে। যকৃতত মিথানল জাৰিত হৈ মিথানেল উৎপন্ন হয়। মিথানেলে কোষৰ অংশবিশেষৰ লগত তুবন্তে ক্ৰিয়া কৰে। ই প্ৰ'ট'প্লাজমৰ চেকুৰা বন্ধায় যিদৰে কণী উতলালে আতন (coagulation) হয়। মিথানলে চকুৰ স্নায়ু (Optic nerve) নষ্ট কৰাৰ ফলত মানুহ অন্ধ হ'ব পাৰে।

ইথানল এবিধ ভাল দ্ৰাৱক। কাৰখানাত ব্যৱহাৰৰ উদ্দেশ্যে প্ৰস্তুত কৰা ইথানলত অপ ব্যৱহাৰ নহবৰ বাবে ইথানলৰ লগত মিথানলৰ দৰে বিষাক্ত দ্ৰব্য মিহলাই ইয়াক খোৱাৰ অনুপযোগী কৰা হয় সহজে চিনাক্তকৰণ কৰিব সুবিধাৰ্থে ৰঙীন পদাৰ্থ যোগ কৰি নীলা ৰঙ দিয়া হয়। ইয়াক প্ৰকৃতিদুষ্ট (Denatured) এলক'হল বোলে।

ইন্ধন হিচাপে এলক'হল (Alcohol as a fuel)

অধিক জানিবৰ বাবে:

সূৰ্যৰ পোহৰ সহজে ৰাসায়নিক শক্তিলৈ ৰূপান্তৰ কৰিব পৰা এবিধ উদ্ভিদ হৈছে কুঁহিয়াৰ। কুঁহিয়াৰৰ পৰা পালী (molasses) তৈয়াৰ কৰি তাৰ কিণ্বন (fermentation) ঘটিবলৈ দিলে এলক'হল (ইথানল) উৎপন্ন হয়। আজিকালি কিছুমান দেশত পেট্ৰ'লৰ লগত এলক'হল মিহলাই ইন্ধন হিচাপে ব্যৱহাৰ কৰে কিয়নো ই এবিধ নিকা ইন্ধন (cleaner fuel) দহনত ই কাৰ্বন ডাই অক্সাইড আৰু পানীহে উৎপন্ন কৰে।

4.4.2 ইথানয়িক এছিডৰ ধৰ্ম (Properties of Ethanoic acid):

ইথানয়িক এছিডৰ সদাব্যৱহৃত নাম হ'ল এসেটিক এছিড। ই কাৰ্বক্সিলিক এছিড শ্ৰেণীৰ অন্তৰ্ভুক্ত। এসেটিক এছিডৰ 5-8% জলীয় দ্ৰৱণক ভিনেগাৰ বোলে। আচাৰ সংৰক্ষণত ইয়াক বহুলভাবে ব্যৱহাৰ কৰা হয়। ইথানয়িক এছিডৰ গলনাংক 290k আৰু সেয়েহে ই ঠাণ্ডা জলবায়ুৰ দেশত শীতকালত গোট মাৰে। ইয়াৰ বাবে ইয়াক গ্লেছিয়েল এসেটিক এছিড নাম দিয়া হয়।

কাৰ্বক্সিলিক এছিড নামৰ জৈৱ যৌগ শ্ৰেণীক সিহঁতৰ বৈশিষ্ট্যপূৰ্ণ এছিড গুণৰদ্বাৰা চিনাক্তকৰণ কৰা হয়। পিছে খনিজ এছিড যেনে \(\text{HCl}\) যিদৰে সম্পূৰ্ণৰূপে আয়নিত হয় কাৰ্বক্সিলিক এছিডবোৰ (দুৰ্বল এছিড (weak acid) নহয়।

কাৰ্যকলাপ-4.7

• লিটমাছ কাগজ আৰু বিশ্বজনীন সূচক (Universal indicator) ব্যৱহাৰ কৰি লঘু এসেটিক এছিড আৰু লঘু \(\text{HCl}\) ৰ \(\text{pH}\) তুলনা কৰা।
• লিটমাছ কাগজৰ সহায়ত দুয়োটা অম্ল পৰীক্ষা কৰিব পাৰিনে?
• বিশ্বজনীন সূচকে দুয়োটা অম্লক সমান চোকা বুলি দেখুৱায় নে?

কাৰ্যকলাপ-4.8

• এটা পৰীক্ষানলীত 1mL ইথানল (Absolute alcohol) আৰু 1mL গ্লেছিয়েল এসেটিক এছিড লৈ তাত কেইটোপালমান গাঢ় \(\text{H}_2\text{SO}_4\) দিয়া।
• এটা পানী গাঢ়ত (water bath) চিত্ৰ 4.11 ত দেখুৱা দৰে পৰীক্ষানলীটো গৰম কৰা।
• আন এটা বিকাৰত 20-50 mL পানী লৈ তাত পৰীক্ষানলীৰ মিশ্ৰণটো ঢালি দিয়া আৰু গোন্ধ লোৱা।

ইথানয়িক এছিডৰ বিক্ৰিয়া (Reactions of ethanoic acid)

(i) এষ্টাৰিভৱন বিক্ৰিয়া: এছিড আৰু এলক'হলৰ মাজত বিক্ৰিয়া ঘটিলে সাধাৰণতে এষ্টাৰ উৎপন্ন হয়। এছিড অনুঘটকৰ উপস্থিতিত ইথানয়িক এছিড আৰু নিৰ্ভেজাল এলক'হলৰ (Absolute alcohol) মাজত বিক্ৰিয়া ঘটিলে এষ্টাৰ উৎপন্ন হয়।

\

চিত্ৰ-4.11 এষ্টাৰ উৎপাদন

এষ্টাৰ সুগন্ধি দ্ৰব্য। ইয়াক সুগন্ধি দ্ৰব্য আৰু খাদ্য সুস্বাদুকাৰক হিচাপে ব্যৱহাৰ কৰা হয়। ছ'ডিয়াম হাইড্ৰ'ক্সাইডৰ (এটা ক্ষাৰ) লগত বিক্ৰিয়া ঘটিলে এষ্টাৰ পুনৰ এলক'হল আৰু কাৰ্বক্সিলিক এছিডৰ ছ'ডিয়াম লৱণলৈ ৰূপান্তৰিত হয়। এই বিক্ৰিয়াক চেপনিফিকেচন বা চাবোনীভৱন (Saponification) বিক্ৰিয়া হিচাপে জনা যায় কিয়নো চাবোন উৎপাদনত ইয়াক ব্যৱহাৰ কৰা হয়।

\

(ii) ক্ষাৰৰ লগত বিক্ৰিয়া (Reactions with a base): খনিজ এছিডৰ দৰে ইথানয়িক এছিডে ছ'ডিয়াম হাইড্ৰ'ক্সাইড আদি ক্ষাৰৰ লগত বিক্ৰিয়া কৰি লৱন (ছ'ডিয়াম ইথান'য়েট বা ছ'ডিয়াম এছিটেট) আৰু পানী উৎপন্ন কৰে।

\

ইথানয়িক এছিডে কাৰ্বনেট আৰু হাইড্ৰ'জেন কাৰ্বনেটৰ লগত কিদৰে বিক্ৰিয়া কৰে? এটা পৰীক্ষা কৰি চোৱা যাওক

কাৰ্যকলাপ-4.9

• দ্বিতীয় অধ্যায়ৰ কাৰ্য কলাপ 2.5 ত সজাৰ দৰে সজুলিবোৰ গোটাই সভাই লোৱা।
• পৰীক্ষানলীত এচামুচ ছ'ডিয়াম কাৰ্বনেট লোৱা। তাত 2 mL পনীয়া ইথানয়িক এছিড যোগ কৰা।
• কি দেখিলা?
• উৎপন্ন হোৱা গেছটো সদ্যপ্ৰস্তুত চূণৰ পানীৰ মাজেদি যাবলৈ দিয়া। কি দেখিবা?
• ইথানয়িক এছিড আৰু ছ'ডিয়াম কাৰ্বনেটৰ মাজত বিক্ৰিয়া ঘটি উৎপন্ন হোৱা গেছটো এই পৰীক্ষাৰ সহায়ত চিনাক্ত কৰিব পৰা গ'লনে?
• একেখিনি কাৰ্য কলাপ ছ'ডিয়াম হাইড্ৰ'জেন কাৰ্বনেট লৈ পুনৰ কৰা।

(iii) কাৰ্বনেট আৰু হাইড্ৰ'জেন কাৰ্বনেটৰ লগত বিক্ৰিয়া: ইথানয়িক এছিডে কাৰ্বনেট আৰু হাইড্ৰ'জেন কাৰ্বনেটৰ লগত বিক্ৰিয়া কৰি লৱণ, কাৰ্বন ডাইক্সাইড আৰু পানী উৎপন্ন কৰে। উৎপন্ন হোৱা লৱণটোৰ সাধাৰণ নাম ছ'ডিয়াম এছিটেট।

\ \

প্ৰশ্নাৱলী

1. পৰীক্ষাৰ সহায়ত এলক'হল আৰু কাৰ্বক্সিলিক এছিডৰ মাজৰ প্ৰভেদ কিদৰে দেখুৱাব পাৰি?
2. জানক এরা কি?

4.4. চাবোন আৰু অপমাৰ্জক (Soap and detergents):

কাৰ্যকলাপ-4.10

• দুটা পৰীক্ষানলীত প্ৰত্যেকতে 10 mL পানী ভৰোৱা।
• দুয়োটা নলীতে এটোপালকৈ খোৱা তেল দি A আৰু B লেবেল লগোৱা।
• B পৰীক্ষানলীত কেইটোপমান চাবোনৰ দ্ৰৱ মিহলোৱা।
• এতিয়া দুয়োটা নলী সমান জোৰেৰে সমান সময় জোকাৰা।
• জোকাৰ্ণি বন্ধ কৰাৰ পিছত দুয়োটা পৰীক্ষানলীত তেল আৰু পানী পৃথক হৈ থকা দেখিলানে?
• পৰীক্ষানলী দুটা লৰচৰ নকৰাকৈ কিছুসময় ৰাখি থলে কি হয় মন কৰা। তেলৰ তৰপটো পৃথক হয়নে? কোনটো পৰীক্ষানলীত প্ৰথমতে পৃথক হয়?

চিত্র-4.12

মাইছেলিৰ উৎপত্তি

এই কাৰ্যকলাপত চাবোনৰ মলি পৰিষ্কাৰ কৰা কাৰ্য ব্যাখ্যা কৰে। বেছিভাগ মলি (dirt) তেলীয়া গুণযুক্ত। তোমালোকে জানা যে তেল পানীত অদ্ৰৱণীয়। চাবোনৰ অণুবোৰ হৈছে দীর্ঘ শৃংখলযুক্ত কাৰ্বক্সিলিক এছিডৰ ছ'ডিয়াম বা পটাছিয়াম লবণ। চাবোনৰ আয়নীয় মেৰু পানীত দ্ৰৱণীয়; আনহাতে কাৰ্বন শৃংখল তেলত দ্ৰৱণীয়। এনেদৰে চাবোনৰ অণুবোৰে পানীত যি সমুচ্ছায় (aggregates) সৃষ্টি কৰে তাক বা মাইছেল বা কণাপুঞ্জ বোলে। চিত্র-4.12। ইয়াত অণুবোৰৰ অনাক্লুৱীয় মেৰুটো তেলৰ টোপালৰ ফালে আৰু ধ্ৰুৱীয় মেৰুটো বাহিৰৰ ফালে থাকে। ইয়ে পানীত অবদ্ৰৱ বা ইমালচন (emulsion) সৃষ্টি কৰে। চাবোনৰ ফেনে এই ধৰণে কাপোৰৰ মলি পানীত দ্ৰৱীভূত হোৱাত সহায় কৰে। (চিত্র-4.13)

চাবোন হাইড্র'কাৰ্বনত দ্ৰৱীভূত কৰিলে উৎপন্ন হোৱা যেন মাইছেলৰ গঠন আঁকিব পাৰিবানে?

কণাপুঞ্জ বা মাইছেল (Micelles)

চাবোনৰ অণুবিলাকৰ দুটা মেৰু থাকে। এটা জলাকর্ষী বা জলস্নেহী (Hydrophilic) যি পানীত দ্ৰৱণীয়; আনটো জলঘূণী বা জলবিকর্ষী (Hydrophobic) যি হাইড্ৰ'কাৰ্বন দ্ৰৱণীয়। জলপৃষ্ঠত থকা অৱস্থাত চাবোনৰ জলবিকর্ষী পুচ্ছ (Hydrophobic tail) পানীত দ্ৰৱীভূত নহয় আৰু ধ্ৰুৱীয় মেৰুটো পানীৰ মূৰ কৰি পেলাই সজ্জিত হয়। ইফালে হাইড্ৰ'কাৰ্বন পুচ্ছ (Hydrocarbon tail) পানীৰ বাহিৰলৈ ঠেলি উলিয়াই দিয়ে। পানীৰ মাজত এই অণুবোৰ একক দিশত (unique orientation) সজ্জিত হয় য'ত হাইড্ৰ'কাৰ্বন অংশ পানীৰ বাহিৰ পৃষ্ঠৰফালে মূৰ কৰি থাকে। এই অৱস্থা সৃষ্টি হবলৈ অণুবোৰ এনেদৰে পুঞ্জীভূত হয় যে জলঘূণী পুচ্ছ পুঞ্জটোৰ ভিতৰৰ মূৰ কৰি আৰু ধ্ৰুৱীয় মেৰু পুঞ্জটোৰ বাহিৰত থাকে। ইয়াকে মাইছেল বা কণাপুঞ্জ বোলে। যিহেতু তেলীয়া মলিবোৰ মাইছেলৰ কেন্দ্ৰত জমা হয় গতিকে চাবোনে ফেনৰ কণাপুঞ্জৰ সহায়ত মলি আঁতৰাব পাৰে। মাইছেলবিলাক অবদ্ৰৱ হিচাপে থাকে আৰু আয়ন-আয়ন বিকৰ্ষণৰ বাবে অধঃক্ষিপ্ত নহয়। মাইছেলত ওপঙি থকা মলি সহজতে পানীৰে ধুই আঁতৰাব পাৰি। চাবোনৰ মাইছেলবোৰ যথেষ্ট ডাঙৰ আকৃতিৰ বাবে ইহঁতে পোহৰ বিস্তাৰিত কৰিব পাৰে। সেইবাবেই চাবোন পানী ঘোলা।

চিত্র-4.12 চাবোনৰ মলি আঁতৰোৱাৰ প্ৰক্ৰিয়া

কাৰ্যকলাপ-4.11

• দুটা পৰীক্ষানলী লোৱা। এটাত 10 ml. পাতিত পানী (বা বৰষুণৰ পানী) আৰু আনটোত 10 mL. কঠিন পানী (টিউৱেলৰ পানী) ভৰোৱা।
• দুয়োটা নলীতে চাবোনৰ পানী কেইটোপালমানকৈ দিয়া।
• দুয়োটা পৰীক্ষানলী একে সময়ৰ বাবে জোৰকৈ জোকাবা। দুয়োটাতে উৎপন্ন হোৱা ফেনৰ পৰিমাণলৈ মন কৰা।
• কোনটো পৰীক্ষা নলীত বেছি ফেন উঠিছে?
• কোনটো নলীত দৈৰ দৰে অধঃক্ষেপ দেখিলা?
• শিক্ষকলৈ টোকা: যদি কঠিন পানী পোৱা নাযায় তেন্তে কেলছিয়াম বা মেগনেছিয়ামৰ হাইড্ৰ'জেন কার্বনেট, ছালফেট নতুবা ক্ল'ৰাইড লবণ দ্রৱীভূত কৰি কঠিন পানী প্রস্তুত কৰি লব পাৰি।

কাৰ্যকলাপ-4.12

• দুটা পৰীক্ষানলী লৈ প্রত্যেকতে 10 mL. কঠিন পানী ভৰোৱা।
• এটাত 5 টোপাল চাবোন পানী আৰু আনটোত 5 টোপাল অপমার্জকৰ পানী দিয়া।
• দুয়োটা পৰীক্ষানলী সমান সময়ৰ বাবে জোকাৰা।
• দুয়োটা নলীত সমান পৰিমাণৰ ফেন উঠিছেনে?
• কোনটো নলীত দৈৰ দৰে অধঃক্ষেপ উৎপন্ন হয়?

গা ধুই থাকোতে কেতিয়াবা মন কৰিছানে যে চাবোনৰ ফেন সহজতে উঠা নাই আৰু অদ্ৰৱণীয় পদাৰ্থ (মলি) পানীৰে ধোৱাৰ পিছতো থাকি যায়? কঠিন পানীত থকা কেলছিয়াম বা মেগনেছিয়াম লবণৰ লগত চাবোনৰ ক্ৰিয়া হ'লে এই মলিবোৰ সৃষ্টি হয়। ফলস্বৰূপে অধিক পৰিমানৰ চাবোন খৰচ হয়। এই সমস্যাটো অপমার্জক (detergent) শ্ৰেণীৰ নিকাৰক (cleansing agent) ব্যৱহাৰ কৰি দূৰ কৰিব পাৰি। অপমার্জকবোৰ প্ৰধানতঃ দীর্ঘ শৃংখলযুক্ত ছালফনিক এছিদৰ এম'নিয়াম লবণ। অপমাৰ্জকৰ আাহিত মেৰুবোৰে কঠিন পানীত থকা কেলছিয়াম আৰু মেগনেছিয়াম আয়নৰ লগত অদ্ৰৱণীয় অধঃক্ষেপ সৃষ্টি নকৰে। সেইবাবে কঠিন পানীতো অপমার্জকবোৰ কাৰ্যক্ষম হৈ থাকে। চেম্পু বা কাপোৰ ধোৱা নিকাৰক প্ৰস্তুত কৰিবলৈ অপমার্জক ব্যৱহাৰ কৰা হয়।

প্ৰশ্নাৱলী

1. অপমার্জক ব্যৱহাৰ কৰি পানী কঠিন হয় নে নহয় ক'ব পাৰিবানে?
2. কাপোৰ ধুবলৈ মানুহে বিভিন্ন পদ্ধতি অবলম্বন কৰে। সাধাৰণতে চাবোন ঘঁহি কাপোৰখন শিল এচলাত খুন্দিছে বা ভৰিৰে গছকে, ব্রাহ কৰে নাইবা কাপোৰ ধোৱা যন্ত্ৰত (washing machine) ভৰাই জোকাবি দিয়ে। কাপোৰ পৰিষ্কাৰ কৰিবলৈ কিয় জোকাৰিব লাগে?

তোমালোকে কি শিকিলা

• কাৰ্বন বহুধাগুণযুক্ত মৌল। ই জীৱদেহ (living organism) আৰু আমি ব্যৱহাৰ কৰা অজস্র বস্তুৰ গঠনৰ আধাৰ।
• কাৰ্বনৰ চতুসহ যোজ্যতা আৰু কেটিনেচন ধৰ্মৰ বাবে অগণন প্ৰকাৰৰ কাৰ্বন যৌগ উৎপন্ন হয়।
• দুটা পৰমাণুৰ মাজত ইলেক্ট্রনৰ ভাগ-বতৰা হৈ সহযোজী বান্ধনি সৃষ্টি হয় যাৰ ফলত দুয়োটা পৰমাণুৱে বহিৰতম কক্ষত নিষ্ক্রিয় গেছৰ সুস্থিৰ ইলেক্ট্রনীয় বিন্যাস লাভ কৰে।
• কাৰ্বনে নিজৰ মাজত আৰু আন মৌল যেনে হাইড্র'জেন, অক্সিজেন, ছালফাৰ, নাইট্ৰ'জেন, ক্ল'ৰিন আদিৰ লগত সহযোজী বান্ধনি গঠন কৰে।
• কাৰ্বন পৰমাণুৰ মাজত দ্বিবান্ধনি বা ত্রিবান্ধনি সৃষ্টি হৈ বহুতো যৌগ গঠিত হয়। কাৰ্বন শৃংখলবোৰ মুক্ত, শাখাযুক্ত নাইবা বলয় আকৃতিৰ হ'ব পাৰে।
• কাৰ্বন পৰমাণুৱে শৃংখল গঠন কৰিব পাৰে বাবেই সমগণীয় শ্ৰেণীৰ যৌগ উৎপন্ন হয়। সমগণীয় শ্ৰেণীভুক্ত যৌগত বিভিন্ন দৈৰ্ঘ্যৰ কাৰ্বন শৃংখলত একে কার্য কৰী মূলক সংযোজিত হৈ থাকে।
• কার্য কৰীমূলক যেনে এলক'হল, এলডিহাইড, কিট'ন আৰু কাৰ্বক্সিলিক এছিড যুক্ত হোৱা বাবেই যৌগবোৰে নিৰ্দিষ্ট ধৰ্ম প্ৰদৰ্শন কৰে।
• কাৰ্বন আৰু ইয়াৰ যৌগবিশেষ ইন্ধনৰ প্ৰধান উৎস।
• ইথানল আৰু ইথানয়িক এছিড আমাৰ দৈনন্দিন ব্যৱহাৰ্য সামগ্ৰীবিলাকৰ ভিতৰত অন্যতম।
• চাবোন আৰু অপমাৰ্জকৰ ক্ৰিয়া নিৰ্ভৰ কৰে তাত থকা দুয়োবিধ জলঘূণী আৰু জলাকর্ষী বা জলস্নেহী খোপবিলাকৰ ওপৰত। এই খোপবিলাকে তেলীয়া মলিবোৰ অবদ্ৰৱিত (emulsify) কৰি আঁতৰ কৰাত সহায় কৰে।

অনুশীলনী

1. ইথেন (\(\text{C}_2\text{H}_6\)) অণু এটাত
   • (a) 6 টা সহযোজী বান্ধনি আছে।
   • (b) 7 টা সহযোজী বান্ধনি আছে।
   • (c) 8 টা সহযোজী বান্ধনি আছে।
   • (d) 9 টা সহযোজী বান্ধনি আছে।
2. চাৰিটা কাৰ্বনৰ যৌগ বিউটান'নত থকা কার্য কৰী মূলক হ'ল-
   • (a) কাৰ্বক্সিলিক এছিড
   • (b) এলডিহাইড
   • (c) কিট'ন
   • (d) এলকহল
3. ৰন্ধনৰ সময়ত ব্যৱহৃত বৰ্তনৰ তলফালে (বাহিৰত) ক'লা পৰে কিয়নো
   • (a) খাদ্য ভালদৰে নিসিজিল
   • (b) ইন্ধন সম্পূর্ণরূপে দহন নহয়।
   • (c) ইন্ধনটো সিক্ত।

(d) ইন্ধনটো সম্পূর্ণকৈ দহন হয়।

4. \(\text{CH}_3\text{Cl}\) ৰ উদাহৰণ লৈ সহযোজী বান্ধনিৰ স্বৰূপ (nature) ব্যাখ্যা কৰা।
5. তলত দিয়াবিলাকব ইলেক্ট্রন বিন্দু গঠন লিখা-
   (a) ইথানয়িক এছিড
   (b) \(\text{H}_2\text{S}\)
   (c) প্রপান'ন
   (d) \(\text{F}_2\)
6. সমগণীয় শ্রেণী কাক বোলে? উদাহৰণ দি বুজাই লিখা।
7. ভৌতিক আৰু ৰাসায়নিক ধৰ্ম ওপৰত ভিত্তি কৰি ইথানল আৰু ইথানয়িক এচিডৰ পাৰ্থক্য লিখা।
8. পানীত চাবোন দিলে কিয় ফেন উঠে? বেলেগ দ্ৰাৱক যেনে ইথানলত ফেন উঠিবনে?
9. প্রায় সকলো ক্ষেএতে কার্বন আৰু ইয়াৰ যৌগ ইন্ধন হিচাপে ব্যবহার হয়। কিয়?
10. কঠিন পানীত চাবোন ব্যৱহাৰ কৰিলে গেদ (scum) কিদৰে সৃষ্টি হয় ব্যাখা কৰা।
11. নীলা আৰু বঙা লিটমাছ কাগজেৰে চাবোন পৰীক্ষা কৰিলে কি দেখিবা?
12. হাইড্ৰ'জেনেচন মানে কি? ইয়াৰ উদ্যোগিক প্ৰয়োগ লিখা।
13. তলৰ কোনবিলাকৰ হাইড্ৰ'কার্বনে যোগাত্মক বিক্ৰিয়া দেখুৱায়?
    \(\text{CH}_4\), \(\text{C}_2\text{H}_6\), \(\text{C}_3\text{H}_8\), \(\text{C}_2\text{H}_4\), আৰু \(\text{C}_2\text{H}_2\)
14. মাখন (butter) আৰু খোৱাতেলৰ (cooking oil) মাজত পার্থক্য দেখুৱাব পৰা এটা পৰীক্ষা বর্ণনা কৰা।
15. চাবোনৰ মলি আঁতৰোৱাৰ প্ৰক্ৰিয়া (cleaning action) ব্যাখ্যা কৰা।

দলীয় কার্যকলাপ

• আণবীয় আৰ্হি সঁজুলি (molecular model kit) ব্যৱহাৰ কৰি এই অধ্যায়ত পোৱা যৌগবিলাকক আণবীয় আৰ্হি সাজি উলিওৱা।
• এটা বিকাৰত প্রায় 20 mL. এৰাগুটিৰ তেল বা কপাহগুটিৰ তেল বা তিচিতেল বা চয়াবিন তেল লোৱা। তাত 30 mL 20% ছ'ডিয়াম হাইড্ৰ'ক্সাইড মিহলোৱা। মিশ্ৰণটো গোট নামাৰে। 5 - 10 g নিমখ (common salt) যোগ কৰা। মিশ্ৰণটো ভালদৰে লৰাই দি চেঁচা হ'বলৈ দিয়া।
• উৎপন্ন হোৱা চাবোনখিনি ধুনীয়া আকৃতিত কাটি লব পাৰিবা। গোট মৰাৰ আগেয়ে সুগন্ধিযুক্ত দ্ৰব্যও যোগ দিব পৰা যায়।

 

অধ্যায়-২, এছিড, ক্ষাৰক আৰু লৱণ

 

অধ্যায়-২, এছিড, ক্ষাৰক আৰু লৱণ, (Acids, Bases and Salts)

১। এছিডবোৰৰ সোৱাদ কি? এছিডবোৰৰ ক্ষেত্ৰত কেনে লিটমাছৰ সহায়ত পৰীক্ষণ কৰা হয়?
উত্তৰঃ এছিডবোৰৰ সোৱাদ টেঙা। এছিডবোৰে নীলা লিটমাছক ৰঙা কৰে।

২। ক্ষাৰকবোৰৰ সোৱাদ কি? ক্ষাৰকবোৰৰ ক্ষেত্ৰত কেনে লিটমাছৰ সহায়ত পৰীক্ষণ কৰা হয়?
উত্তৰঃ ক্ষাৰকবোৰৰ সোৱাদ তিতা। ক্ষাৰকবোৰে ৰঙা লিটমাছক নীলা কৰে।

৩। লিটমাছ এবিধ কেনে প্ৰকৃতিৰ সূচক?
উত্তৰঃ লিটমাছ এবিধ প্ৰাকৃতিক সূচক।

৪। বগা কাপোৰৰ ওপৰত ভাজি আদিৰ দাগ পৰিলে তাত চাবোন ঘঁহিলে দাগৰ বৰণ কেনে হয়? ইয়াৰ কাৰণ কি?
উত্তৰঃ বগা কাপোৰৰ ওপৰত ভাজি আদিৰ দাগ পৰিলে তাত চাবোন ঘঁহিলে দাগৰ বৰণ ৰঙচুৱা মুগা হয়। চাবোন ক্ষাৰক প্ৰকৃতিৰ হোৱাৰ বাবে এনে হয়।

৫। চাবোন কেনে প্ৰকৃতিৰ, অম্ল নে ক্ষাৰ?
উত্তৰঃ চাবোন ক্ষাৰক প্ৰকৃতিৰ।

৬। দুবিধ সাংশ্লেষিক বা কৃত্ৰিম সূচকৰ নাম লিখা।
উত্তৰঃ দুবিধ সাংশ্লেষিক বা কৃত্ৰিম সূচকৰ নাম হ'ল- মিথাইল অৰঞ্জ আৰু ফিন'লফথেলিন।

৭। লিটমাছ দ্ৰৱ কি? ই কোনবিধ উদ্ভিদৰ পৰা নিষ্কাষণ কৰা হয়?
উত্তৰঃ লিটমাছ দ্ৰৱ হ'ল- বেঙুনীয়া ৰঙৰ এবিধ প্ৰাকৃতিক এছিড ক্ষাৰক সূচক। ইয়াক থেল’ফাইটা বৰ্গৰ অন্তৰ্ভুক্ত লিচেন নামৰ উদ্ভিদৰ পৰা নিষ্কাষণ কৰা হয়।

৮। কেইবিধমান ৰঞ্জক পদাৰ্থৰ নাম লিখা।
অথবাঃ কেইবিধমান এছিড ক্ষাৰক বা কেৱল সূচক বা প্ৰাকৃতিক সূচক কেইবিধৰ নাম লিখা।
উত্তৰঃ কেইবিধমান ৰঞ্জক পদাৰ্থ বা এছিড-ক্ষাৰক বা কেৱল সূচক বা প্ৰাকৃতিক সূচক নাম হ'লঃ
লিটমাছ, ৰঙা বন্ধাকবিৰ পাত, হালধী, কিছুমান ফুল যেনে হাইড্ৰেনজিয়া, পিটুনিয়া, জিৰেনিয়াম আদিৰ ৰঙীন পাহি।

৯। ঘ্ৰাণেন্দ্ৰিক সূচক বুলিলে কি বুজা? উদাহৰণ দিয়া।
উত্তৰঃ যিবোৰ পদাৰ্থ আম্লিক আৰু ক্ষাৰকীয় মাধ্যমত গোন্ধৰ পৰিৱৰ্তন ঘটে, সেই পদাৰ্থবোৰক ঘ্ৰাণেন্দ্ৰিক সূচক (Olfactory indicators) বোলা হয়। উদাহৰণ- পিয়াজ, ভেনিলা, লবঙ্গ তেল আদি।

১০। এছিড আৰু ধাতুৰ বিক্ৰিয়াৰ ক্ষেত্ৰত কিহৰ উৎপন্ন হয়? ইয়াৰ সমীকৰণটো লিখা।
উত্তৰঃ এছিড আৰু ধাতুৰ বিক্ৰিয়াবোৰত ধাতুৱে এছিডৰ পৰা হাইড্ৰ’জেন অপসাৰিত কৰে। লগতে, এছিডৰ অৱশিষ্ট অংশৰ সৈতে ধাতু লগ হৈ লৱণ যৌগৰ গঠন কৰে।
ধাতু + এছিড → লৱণ + হাইড্ৰ’জেন গেছ

১১। জিংক ধাতুৰ লগত ছ’ডিয়াম হাইড্ৰ’ক্সাইড দ্ৰৱ যোগ কৰিলে পোৱা সমীকৰণটো লিখা।
উত্তৰঃ জিংক ধাতুৰ লগত ছ’ডিয়াম হাইড্ৰ’ক্সাইড দ্ৰৱ যোগ কৰিলে পোৱা সমীকৰণটো হ'ল- \(2\text{NaOH} + \text{Zn} \to \text{Na}_2\text{ZnO}_2\) (ছ’ডিয়াম জিংকেট) + \(\text{H}_2\)

১২। ছ’ডিয়াম কাৰ্বনেটৰ (\(\text{Na}_2\text{CO}_3\)) লগত লঘু \(\text{HCL}\) যোগ কৰিলে কি হয়, ইয়াৰ সমীকৰণটো লিখা।
উত্তৰঃ ছ’ডিয়াম কাৰ্বনেটৰ (\(\text{Na}_2\text{CO}_3\)) লগত লঘু \(\text{HCL}\) যোগ কৰিলে লৱণ, পানী আৰু কাৰ্বনডাই অক্সাইডৰ উৎপন্ন হয়।
সমীকৰণ-
\(\text{Na}_2\text{CO}_3(s) + 2\text{HCL} (aq) \to 2\text{NaCl}(aq) + \text{H}_2\text{O}(l) + \text{CO}_2(g)\)

১৩। ছ’ডিয়াম হাইড্ৰ’জেন কাৰ্বনেট (\(\text{NaHCO}_3\)) ৰ লগত লঘু \(\text{HCL}\) যোগ কৰিলে কি উৎপন্ন হয়? ইয়াৰ সমীকৰণটো উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃ ছ’ডিয়াম হাইড্ৰ’জেন কাৰ্বনেট (\(\text{NaHCO}_3\)) ৰ লগত লঘু \(\text{HCL}\) যোগ কৰিলে লৱণ, পানী আৰু কাৰ্বনডাই অক্সাইডৰ উৎপন্ন হয়।
সমীকৰণ-
\(\text{NaHCO}_3(s) + \text{HCl}(aq) \to \text{NaCl}(aq) + \text{H}_2\text{O}(l) + \text{CO}_2(g)\)

১৪। কাৰ্বন ডাই অক্সাইড গেছক চূণৰ পানীৰ মাজেদি পঠালে কি উৎপন্ন হয়? সমীকৰণটো লিখা।
উত্তৰঃ কাৰ্বন ডাই অক্সাইড গেছক চূণৰ পানীৰ মাজেদি পঠালে বগা অধঃক্ষেপ কেলছিয়াম কাৰ্বনেট আৰু পানীৰ উৎপন্ন হয়।
সমীকৰণ-
\(\text{Ca}(\text{OH})_2(aq)\) (চূণপানী) + \(\text{CO}_2(g)\) \(\to\) \(\text{CaCO}_3\) (\(s\)) (বগা অধঃক্ষেপ) + \(\text{H}_2\text{O}(l)\)

১৫। কেলছিয়াম কাৰ্বনেটৰ তিনিটা ভিন্ন ৰূপ লিখা।
উত্তৰঃ কেলছিয়াম কাৰ্বনেটৰ তিনিটা ৰূপ হ'ল- চূণশিল, চক্ আৰু মাৰ্বল।

১৬। সকলোবোৰ ধাতুৰ কাৰ্বনেট আৰু হাইড্ৰ’জেন কাৰ্বনেট এছিডৰ সৈতে বিক্ৰিয়া কৰি কি কি উৎপন্ন কৰে? ইয়াৰ বিক্ৰিয়াটো লিখা।
উত্তৰঃ সকলোবোৰ ধাতুৰ কাৰ্বনেট আৰু হাইড্ৰ’জেন কাৰ্বনেট এছিডৰ সৈতে বিক্ৰিয়া কৰি লৱণ, কাৰ্বন ডাই অক্সাইড আৰু পানী উৎপন্ন কৰে। বিক্ৰিয়াটো হ’ল-
ধাতুৰ কাৰ্বনেট/ধাতুৰ হাইড্ৰ’জেনকাৰ্বনেট + এছিড \(\to\) লৱণ + কাৰ্বন ডাই অক্সাইড + পানী

১৭। প্ৰশমন বিক্ৰিয়া বুলিলে কি বুজা? বিক্ৰিয়াটো লিখা।
অথবাঃ ক্ষাৰক আৰু এছিডৰ বিক্ৰিয়াৰ ফলত কি হয়? বিক্ৰিয়াটো উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃ এছিড আৰু ক্ষাৰকৰ বিক্ৰিয়াত লৱণ আৰু পানী উৎপন্ন হয়। এই বিক্ৰিয়াক প্ৰশমন বিক্ৰিয়া (Neutralisation Reaction) বোলে। বিক্ৰিয়াটো হ'ল-
ক্ষাৰক + এছিড \(\to\) লৱণ + পানী

১৮। এছিডৰে সৈতে ধাতৱীয় অক্সাইডৰ বিক্ৰিয়া হ'লে কি হয়? উদাহৰণসহ বুজাই লিখা।
উত্তৰঃ এছিডৰে সৈতে ধাতৱীয় অক্সাইডৰ বিক্ৰিয়া হ'লে দ্ৰৱটোৰ বৰণ সলনি হয় আৰু লগতে লৱণ আৰু পানী উৎপন্ন কৰে। এটা ধাতৱ অক্সাইড আৰু এটা এছিডৰ মাজত ঘটা বিক্ৰিয়াক এনেদৰে লিখিব পৰা যায়-
ধাতৱ অক্সাইড + এছিড \(\to\) লৱণ + পানী
উদাহৰণস্বৰূপে- ক’পাৰ অক্সাইডৰ লগত লঘু হাইড্ৰ’ক্ল’ৰিক এছিড যোগ কৰিলে দ্ৰৱটোৰ বৰণ নীলা-সেউজীয়া হৈ পৰে আৰু ক’পাৰ অক্সাইডখিনি দ্ৰৱীভুত হয় লগতে লৱণ আৰু পানী উৎপন্ন হয়। দ্ৰৱটোৰ নীলা সেউজীয়া ৰঙ বিক্ৰিয়াত ক’পাৰ ক্ল’ৰাইড গঠন হোৱাৰ বাবে হয়।

১৯। কিয় ধাতৱীয় অক্সাইডবোৰক ক্ষাৰকীয় অক্সাইড বোলা হয়?
উত্তৰঃ ক্ষাৰক এটাই এছিড এটাৰ সৈতে কৰা বিক্ৰিয়াটোৰ নিচিনাকৈ ধাতৱ অক্সাইডসমূহে এছিডৰে সৈতে বিক্ৰিয়া কৰি লৱণ আৰু পানী উৎপন্ন কৰে। সেইবাবে ধাতৱীয় অক্সাইডবোৰক ক্ষাৰকীয় অক্সাইড (Basic Oxides) বোলা হয়।

২০। অধাতৱীয় অক্সাইডৰ সৈতে ক্ষাৰকৰ বিক্ৰিয়া হ'লে কি উৎপন্ন হয়? উদাহৰণসহ বুজাই লিখা।
উত্তৰঃ অধাতৱীয় অক্সাইডৰ সৈতে ক্ষাৰকৰ বিক্ৰিয়া হ'লে লৱণ আৰু পানী উৎপন্ন কৰে। উদাহৰণস্বৰূপে- কাৰ্বন ডাই অক্সাইড (অধাতৱীয় অক্সাইড) আৰু কেলছিয়াম হাইড্ৰ’ক্সাইড (চূণ পানী) (ক্ষাৰক) মাজত বিক্ৰিয়া হ'লে লৱণ আৰু পানী উৎপন্ন কৰে। বিক্ৰিয়াটো এটা ক্ষাৰক

২১। অধাতরীয় অক্সাইডবোৰ কি ধর্মী?
উত্তৰঃ অধাতরীয় অক্সাইডবোৰ এছিড ধর্মী।

২২। সকলো এছিড আরু ক্ষাৰকৰ সার্বজনীন গুণ কি?
উত্তৰঃ সকলো এছিড আরু ক্ষাৰকৰ সাৰ্বজনীন গুণ এইয়ে যে সকলো এছিডে ধাতুৰে সৈতে বিক্ৰিয়া কৰি হাইড্র’জেন গেছ উৎপন্ন কৰে। গতিকে সকলো এছিডতে সাধাৰণভাৱে হাইড্র’জেন থাকে। ছ’ডিয়াম হাইড্র’অক্সাইড, কেলছিয়াম হাইড্র’ক্সাইড আদিৰ দৰে ক্ষাৰকৰ দ্ৰৱই একেধৰণৰ নিয়মেই পালন কৰে।

২৩। কোনো এক দ্ৰৱত কিহৰ সহায়েৰে বিদ্যুৎ প্রবাহিত হয়?
উত্তৰঃ দ্ৰৱৰ মাজেদি দ্ৰৱত থকা আয়নৰ জৰিয়তে বিদ্যুৎ প্রবাহিত হয়।

২৪। এছিডত থকা কেটায়নটো কি? দ্ৰৱত এছিডে কি উৎপন্ন কৰে?
উত্তৰঃ এছিডত থকা কেটায়ণটো হ'ল- \(\text{H}^+\)। দ্ৰৱত এছিডে হাইড্র’জেন আয়ন \(\text{H}^+(\text{aq})\) উৎপন্ন কৰে।

২৫। পানীৰ উপস্থিতিত \(\text{HCL}\) য়ে কি উৎপন্ন কৰে? বিক্ৰিয়াটোৰ সমীকৰণটো উল্লেখ কৰা।
উত্তৰঃ পানীৰ উপস্থিতিত \(\text{HCL}\) য়ে হাইড্র’জেন আয়ন উৎপন্ন কৰে। পানীৰ অনুপস্থিতিত \(\text{HCL}\) অণুৰ পৰা \(\text{H}^+\) আয়নৰ পৃথকীকৰণ ঘটিব নোৱাৰে।
\(\text{HCL}+\text{H}_2\text{O} \to \text{H}_3\text{O}^+ + \text{CI}^-\)

২৬। কিয় হাইড্র’জেন আয়নক \(\text{H}^+(\text{aq})\) বা হাইড্র’নিয়াম আয়ন (\(\text{H}_3\text{O}^+\)) বা \(\text{H}_3\text{O}\) হিচাপে দেখুৱায়?
উত্তৰঃ হাইড্র’জেন আয়ন অকলে বৰ্তি থাকিব নোৱাৰে। পানী অণুৰ সৈতে লগ হৈ থাকে। সেয়েহে হাইড্র’জেন আয়নক \(\text{H}^+(\text{aq})\) বা হাইড্র’নিয়াম আয়ন (\(\text{H}_3\text{O}^+\)) বা \(\text{H}_3\text{O}\) হিচাপে দেখুৱায়।

২৭। পানীত ক্ষাৰক এটা দ্ৰবীভূত কৰিলে কি ঘটে?
উত্তৰ: পানীত ক্ষাৰক এটা দ্ৰবীভূত কৰিলে ক্ষাৰকবৌৰে পানীত হাইড্র’ক্সাইড (\(\text{OH}^-\)) আয়ন উৎপন্ন কৰে।
\(\text{NaOH}(s) \xrightarrow{\text{H}_2\text{O}} \text{Na}^+(\text{aq}) + \text{OH}^-(\text{aq})\)

২৮। ক্ষাৰকবোৰে পানীত কি আয়ন উৎপন্ন কৰে?
উত্তৰঃ ক্ষাৰকবোৰে পানীত হাইড্র’ক্সাইড (\(\text{OH}^-\)) আয়ন উৎপন্ন কৰে।

২৯। ক্ষাৰ (alkali) কাক বোলে?
উত্তৰঃ ক্ষাৰকবোৰে পানীত হাইড্র’ক্সাইড (\(\text{OH}^-\)) আয়ন উৎপন্ন কৰে। যিবোৰ ক্ষাৰক পানীত দ্ৰবীভূত হয়। সেইবোৰক ক্ষাৰ (alkali) বোলা হয়।

৩০। সকলোবোৰ ক্ষাৰক পানীত দ্ৰবীভূত হয়নে? পানীত দ্ৰবীভূত হোৱা এবিধ ক্ষাৰকৰ নাম লিখা।
উত্তৰঃ সকলোবোৰ ক্ষাৰক পানীত দ্ৰবীভূত নহয়। পানীত দ্ৰবীভূত হোৱা এবিধ ক্ষাৰক (Base) হ'ল- ক্ষাৰ (Alkali)।

৩১। ক্ষাৰৰ তিনিটা গুণ লিখা।
উত্তৰঃ ক্ষাৰবোৰ চাবোনৰ দৰে পিছল, তিতা আরু ক্ষয়কাৰী।

৩২। পানীত এছিড বা ক্ষাৰক দ্ৰবীভূত কৰা প্ৰক্ৰিয়াটো কি ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়াৰ ভিতৰত পৰে?
উত্তৰঃ পানীত এছিড বা ক্ষাৰক দ্ৰবীভূত কৰা প্ৰক্ৰিয়াটো তাপবৰ্জী প্ৰক্ৰিয়াৰ ভিতৰত পৰে।

৩৩। কিয় এছিড সদায় পানীত লাহে লাহে যোগ কৰিব লাগে আৰু দ্ৰৱটো একেলেখৰীয়ে লৰাই থাকিব লাগে?
উত্তৰঃ এছিড সদায় পানীত লাহে লাহে যোগ কৰিব লাগে আৰু দ্ৰৱটো একেলেখৰীয়ে লৰাই থাকিব লাগে। অন্যথা যদি পানী গাঢ় এছিডত যোগ কৰা হয় তেতিয়া উৎপন্ন হোৱা তাপৰ বাবে মিশ্ৰটো বাহিৰলৈ ছিটিকি পৰিব পাৰে আৰু জুই লগাব পাৰে। লগতে, অত্যাধিক স্থানীয় তাপোৎপাদনৰ বাবে কাঁচৰ পাত্ৰ হ'লে ভাগিব পাৰে।

৩৪। লঘুকৰণ বা লঘু হোৱা বুলিলে কি বুজা?
উত্তৰঃ এছিড আরু ক্ষাৰক পানীৰ সৈতে মিহলালে প্রতি একক আয়তনত আয়ন (\(\text{H}_3\text{O}^+/\text{OH}^-\)) ৰ গাঢ়তা হ্রাস পায়। এনে প্ৰক্ৰিয়াক লঘুকৰণ (Dilution) বোলা হয় আৰু এছিড বা ক্ষাৰকটো লঘু হোৱা বোলা হয়।

৩৫। দ্ৰৱত হাইড্র’জেন আয়নৰ গাঢ়তা পৰিমাপৰ বাবে ব্যৱহাৰ স্কেলবিধৰ নাম কি ?
উত্তৰঃ দ্ৰৱত হাইড্র’জেন আয়নৰ গাঢ়তা পৰিমাপৰ বাবে ব্যৱহাৰ স্কেলবিধৰ নাম \(\text{pH}\) স্কেল বোলে।

৩৬। \(\text{pH}\) স্কেলৰ \(\text{P}\) শব্দটো কি ভাষা আরু কোনটো শব্দৰ পৰা আহিছে? ইয়াৰ অৰ্থ কি?
উত্তৰঃ \(\text{pH}\) স্কেলৰ \(\text{P}\) শব্দটো জার্মান ভাষাৰ 'Potenz' পৰা আহিছে। ইয়াৰ অৰ্থ হ'ল- ক্ষমতা (Power)।

৩৭। \(\text{pH}\) স্কেলত এছিড বা ক্ষাৰকৰ তীব্রতা কেনেদৰে জোখা হয়?
উত্তৰঃ \(\text{pH}\) স্কেলত সচরাচর 0 (খুব বেছি আম্লিক) ৰ পৰা 14 (খুব বেছি ক্ষাৰকীয়) লৈ \(\text{pH}\) জুখিব পৰা যায়। \(\text{pH}\) স্কেলত মান 7 তকৈ কম হোৱাটোৱে দ্ৰৱটো আম্লিক আৰু 7 ৰ পৰা 14 লৈকে বৃদ্ধি ঘটাটোৱে \(\text{OH}^-\) আয়নৰ গাঢ়তা বৃদ্ধি অর্থাৎ ক্ষাৰকৰ তীব্রতা বৃদ্ধি হোৱাটো বুজায়।

৩৮। এটা প্ৰশম দ্ৰৱৰ \(\text{pH}\) ৰ মান কিমান?
উত্তৰঃ এটা প্ৰশম দ্ৰৱৰ \(\text{pH}\) ৰ মান 7

৩৯। \(\text{pH}\) স্কেলত 7 তকৈ কম হোৱাটোয়ে আরু 7 বা 7 তকৈ অধিক/বেছি হোৱাটোয়ে কি বুজায় ?
উত্তৰঃ \(\text{pH}\) স্কেলত মান 7 তকৈ কম হোৱাটোৱে দ্ৰৱটো আম্লিক আরু 7 ৰ পৰা 14 লৈকে বৃদ্ধি ঘটাটোৱে \(\text{OH}^-\) আয়নৰ গাঢ়তা বৃদ্ধি অর্থাৎ ক্ষাৰকৰ তীব্রতা বৃদ্ধি হোৱাটো বুজায়।

৪০। \(\text{pH}\) মান 7 ৰ পৰা 14 লৈ বৃদ্ধি ঘটাটোৱে কি আয়নৰ গাঢ়তা বৃদ্ধিক বুজায় ?
উত্তৰঃ \(\text{pH}\) ৰ মান 7 ৰ পৰা 14লৈ বৃদ্ধি ঘটাটোৱে \(\text{OH}^-\) আয়নৰ গাঢ়তা বৃদ্ধিক বুজায় অর্থাৎ ক্ষাৰক বৃদ্ধি হোৱাটো বুজায়।

৪১। তীব্র এছিড আরু মৃদু এছিড বুলিলে কি বুজা ?
উত্তৰঃ বেছি \(\text{H}^+\) আয়ন উৎপন্ন কৰা এছিডবোৰক তীব্র এছিড আরু কমকৈ \(\text{H}^+\) আয়ন উৎপন্ন কৰা এছিডবোৰক মৃদু এছিড বোলে।

৪২। আমাৰ শৰীৰ বা প্ৰাণীৰ লগত \(\text{pH}\) ৰ সম্পৰ্ক কি? \(\text{pH}\) কেনে অৱস্থাত জীৱ বৰ্তি থাকিব পাৰে?
উত্তৰঃ আমাৰ শৰীৰে 7.0 ৰ পৰা 7.8 লৈকে পৰিসৰৰ ভিতৰত কাৰ্য কৰে। ঠেক পৰিসৰত \(\text{pH}\) পৰিৱৰ্তন ঘটিলেহে জীৱ বৰ্তি থাকিব পাৰে।

৪৩। এছিড বৰষুণ কাক বোলে? এছিড বৰষুণ পানী বা নদীলৈ বৈ গ'লে কি হয়? এছিডে জলজ জীৱৰ ওপৰত কেনে প্ৰভাৱ পেলায়?
উত্তৰঃ বৰষুণৰ পানীৰ \(\text{pH}\) ৰ মান 5.6 ৰ কম হ'লে তাক এছিড বৰষুণ বোলে। এছিড বৰষুণৰ পানী নদীলৈ বৈ গ'লে বা কোনো পানীৰ উৎসলৈ বৈ গ'লে পানীখিনিৰ \(\text{pH}\) হ্রাস পায়। এনেকুৱা এছিড বৰষুণ সন্নিবিষ্ট পানী বা নদীত জলজ জীৱ (aquatic life) বৰ্তি থকাটো টান হৈ পৰে।

৪৪। উদ্ভিদৰ বাবে \(\text{pH}\) গুৰুত্বপূৰ্ণনে বা উদ্ভিদৰ বাবে \(\text{pH}\) ৰ কাম কি?
উত্তৰঃ গছ-গছনিৰ সুস্থ-সবল বৃদ্ধিৰ বাবে মাটিৰ \(\text{pH}\) নিৰ্দিষ্ট পৰিসৰৰ ভিতৰত থাকিব লাগে।

৪৫। আমাৰ পেটত উৎপন্ন হোৱা এছিডবিধৰ নাম কি? আমাৰ দেহত এছিডৰ কাম কি?
উত্তৰঃ আমাৰ পেটত উৎপন্ন হোৱা এছিডবিধৰ নাম- হাইড্ৰ'ক্ল'ৰিক এছিড। পেটৰ কোনো অপকাৰ নকৰাকৈ এছিডে বা হাইড্ৰ'ক্ল'ৰিক এছিডে আমাৰ খাদ্য বস্তু হজম হোৱাত সহায় কৰে।

৪৬। পেট অজীর্ণ/খালী হ'লে বা আহাৰ গ্ৰহণ নকৰিলে বা লঘুকৈ থাকিলে আমাৰ দেহত এছিডৰ ক্ৰিয়া কেনেদৰে হয়?
উত্তৰঃ পেট অজীর্ণ/খালী হ'লে বা আহাৰ গ্ৰহণ নকৰিলে বা লঘুকৈ থাকিলে আমাৰ দেহত পেটে অত্যাধিক এছিড উৎপন্ন কৰে। ইয়াৰ ফলত পেটত জ্বলা-পোৰা আৰু বিষ হয়।

৪৭। অত্যাধিক এছিড উৎপন্নৰ ফলত পেটত পেটত জ্বলা-পোৰা আৰু বিষ হ'লে ইয়াৰ প্ৰতিকাৰ কি?
উত্তৰঃ অত্যাধিক এছিড উৎপন্নৰ ফলত পেটত পেটত জ্বলা-পোৰা আৰু বিষ হ'লে ইয়াৰ প্ৰতিকাৰ/পৰিত্ৰাণ পাবলৈ মানুহে অম্লনাশক (Antacids) হিচাপে ক্ষাৰক ব্যৱহাৰ কৰিব লাগে।

৪৮। এছিড প্ৰশমিত কৰিবলৈ ব্যৱহাৰ কৰা অম্লনাশক বা ক্ষাৰকবিধৰ নাম কি?/আমি খোৱা/সেৱন কৰা এবিধ ক্ষাৰকৰ নাম লিখা। ই কেনে প্ৰকৃতিৰ ?
উত্তৰঃ এছিড প্ৰশমিত কৰিবলৈ ব্যৱহাৰ কৰা অম্লনাশক বা ক্ষাৰকবিধৰ নাম- মেগনেছিয়াম হাইড্ৰ'ক্সাইড (মেগনেছিয়ামৰ দুগ্ধ)। ই এটা মৃদু ক্ষাৰক।

৪৯। মুখৰ ভিতৰত \(\text{pH}\) ৰ মান কিমান হ'লে দন্তক্ষয় হয়?
উত্তৰঃ মুখৰ ভিতৰত \(\text{pH}\) ৰ মান 5.5 তকৈ কম হ'লে দন্তক্ষয় হয়।

৫০। দাঁতৰ এনামেল (Tooth enamel) অংশটো কিহৰে তৈয়াৰী? দন্তক্ষয় বা দাঁতৰ ক্ষয় বুলিলে কি বুজা/কাক বোলে? কেতিয়া আমাৰ দন্তক্ষয় বা দাঁতৰ ক্ষয় হয়? ইয়াৰ দুটা প্ৰতিকাৰ লিখা।
উত্তৰঃ কেলছিয়াম হাইড্ৰ'ক্সিএপেটাইটেৰে দাঁতৰ এনামেল অংশটো তৈয়াৰী। দাঁতৰ এনামেল অংশটো শৰীৰৰ কঠিনতম পদাৰ্থ। ই পানীত দ্ৰবীভূত নহয়। কিন্তু মুখৰ ভিতৰৰ \(\text{pH}\) ৰ মান 5.5 তকৈ কমিলে ই ক্ষয় হয় অৰ্থাৎ দন্তক্ষয় বা দাঁতৰ ক্ষয়। আহাৰ গ্ৰহণ কৰাৰ পিছত মুখৰ ভিতৰত লাগি থকা শৰ্কৰা আৰু খাদ্য কণিকাবোৰ মুখ ভিতৰত থকা বেক্টেৰিয়াই জীর্ণ কৰি এছিড উৎপন্ন কৰে। যাৰ ফলত আমাৰ দাঁত ক্ষয় বা দন্তক্ষয় হয়।
ইয়াৰ দুটা প্ৰতিকাৰ হ'ল-
(ক) আহাৰ খোৱাৰ পিছত মুখখন ভালদৰে পৰিষ্কাৰ কৰিব লাগে।
(খ) দাঁত পৰিষ্কাৰ কৰাৰ বাবে টুথপেষ্ট (ক্ষাৰকীয়) ব্যৱহাৰ কৰি এই ক্ষতিকাৰক এছিড আৰু বেক্টেৰীয়া প্ৰশমিত কৰি দন্তক্ষয় বা দাঁত ক্ষয় হোৱা ৰোধ কৰিব পাৰি।

৫১। আমাৰ দাঁত কিয় টুথপেষ্টেৰে ঘঁহা হয়? টুথপেষ্ট কি প্ৰকৃতিৰ, আম্লিক নে ক্ষাৰকীয়?
উত্তৰঃ আহাৰ গ্ৰহণ কৰাৰ পিছত মুখৰ ভিতৰত লাগি থকা শৰ্কৰা আৰু খাদ্য কণিকাবোৰ মুখ ভিতৰত থকা বেক্টেৰিয়াই জীর্ণ কৰি এছিড উৎপন্ন কৰে। যাৰ ফলত আমাৰ দাঁত ক্ষয় বা দন্তক্ষয় হয়। সেয়েহে, দাঁত পৰিষ্কাৰ কৰাৰ বাবে টুথপেষ্ট (ক্ষাৰকীয়) ব্যৱহাৰ কৰি এই ক্ষতিকাৰক এছিড আৰু বেক্টেৰীয়া প্ৰশমিত কৰি দন্তক্ষয় বা দাঁত ক্ষয় হোৱা ৰোধ কৰিব পৰা যায়। টুথপেষ্ট সাধাৰণতে ক্ষাৰকীয়।

৫২। মৌ-মাখিয়ে কামুৰিলে বিন্ধিলে কিয় বিষ বা পোৰণি সৃষ্টি হয়? ইয়াৰ পৰা কেনেদৰে সকাহ বা আৰাম পাব পাৰি?
উত্তৰঃ মৌ-মাখি কামুৰিলে এবিধ ফৰ্মিক এছিড বা মিথানয়িক এছিড (Formic Acid or Methanoic Acid) এছিড নিঃসৰণ হয়। ইয়াৰ বাবেই বিষ আৰু পোৰণি সৃষ্টি হয়। বিন্ধা বা কামুৰাৰ স্থানত বেকিং চ'ডাৰ দৰে মৃদু ক্ষাৰক ব্যৱহাৰ কৰিলে সকাহ বা আৰাম পাব পাৰি।

৫৩। চোৰাত পাতে বিন্ধিলে আমাৰ কিয় কষ্টকৰ বিষ-বেদনা হয়? ইয়াৰ প্ৰতিকাৰ কি?
উত্তৰঃ চোৰাত পাতত এবিধ শুং থাকে আৰু এই শুংবোৰৰ পৰা মিথানয়িক এছিড নিঃসৃত হয়। সেয়েহে এই শুংবোৰে বিন্ধিলে আমাৰ কষ্টকৰ বিষ-বেদনা হয়। ইয়াৰ প্ৰতিকাৰ হ'ল- ঠাইদুখৰত পাহাৰী পালেং (Dock Plant) ৰ পাত ঘঁহি দিলে এনে যাতনাৰ পৰা পৰিত্ৰাণ বা উপশম পাব পাৰি।

৫৪। "প্ৰকৃতিয়েই প্ৰশমন বিকল্প যোগান ধৰে।" উদাহৰণসহ বুজাই লিখা।
উত্তৰঃ "প্ৰকৃতিয়েই প্ৰশমন বিকল্প যোগান ধৰে।" উদাহৰণস্বৰূপে-চোৰাত পাতত এবিধ শুং থাকে আৰু এই শুংবোৰৰ পৰা মিথানয়িক এছিড নিঃসৃত হয়। সেয়েহে এই শুংবোৰে বিন্ধিলে আমাৰ কষ্টকৰ বিষ-বেদনা হয়। ইয়াৰ প্ৰতিকাৰ হ'ল- ঠাইদুখৰত পাহাৰী পালেং (Dock Plant) ৰ পাত ঘঁহি দিলে এনে যাতনাৰ পৰা পৰিত্ৰাণ বা উপশম পাব পাৰি। এই গছজোপা চোৰাত গছৰ আশে-পাশেই গজে।

৫৫। প্ৰাকৃতিকভাৱে পোৱা কেইবিধমান এছিডৰ নাম লিখা।
উত্তৰঃ

ক্ৰমিক নং	প্ৰাকৃতিক উৎস	এছিড
1	ভিনেগাৰ	এছিটিক এছিড
2	কমলা টেঙা	চাইট্ৰিক এছিড
3	তেতেলি	টাৰটাৰিক এছিড
4	বিলাহী	অকজেলিক এছিড
5	টেঙা গাখীৰ বা দৈ	লেকটিক এছিড
6	লেমু টেঙা	চাইট্ৰিক এছিড
7	সৰুৱাব/মৌ মাখিৰ শুং	মিথানয়িক এছিড
8	চোৰাতৰ শুং	মিথানয়িক এছিড

৫৬। ছ'ডিয়াম লৱণ শ্ৰেণীৰ অন্তৰ্গত দুবিধ লৱণৰ নাম লিখা।
উত্তৰঃ ছ'ডিয়াম লৱণ শ্ৰেণীৰ অন্তৰ্গত দুবিধ লৱণৰ নাম হ'ল- \(\text{NaCl}\) অৰ্থাৎ ছ'ডিয়াম ক্লৰাইড (Sodium Chloride) অৰ্থাৎ নিমখ আৰু \(\text{Na}_2\text{SO}_4\) অৰ্থাৎ ছ'ডিয়াম ছালফেট (Sodium Sulfate)।

৫৭। ক্ল'ৰাইড শ্ৰেণীৰ অন্তৰ্গত দুবিধ লৱণৰ নাম লিখা।
উত্তৰঃ ক্ল'ৰাইড শ্ৰেণীৰ অন্তৰ্গত দুবিধ লৱণৰ নাম- \(\text{NaCl}\) অৰ্থাৎ ছ'ডিয়াম ক্লৰাইড (Sodium Chloride) অৰ্থাৎ নিমখ আৰু \(\text{KCl}\) অৰ্থাৎ পটেছিয়াম ক্লৰাইড (Potassium Chloride)।

৫৮। লৱণৰ \(\text{pH}\) সম্পৰ্কে লিখা।
উত্তৰঃ তীব্ৰ এছিড আৰু তীব্ৰ ক্ষাৰকৰ বিক্ৰিয়াজাত লৱণবোৰ প্ৰশম আৰু এইবিলাক লৱণৰ বা জলীয় দ্ৰৱৰ \(\text{pH}\) ৰ মান 7। আনহাতে, তীব্ৰ এছিড আৰু মৃদু ক্ষাৰকৰ বিক্ৰিয়াজাত লৱণবোৰ আম্লিক, এইবোৰ লৱণৰ জলীয় দ্ৰৱৰ মান 7 তকৈ কম। লগতে, তীব্ৰ ক্ষাৰক আৰু মৃদু এছিডৰ বিক্ৰিয়াজাত লৱণবোৰ ক্ষাৰকীয়, এইবোৰৰ জলীয় দ্ৰৱৰ \(\text{pH}\) ৰ মান 7 তকৈ বেছি।

৫৯। আমি খোৱা লৱণবিধৰ নাম আৰু সাংকেতিক চিহ্ন কি? কি কি পদাৰ্থ লগ লাগি এই লৱণবিধৰ উৎপন্ন হয়?
উত্তৰঃ আমি খোৱা লৱণবিধৰ নাম ছ'ডিয়াম ক্লৰাইড আৰু ইয়াৰ সাংকেতিক চিহ্ন হ'ল- \(\text{NaCl}\)। হাইড্ৰ'ক্ল'ৰিক এছিড আৰু ছ'ডিয়াম হাইড্ৰ'ক্সাইড লগ লাগি এই লৱণবিধৰ (ছ'ডিয়াম ক্লৰাইড) উৎপন্ন হয়। \(\text{HCl} + \text{NaOH} \to \text{NaCl}\).

৬০। খনিজ লৱণ বুলিলে কি বুজা? খনিজ লবণবোর ক'ত পোৱা যায় ? ইয়াক কেনেদরে আহরণ করা হয়? ইয়ার পরা কি পোরা যায় বা আমি খোৱা লবণবিধর ক'র পরা তৈয়ার করা হয়?
উত্তরঃ পৃথিৱীৰ অনেক প্রান্তত আরু গোটা লরণর ভাণ্ডার পোরা যায়। অশুদ্ধির বাবে এই বৃহৎ স্টার্টিকবোর সচরাচর মুগা বরণর হয়। ইয়াক খনিজ লবণ (Rock Salt) বোলা হয়। খনিজ লবণ কয়লার দরে খান্দি আহরণ করা হয়। এই গোটা লৱণবোরর পরা আরু সাগর পানীত দ্রবীভূত হৈ থকা লৱণবোরর পরা ছ'ডিয়াম ক্ল'রাইড পৃথক করি আমি খোরা লৱণবিধর তৈয়ার করা হয়।

৬১। খোরা লৱনটো কি কি সামগ্রী উৎপাদনর কেচা সামগ্রী হিচাপে ব্যৱহার করা হয়?
উত্তরঃ খোরা লবনটো ছ'ডিয়াম হাইড'ক্সাইড, বেকিং ঘ'ডা, কাসোর ধোরা দাঁড়া, ব্লিচিং পাউডার আরু বহু নিত্য ব্যৱহৃত সামগ্রী উৎপাদনর বাবে কেচা সামগ্রী হিচাপে ব্যৱহার করা হয়।

৬২। ছ'ডিয়াম হাইড্রক্সাইডৰ গঠন আৰু ইয়াৰ ব্যৱহাৰ সম্পর্কে লিখা। অথবাঃ ছাডিয়াম হাইড'ক্সাইড উৎপন্ন হোৱা পদ্ধতিটোৰ নাম কি? অথবাঃ ক্ল'র-এলকালি পদ্ধতি কাক বোলে? উদাহৰণসহ বুজাই লিখা।
উত্তরঃ ছ'ডিয়াম ক্র'মাইডন এক জলীয় দ্রর (ব্রাইন) অ মাতোদি বিদ্যুত প্রবাহ কৰাৰ ফলত দু'ডিয়াম 'বাইড বিযোজিত হয়। ইয়াৰ ফলত ঘ'ডিয়াম হাইড্র'ক্সাইডৰ সৃষ্টি হয়। এই পদ্ধতিটোক ক্ল'ৰ-এলকালি পদ্ধতি বোলে। এই পদ্ধতিৰ নামটো, ফ্ল'ৰিনৰ বাবে ক্ল'ৰ আৰু ঘ'ডিয়াম হাইড্রক্সাইডৰ বাবে এলকালি হৈছে।

\ ক্ল'বিন গেদুবিধ এন'ডত আরু হাইড্র'জেন গেছ সাধাৰণতে কেথ'ডত মুক্ত হোৱা দেখা যায়। লগতে এই পদ্ধভিত ছ'ডিয়াম হাইড্র'আইড দ্ররটো কেখ'ডৰ সমীপতেই উৎপন্ন হয়।

৬৪। ব্লিচিং পাউদাৰ কিহেবে/কেনেদৰে প্রস্তুত করা হয়? ব্লিচিং পাউদাৰৰ সংকেত কি? ইয়াৰ তিনিটা ব্যৱহাৰ লিখা।
উত্তৰঃ ছ'ডিয়াম ফ্ল'ৰাইডৰ এক জলীয় দ্রর (ব্রাইন) ৰ মাজেদি বিদ্যুত্ত বিশ্লেষণ কৰাৰ ফলত ক্লৰিনৰ সৃষ্টি হয়। শুকান শিখিলিত চূণ ৰ সৈতে ক্ল'ৰিনৰ ক্ৰিয়াৰ জৰিয়তে ব্লিচিং পাউদাৰ উৎপন্ন কৰা হয়।
\ ব্লিচিং পাউদাৰন সংকেত হ'ল- \(\text{CaOCl}_2\)
ব্লিচিং পাউদাৰৰ ভিনিটা ব্যৱহাৰ হ'ল-
(ক) খোৱা পানী বীজাণুমুক্ত কৰাৰ বাবে ব্লিচিং পাউদাৰ ব্যৱহাৰ কৰা হয়।
(খ) ৰাসায়নিক উদ্যোগত জানক পদার্থ হিচাপে ব্লিচিং পাউদাৰ ব্যৱহাৰ কৰা হয়।
(গ) বস্ত্র উদ্যোগসমূহত কপাহী কাপোৰ আৰু লিলেন কাপোৰবোব বিৰঞ্জিত কৰাৰ বাবে ব্লিচিং পাউদাৰ ব্যৱহাৰ কৰা হয়।

৬৫। বেকিং ছ'ড়া প্রস্তুত কৰা প্রক্রিয়াটো লিখা। বেকিং ছ'ড়ান ৰাসায়নিক নাম আরু সংকেতটো কি? বেকিং ছ'ডাৰ দুটা ব্যৱহাৰ লিখা।
উত্তৰঃ ছ'ডিয়াম ফ্ল'ৰাইডক কেঁচা সামগ্রী হিচাপে ব্যৱহাৰ কৰি বেকিং ঘ'ডা প্রস্তুত কৰা হয়।
\ বেকিং দু'ডাৰ ৰাসায়নিক নাম হ'ল- ছ'ডিয়াম হাইড্র'জেন কার্বনেট আরু সংকেতটো হ'ল- \(\text{NaHCO}_3\)
বেকিং ঘ'ডাৰ দুটা ব্যৱহাৰ হ'ল-
(ক) পকৰি দৰে মুৰমুৰিয়া খাদ্যসামগ্ৰী বনাবলৈ বেকিং দ'ড়া ব্যৱহাৰ কৰা হয়।
(খ) খোৱা বস্তু অতি সোনকালে সিজিবৰ বাবে বেকিং ছ'ড়া যোগ কৰা হয়।

৬৬। দ'ডিয়াম কার্বনেট কেনেদৰে সৃষ্টি হয়? ছ'ডিয়াম হাইড্র'জেনকার্বনেট ডিলিটা ব্যৱহাৰ লিখা।
উত্তৰঃ ঘ'ডিয়াম হাইড'জেলকার্বনেটক তাপ দিলে ঘ'ডিয়াম কার্বনেটৰ সৃষ্টি হয়। হাডিয়াম হাইড'জেনকার্বনেটৰ তিনিটা ব্যৱহাৰ হ'ল-
(ক) বেকিং পাউদাৰ প্রস্তুত কৰিবলৈ ছাডিয়াম হাইড্র (জলকার্বনেট ব্যৱহাৰ কৰা হয়।
(খ) এবিধ অম্লনাশক হিচাপে পেটৰ অতিৰিক্ত এছিড প্রশমিত কথাৰ বাবে দু'ডিয়াম হাইল'জেনকার্বনেট ব্যৱহাৰ কৰা হয়।
(গ) ছ'দ্রা এছিডক অগ্নি নির্বাপন যন্ত্ৰত প্ৰয়োগ কৰা হয়।

৬৭। কাগোর ধোয়া চ'ড়া (Washing Soda) কেনেদনে প্রস্তুত করা হয়? কাপোন যোরা চ'ড়াৰ ৰাসায়নিক নাম কি? ইয়াৰ তিনিটা ব্যৱহাব সিথা।
উত্তৰঃ বেকিং ছ'ডা উত্তম্ভ কৰিলে দু'ডিয়াম কার্বনেট পোৱা যায়। এই ছ'ডিয়াম কার্বনেটৰ পুনঃস্কটিকীকৰণ (Recrystallisation) ঘটায় কাপোৰ ধোৱা চ'ড়া (Washing Soda) প্রস্তুত কৰা হয়।
কাগোর ধোয়া চ'ড়ান বাসায়নিক নাম হ'ল- \(\text{Na}_2\text{CO}_3\cdot 10\text{H}_2\text{O}\)
ইয়াৰ তিনিটা ব্যৱহাৰ হ'ল-
(ক) কাপোৰ থোকা চ'ডাক পানীৰ স্থায়ী কঠিনতা দূৰ কৰাৰ বাবে ব্যৱহাৰ কৰা হয়।
(খ) ইয়াক যরুরা চাফাই কৰা কার্যত ব্যৱহাৰ কৰা হয়।
(গ) ব'ৰাক্সৰৰ নিচিনা ঘ'ডিয়াম যৌগৰ পণ্য উৎপাদন কামত ব্যৱহৃত হয়।
(ঘ) কাঁচ, কাগজ আরু চাবোন উদ্যোগসমূহত বারুকৈয়ে ইয়াক ব্যৱহাৰ কৰে।

৬৭। লৱপৰ স্ফটিকবোৰ প্রকৃততে শুকাননে ?
উত্তৰঃ সরণ বিশেষকৈ কসান মালফেটন আদিব দয়ে সয়ণবোনর স্মার্টকযোন শুকান যেন দেখাত লাগে যদিও স্ফটিকাবদ্ধ জল থকা পৰিলক্ষিত হয়। এই লাগবোনক তাপ প্ৰয়োগ কৰিলে পানী আঁতৰি যায়। লগতে, লৱপটো বৰণহীন হৈ পৰা দেখা যায়।

৬৮। স্ফটিকাবদ্ধ জল (Water of Crystallisation) কি? এবিধ স্ফটিকাবদ্ধ জল খকা লরপর নাম লিখা।
উত্তৰ। স্ফটিকাবদ্ধ জল (Water of Crystallisation) হ'ল- লৱণ এটাৰ সংকেত এককত থকা নির্দিষ্ট সংখ্যক পানীয় অণু। এবিধ স্ফটিকাবদ্ধ জল থকা লৱপৰ নাম হ'ল- ভিপদ্দাম।

৬৯। কণাৰ ছালফেটৰ এটা সংকেত এককত কেইটা পানীৰ অণু থাকে? জলযুক্ত কসান ছালফেটন রাসায়নিক সংকেত কি?
উত্তৰঃ কণাৰ ছালফেটৰ এটা সংকেত এককত গড়িটা পানীৰ অণু থাকে। জলযুক্ত কপান ছালফেটর বাসায়নিক সংকেত হ'ন- \(\text{CuSO}_4\cdot 5\text{H}_2\text{O}\)

৭০। জিপছাম কি? জিপছামত স্ফটিকাবদ্ধ জল হিচাপে কেইটা পানীৰ অণু থাকে? জিপছামৰ সংকেত কি?
উত্তৰঃ জিপছাম হ'ল- স্ফটিকাবদ্ধ জন থকা এবিধ নরণ। জিপছামত স্ফটিকাবদ্ধ জল হিচাপে দুটা পানীৰ অণু থাকে। জিপছামব সংকেত হ'ল- \(\text{CaSO}_4\cdot 2\text{H}_2\text{O}\)

৭১। প্লাষ্টাৰ অব পেৰিছ কি বা বুলিলে কি বুজা? ইয়াৰ ৰাসায়নিক সমীকৰণটো লিখা। প্লাষ্টাৰ অব পেৰিছৰ ৰাসায়নিক সংকেত কি?
উত্তৰ: জিপছামক 373k উষ্ণতাৰ উত্তম্ভ কৰিলে পানীৰ অণু হেৰুৱাই কেলছিয়াম ছালফেট হেমিহাইড্ৰেট (\(\text{CaSO}_4\cdot\frac{1}{2}\text{H}_2\text{O}\)) ও পৰিপত হয়। ইয়াকে প্লাষ্টাৰ অব পেৰিছ বোনা হয়। প্লাষ্টাৰ অব পেৰিছ এবিধ বগা পাউদাৰ। পানী মিহলালে এই প্লাষ্টাৰ অব পেৰিছ পুনয় জিপছামলৈ পৰিবৰ্তিত হয় আরু টান গোটা পদার্থলৈ সলনি হয়
\ প্লাষ্টাৰ অব পেৰিছৰ ৰাসায়নিক সংকেত হ'ল- \(\text{CaSO}_4\cdot\frac{1}{2}\text{H}_2\text{O}\)

৭২। প্লাষ্টাৰ অব পেৰিছৰ তিনিটা ব্যৱহাৰ লিখা।
উত্তৰঃ প্লাষ্টাৰ অব পেৰিছৰ তিনিটা ব্যৱহাৰ হ'ল-
(ক) ডাক্তৰ সকলে ভগা হাঁড় জোৰা দিবলৈ আরু হাড় সাঠক স্থানত ধৰি ৰাখিবৰ নিমিত্তে প্লাষ্টাৰ অব পেৰিছ ব্যৱহাৰ কৰে।
(খ) প্লাষ্টাৰ অব পেৰিছক পুতলা সজা কামত ব্যৱহাৰ কৰা হয়।
(গ) ঘৰ সজোৱাৰ বিভিন্ন সামগ্রি আরু মসুন এপ সাজিবৰ নিমিত্তে প্লাষ্টাৰ অব পেৰিছ ব্যৱহৃত হয়।

ত্ৰিকোণমিতিৰ পৰিচয় MCQ

ত্ৰিকোণমিতিৰ পৰিচয়

1. $8(\cosec)^2A+8(cot)^2A=?$

(a) 0

(b) 1

(c) 8

(d) 16

(c) 8

---

2. তলৰ কোনটো সত্য ?

(a) $tan A$ ৰ মান সদায় $1$ অতকৈ সৰু

(b) $cot A$ ৰ মান সদায় $1$ অতকৈ ডাঙৰ

(c) কোনো কোণ $\theta$ ৰ বাবে $\sin\theta=\frac53$

(d) কোনো কোণ $\theta$ ৰ বাবে $sec\theta=\frac{12}5$

(c) কোনো কোণ $\theta$ ৰ বাবে $\sin\theta=\frac53$

---

3. $9sec^260^0-9\tan^260^0$ ৰ মান হব一

(a) $\frac92$

(b) $3$

(c) $18$

(d) $9$

(d) $9$

---

4. $\sin^230^0-\cos^230^0$ ৰ মান হব一

(a) $\frac23$

(b) $\frac{\sqrt3}2$

(c) $\frac32$

(d) $-\frac12$

(d) $-\frac12$

---

5. $\frac{1+\tan^2\theta}{1+cot^2\theta}$ ৰ মান হব一

(a) $cot^2\theta$

(b) $sec^2\theta$

(c) $\tan^2\theta$

(d) $-1$

(c) $\tan^2\theta$

---

6. $\cos ec\left(90^0-A\right)=?$

(a) $sinA$

(b) $cosA$

(c) $secA$

(d) $tanA$

(c) $secA$

---

7. $\cos^260^0+\sin^260^0$ ৰ মান হব一

(a) $\frac{\sqrt3}2$

(b) $\frac12$

(c) $1$

(d) $0$

(c) $1$

---

8. $\frac{2\tan30^0}{1+\tan^230^0}$ ৰ মান হব一

(a) $\cos60^0$

(b) $\sin60^0$

(c) $\tan60^0$

(d) $\sin30^0$

(c) $\tan60^0$

Class 10 Maths Chapter 8 MCQ Assamese Medium Question Answer

---

9. $\frac{\tan65^0}{cot25^0}$ ৰ মান হব

(a) $1$

(b) $\frac12$

(c) $0$

(d) $\frac{\sqrt3}2$

(a) $1$

---

10. $\cos ec31^0-sec59^0$ ৰ মান হব一

(a) $1$

(b) $\frac12$

(c) $0$

(d) $\frac{\sqrt3}2$

(c) $0$

---

11. যদি $\sin\theta=\cos\theta$ হয়, তেন্তে $\theta$ ৰ মান হ’ব一

(a) 0°

(b) 30°

(c) 45°

(d) 60°

(c) 45°

---

12. $\sin A\cos\left(90^0-A\right)+\cos A\sin\left(90^0-A\right)$ ৰ মান হ’ব一

(a) $1$

(b) $\frac12$

(c) $0$

(d) $\frac{\sqrt3}2$

(a) $1$

Class 10 Maths Chapter 8 MCQ Assamese Medium

---

13. $\sqrt2\sin\left(90^0-\theta\right)=1$ তেন্তে ፀ ৰ মান হল一

(a) 0°

(b) 30°

(c) 45°

(d) 60°

(c) 45°

---

14. $sin 2A = 2 sin A$ সত্য যেতিয়া $A=$

(a) 0°

(b) 30°

(c) 45°

(d) 60°

(a) 0°

Also Read: Class 10 Science Chapter 8 [প্ৰশ্নোত্তৰ]

---

15. $\sin\theta=\frac1{\sqrt2}$ আৰু $\cos\phi=\frac12$ তেন্তে $\theta+\phi$ ৰ মান হল一

(a) 90°

(b) 30°

(c) 0°

(d) 105°

(d) 105°

---

16. $\theta+\phi=90^0$ আৰু $cot\theta=\sqrt3$ তেন্তে $\phi$ ৰ মান হল一

(a) 90°

(b) 30°

(c) 0°

(d) 60°

(d) 60°

---

17. যদি $4\tan\theta=3$ , তেন্তে $\frac{\left(4\sin\theta-\cos\theta\right)}{\left(4\sin\theta+\cos\theta\right)}$ ৰ মান হল一

(a) $1$

(b) $\frac12$

(c) $0$

(d) $\frac{\sqrt3}2$

(b) $\frac12$

---

18. $\sin\theta=\frac{\sqrt3}2$ তেন্তে $sec\theta$ ৰ মান হল一

(a) $2$

(b) $\frac12$

(c) $4$

(d) $\frac{\sqrt3}2$

(a) $2$

Class 10 Maths Chapter 8 MCQ in Assamese with Solution

---

19. $\sin A-\cos A=0$ তেন্তে $A$ ৰ মান হল一

(a) 90°

(b) 45°

(c) 0°

(d) 60°

(b) 45°

---

20. যদি $\tan\left(60^0+\theta\right)=cot25^0$ তেন্তে $sec\theta$ ৰ মান হল一

(a) 10°

(b) 5°

(c) 0°

(d) 60°

(b) 5°