SEBA Class 10 General Science Textbook Chapter 3: ধাতু আৰু অধাতু (METALS AND NON-METALS) Notes Assamese Medium

ধাতু আৰু অধাতু

(METALS AND NON-METALS)
Notes

প্ৰশ্নঃ ধাতৱ দ্যুতি কাক বোলে ?
উত্তৰঃ যেতিয়া কোনো বিশুদ্ধ ধাতুৰ পৃষ্ঠ চিকমিকিয়া বা উজ্বলকৈ দেখা যায়, তেতিয়াক ধাতৱ দ্যুতি (Metallic lustre) বোলে। 
উদাহৰণ: সোন, ৰূপ, তাম আদি ধাতুৰ পৃষ্ঠ চিকমিকীয়া হয় — সেয়েহে এইবোৰত ধাতৱ দ্যুতি থাকে।

প্ৰশ্ন: ধাতুৰ ঘাতসহনীয়তা (Malleability) কাক বোলে?
উত্তৰ: যেতিয়া কোনো ধাতুক হাতুৰিৰে মৰিয়াই পাতল পাত বনাব পৰা যায়, তেতিয়াক সেই ধাতুৰ ঘাতসহনীয়তা (Malleability) বোলে।
উদাহৰণ: সোন আৰু ৰূপ আটাইতকৈ ঘাতসহনশীল ধাতু।

প্ৰশ্ন: ধাতুৰ নমনীয়তা (Ductility) কাক বোলে?
উত্তৰ: যেতিয়া কোনো ধাতুৰ পাত দীঘল কৰি তাঁৰ ৰূপত পৰিৱৰ্তন কৰিব পৰা যায়, তেতিয়াক সেই ধাতুৰ নমনীয়তা (Ductility) বোলে।
উদাহৰণ: সোণ আটাইতকৈ নমনীয় ধাতু। এক গ্ৰাম সোণৰ পৰা প্ৰায় দুই কিলোমিটাৰ দৈৰ্ঘ্যৰ তাঁৰ বনাব পাৰি।

প্ৰশ্ন: ৰন্ধনশালত ব্যৱহৃত পাত্ৰবোৰ (cooking vessels) ধাতুৰে  কিয় তৈয়াৰ কৰা হয় জানানে?
উত্তৰঃ ৰন্ধনশালাত ব্যৱহৃত পাত্ৰবোৰ ধাতুৰে তৈয়াৰ কৰা হয় কাৰণ —

• ধাতু তাপৰ সুপৰিবাহী। ইয়াৰ ফলত তাপ সহজে আৰু সমভাৱে পাত্ৰখনত বিয়পি যায়, আৰু খাদ্য দ্রুত আৰু ভালদৰে সিজে।
• সিহঁতৰ গলনাংক উচ্চ । অর্থাৎ, ধাতু  গলিবলৈ বহুত বেছি তাপৰ প্ৰয়োজন হয়। যাৰ ফলত পাত্ৰ গলি নাযায়।
• ধাতু ঘাতসহনশীল আৰু দীৰ্ঘস্থায়ী, সেয়েহে ইয়াৰ পৰা পাত্ৰ বনালে দীঘলীয়া সময়লৈ ব্যৱহাৰ কৰিব পাৰি।

উদাহৰণঃ এলুমিনিয়াম, ষ্টীল, তাম আদি ধাতু ৰন্ধন পাত্ৰ বনাবলৈ ব্যৱহৃত হয়।

প্ৰশ্ন: ধাতু বিদ্যুৎ পৰিবাহী নে নহয়, সেইটো কেনেকৈ পৰীক্ষা কৰিব পাৰি।
উত্তৰ: 
ধাতু বিদ্যুৎ পৰিবাহী নে নহয়, সেইটো কেনেকৈ পৰীক্ষা কৰিবলৈ:

• প্ৰথমে এটা বেটাৰী (Battery) লোৱা হ'ল — ই বিদ্যুৎ শক্তি যোগাব।
• তাৰ পাছত এটা বাল্ব (Bulb) লোৱা হ'ল — ই পৰীক্ষাৰ ফলাফল দেখুৱাব।
• বেটাৰী আৰু বাল্ব দুয়োটা তাঁৰেৰে (Wires) সংযোগ কৰা হ'ল।
• বৰ্তনীত A আৰু B মূৰৰ মাজত পৰীক্ষা কৰিবলগীয়া ধাতুৰ টুকুৰা ৰখা হ'ল।
• এতিয়া বৰ্তনী সম্পূৰ্ণ হ’ব। যদি ধাতুটি বিদ্যুৎ পাৰ কৰিব পাৰে, তেন্তে বাল্বটো জ্বলি উঠিব।

এইদৰে ধাতুটি বিদ্যুৎ পৰিবাহী নে নহয়, সেইটো পৰীক্ষা কৰিব পাৰি।

প্ৰশ্ন: তোমালোকৰ ঘৰত ব্যৱহাৰ কৰা বিদ্যুৎ পৰিবাহী তাঁৰবিলাকৰ ওপৰত পলিভিনাইল ক্ল’ৰাইড (PVC) বা ৰবৰ সদৃশ পদাৰ্থৰ এটা তৰপ দিয়া থাকে। বৈদ্যুতিক তীৰবিলাকত এই ধৰণৰ আৱৰণ কিয় দিয়া হয়?
উত্তৰ: আমাৰ ঘৰত ব্যৱহাৰ হোৱা বৈদ্যুতিক তাঁৰত পলিভিনাইল ক্ল’ৰাইড (PVC) বা ৰবৰ সদৃশ পদাৰ্থৰ আৱৰণ দিয়া থাকে, যাতে বিদ্যুৎ বাহিৰলৈ নাহে আৰু মানুহ বিদ্যুৎস্পৃষ্ট নহয়। এই আৱৰণে সুৰক্ষা প্ৰদান কৰে।

প্ৰশ্ন: ধাতুৰ নিনাদীগুণ (Sonorous) কাক বোলে?  কিয় স্কুলৰ ঘণ্টা (School bell) ধাতুৰে তৈয়াৰী?
উত্তৰ: টান বা কঠিন পৃষ্ঠৰ লগত ধাতুৰ খুন্দা লাগিলে এক ধৰণৰ বিশেষ শব্দ উৎপন্ন হয়। এনেদৰে শব্দ উৎপন্ন কৰাক ধাতুৰ নিনাদীগুণ (Sonorous) বোলে।
সেইকাৰণে, স্কুলৰ ঘণ্টা ধাতুৰে তৈয়াৰী কৰা হয়, কাৰণ ধাতু নিনাদী — অর্থাৎ খুন্দা লাগিলে স্পষ্ট আৰু দীঘলীয়া শব্দ উৎপন্ন কৰে।


প্ৰশ্ন: বহুৰূপ (allotrope) কাক বোলে?
উত্তৰ: যেতিয়া কোনো একে উপাদান বেলেগ বেলেগ ৰূপত বা অৱস্থাত থাকে, তেতিয়াক সেই উপাদানৰ বহুৰূপ (Allotrope) বোলে।

উদাহৰণ: কাৰ্বন উপাদানৰ দুটা বহুৰূপ হৈছে — হীৰা আৰু গ্ৰেফাইট।

সাধাৰণ উষ্ণতাত জুলীয়া ধাতু = পাৰা
সাধাৰণ উষ্ণতাত জুলীয়া অধাতু = ব্ৰ’মিন
হীৰা — প্রকৃতিৰ সকলোতকৈ টান পদাৰ্থ, গলনাংক আৰু উতলাংক অতি উচ্চ।
গ্ৰেফাইট — বিদ্যুৎ পৰিবাহী।

*****************************

SEBA Class 10 General Science Textbook Chapter 3: ধাতু আৰু অধাতু (METALS AND NON-METALS)

ধাতু আৰু অধাতু

(METALS AND NON-METALS)

 

নৱম শ্ৰেণীত তোমালোকে বিভিন্ন মৌলৰ বিষয়ে শিকি আহিছা। ধৰ্মৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি মৌলবিলাকক ধাতু আৰু অধাতু হিচাপে শ্ৰেণীভূক্ত কৰিব পাৰি।

·       দৈনন্দিন জীৱনত ধাতু আৰু অধাতুৰ ব্যৱহাৰ কিছুমানলৈ মন কৰা।

·       ধাতু আৰু অধাতু হিচাপে শ্ৰেণীভূক্ত কৰা সময়ত এইবিলাকৰ কি কি ধৰ্ম মনলৈ আহে বাৰু?

·       মৌলৰ ব্যৱহাৰৰ লগত এই ধৰ্মবোৰৰ কিবা সম্বন্ধ আছেনে?

এনেধৰণৰ কিছুমান কথা বিশদভাৱে আলোচনা কৰা যাওক।

 

3.1. ভৌতিক ধৰ্ম (PHYSICAL PROPERTIES)

3.1.1 ধাতু (Metals)

 

পদাৰ্থৰ ভৌতিক ধৰ্ম তুলনা কৰি সিহঁতক শ্ৰেণীবিভাগ কৰাটো আটাইতকৈ উজু- এই কথাষাৰ পৰ্যালোচনা কৰিবলৈ তলৰ কাৰ্যকলাপটোৰ সহায় লোৱা যাওক। 3.1 ৰ পৰা 3.6 কাৰ্যকলাপৰ বাবে তলৰ ধাতুবিলাকৰ নমুনা (Samples) সংগ্ৰহ কৰা। আইৰন, কপাৰ, এলুমিনিয়াম, মেগনেছিয়াম, ছ'ডিয়াম লেড, জিংক আৰু লগতে অন্যান্য সহজলভ্য ধাতু কিছুমান।

 

কাৰ্যকলাপ 3.1

·       আইৰন, কপাৰ, এলুমিনিয়াম আৰু মেগনেছিয়ামৰ টুকুৰা কেইটামান লোৱা ৷ প্রতিটো ধাতুৰ বাহ্যিক চেহেৰা (appearance) মন কৰা।

·       প্রতি টুকুৰা ধাতুৰ ওপৰ পৃষ্ঠ বালিয়া কাগজেৰে (Sand paper) মোহাৰি পৰিষ্কাৰ কৰা আৰু সিহঁতৰ চেহেৰা পুনৰ মন কৰা।

 

বিশুদ্ধ ধাতুৰ পৃষ্ঠ চিকমিকিয়া। ইয়াক ধাতৱ দ্যুতি (Metallic lustre) বোলে।

 

কাৰ্যকলাপ 3.2

·       আইৰন, কপাৰ, এলুমিনিয়াম আৰু মেগনেছিয়ামৰ টুকুৰা কেইটামান লোৱা ৷ ধাতুৰ টুকুৰাবোৰ

·       চোকা কটাৰি এখনেৰে কাটিবলৈ চেষ্টা কৰা আৰু তোমাৰ পৰ্যবেক্ষণবোৰ লিপিবদ্ধ কৰা।

·       চেপেনা এযোৰেৰে ছ'ডিয়াম ধাতুৰ টুকুৰা এটা উঠাই লোৱা আৰু ফিলটাৰ কাগজৰ মাজত সুমুৱাই শুকাই লোৱা৷ সাৱধান--ছ’ডিয়াম ধাতু সতৰ্কতাৰে ব্যৱহাৰ কৰিবা, হাতেৰে নুচুবা।

·       ইয়াক এতিয়া নিৰীক্ষণ কাঁচ এখনত লৈ কাটিবলৈ চোৱা।

·       কাটিব পাৰিলানে?

 

তোমালোকে দেখিলা যে ধাতুবিলাক সাধাৰণতে টান বা কঠিন। অৱশ্যে প্ৰতিটো ধাতুৰ কাঠিন্য (Hardness) বেলেগ।

 

কাৰ্যকলাপ 3.3

·       আইৰন, জিংক, লেড আৰু কপাৰৰ টুকুৰা কেইটামান গোটাই লোৱা।

·       যিকোনো এটা ধাতু আইৰনৰ ডাঙৰ টুকুৰা এটাৰ ওপৰত থৈ হাতুৰিৰে চাৰি পাঁচবাৰমান পিটা। কি দেখিলা?

·       আন আন ধাতু লৈ একে দৰে পিটা।

·       ধাতুৰ টুকুৰাবোৰৰ আকৃতি (Shape) হাতুৰিৰ আঘাতৰ ফলত কি হ’ল এঠাইত লিখি থোৱা।

 

তোমালোকে দেখা পালা যে কিছুমান ধাতু হাতুৰিৰে মৰিয়াই পাতল পাত এচটা বনাব পাৰি। এই ধৰ্মক ধাতুৰ ঘাতসহনীয়তা (malleability) বোলে। তোমালোকে বাৰু জানানে যে সোণ আৰু ৰূপ আটাইতকৈ ঘাত সহনশীল ধাতু।

 

কাৰ্যকলাপ-3.4

·       আইৰন, কপাৰ, এলুমিনিয়াম, লেড আদি কিছুমান ধাতু বিবেচনা কৰা।

·       কোনবোৰ ধাতু তাঁৰ হিচাপে ব্যৱহাৰ হয়?

 

ধাতুৰ পাত দীঘল কৰি তীৰলৈ পৰিৱৰ্তন কৰিব পৰা গুণকে নমনীয়তা (ductility) বোলে। সোণ আটাইতকৈ নমনীয় ধাতু। তোমালোকে জানি আচৰিত হ’বা যে এক গ্ৰাম সোণৰ পৰা দুই কিলোমিটাৰ দৈৰ্ঘ্যৰ তাঁৰ পাব পাৰি।

 

ধাতুৰ ঘাতসহনীয়তা আৰু নমনীয়তা গুণৰ কাৰণে সিহঁতক আমাৰ প্রয়োজন অনুসৰি বিভিন্ন আকৃতি দি ল’ব পাৰোঁ৷

 

ৰন্ধনশালত ব্যৱহৃত পাত্ৰবোৰ (cooking vessels) তৈয়াৰ কৰা ধাতু কিছুমানৰ নাম জানানে? এই ধাতুবোৰ কিয় ব্যৱহাৰ কৰা হয় জানানে? ইয়াৰ উত্তৰ পাবলৈ তলৰ কাৰ্যকলাপটো কৰি চোৱা।

 

কাৰ্যকলাপ 3.5

·       এলুমিনিয়াম বা কপাৰ তাঁৰ এডাল লোৱা ৷ চিত্ৰ 3.1 ত দেখুৱা ধৰণে তাঁৰডাল সাৱটাৰে (clamp) বান্ধা।

·       তীৰডালৰ মুক্ত মূৰটোত সৰু পিন এটা মমৰ সহায়ত লগাই লোৱা।

·       স্পিৰিট লেম্প, মমবাতি বা বুনচেন বাৰ্ণাৰৰ গৰম কৰা।

·       অলপ সময় পিছত কি দেখিবা।

·       পৰ্যবেক্ষণবোৰ লিখি যোৱা। ধাতুৰ তাঁৰডাল বাৰু গলিছে নেকি?

 

 

ধাতুবোৰ তাপৰ সুপৰিবাহী

 

 

ওপৰৰ কাৰ্যই প্রমাণ কৰে যে ধাতুবোৰ তাপৰ সুপৰিবাহী আৰু সিহঁতৰ গলনাংক উচ্চ। তাপৰ আটাইতকৈ সুপৰিবাহী ধাতু হ’ল ৰূপ আৰু তাম। সীহ আৰু পাৰা তুলনামূলকভাবে কম পৰিবাহী।

 

ধাতুবোৰ বিদ্যুতৰো পৰিবাহীনে? প্রমাণ কৰি চাওঁ আহা।

 

কাৰ্যকলাপ 3.6

·       চিত্র 3.2ত তোলন এটা বৈদ্যুতিক বৰ্তনী সাজি লোৱা।

·       পৰীক্ষা কৰিবলগীয়া ধাতু টুকুৰা বৰ্তনীটোৰ A আৰু B মূৰৰ মাজত থকা।

·       বাল্বটো জ্বলি উঠিলনে? ই কি বুজায়?

 

তোমালোকে নিশ্চয় মন কৰিছা যে তোমালোকৰ ঘৰত ব্যৱহাৰ কৰা বিদ্যুৎ পৰিবাহী তাঁৰবিলাকৰ ওপৰত পলিভিনাইল ক্ল’ৰাইড (PVC) বা ৰবৰ সদৃশ পদাৰ্থৰ এটা তৰপ দিয়া থাকে। বৈদ্যুতিক তীৰবিলাকত এই ধৰণৰ আৱৰণ কিয় দিয়া হয়?

 

টান বা কঠিন পৃষ্ঠৰ লগত ধাতুৰ খুন্দা লাগিলে কি হয়? শব্দ উৎপন্ন নহয়নে? এনেদৰে শব্দ উৎপন্ন কৰাক ধাতুৰ নিনাদীগুণ (Sonorous) বোলে। এতিয়া ক’ব পাৰিবানে কিয় স্কুলৰ ঘণ্টা (School bell) ধাতুৰে তৈয়াৰী?

 

3.1.2. অধাতু (Non-metals)

 

তোমালোকে আগৰ শ্ৰেণীতেই পাই আহিছা যে ধাতুৰ তুলনাত অধাতুৰ সংখ্যা তাকৰ। অধাতু কিছুমানৰ উদাহৰণ হ’ল--কাৰ্বন, ছালফাৰ, আয়’ডিন, অক্সিজেন, হাইড্ৰ’জেন ইত্যাদি৷ অধাতুবোৰ কঠিন নাইবা গেছীয়; ব্যতিৰেকে ব্ৰ’মিন জুলীয়া।

 

ধাতুৰ দৰে অধাতুৰো ভৌতিক ধৰ্ম আছেনে? চাওঁ আহা!

 

কাৰ্যকলাপ 3.7

 

·       কাৰ্বন (কয়লা অথবা গ্ৰেফাইট), ছালফাৰ আৰু আয়’ডিন নমুনা গোটাই লোৱা।

·       ধাতুৰ ওপৰত কৰা কাৰ্যকলাপ 3.1 ৰ পৰা 3.6 লৈকে অধাতুবোৰৰ ওপৰতো কৰি চোৱা আৰু নিৰীক্ষণবোৰ লিখি থোৱা।

 

ধাতু আৰু অধাতুৰ ওপৰত কৰা পৰীক্ষাবিলাকৰ পৰ্যবেক্ষণবোৰ লিপিবদ্ধ কৰি তালিকা 3.1 সম্পূৰ্ণ কৰা।

তালিকা 3.1

 

ওপৰৰ তালিকা 3.1 ত সন্নিৱিষ্ট কৰা পৰ্যবেক্ষণবোৰৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি ধাতু আৰু অধাতুৰ সাধাৰণ ভৌতিক ধৰ্মবোৰ শ্ৰেণীত আলোচনা কৰা। ইয়াৰ পৰা এটা সিদ্ধান্ত ল'ব লাৰিবা যে কেৱল ভৌতিক ধৰ্মৰ জৰিয়তে মৌলবিলাকক শ্ৰেণীভূক্ত কৰিব নোৱাৰি৷ কিয়নো এই ধৰ্মবিলাকৰ বহুতো ব্যতিক্ৰম পৰিলক্ষিত হয়। উদাহৰণ হিচাপে--

(i) পাৰা (mercury) ৰ বাহিৰে সকলোবোৰ ধাতু সাধাৰণ উষ্ণতাত (room temperature) গোটা বা কঠিন।  কাৰ্যকলাপ 3.5 ত দেখিলা যে ধাতুৰ গলনাংক বেছি; কিন্তু গেলিয়াম  আৰু ছিজিয়াম ধাতুৰ গলনাংক নিচেই কম।

(ii) আয়’ডিন অধাতু যদিও ধাতৱদ্যুতি সম্পন্ন।

(iii) সেইদৰে কাৰ্বন এটা অধাতু; পিছে ই বেলেগ বেলেগ অৱস্থাত থাকিব পাৰে। ইয়াৰ প্রতিটো অৱস্থাক বহুৰূপ (allotrope) বোলে। হীৰা কাৰ্বনৰ বহুৰূপ--ই প্রকৃতিৰ সকলোতকৈ টান পদাৰ্থ আৰু ইয়াৰ গলনাংক আৰু উতলাংকও অতি উচ্চ | কাৰ্বনৰ আন এবিধ বহুৰূপ হৈছে গ্ৰেফাইট- ই আকৌ বিদ্যুতৰ পৰিবাহী।

 

(iv) ক্ষাৰ ধাতু (alkali metal) যেনে লিথিয়াম, ছ’ডিয়াম, পটাছিয়াম আদি ইমান কোমল বা ইহঁতক কটাৰীৰে কাটিব পাৰি। ইহঁতৰ ঘনত্ব কম আৰু গলনাংকও কম।

 

মৌলবিলাকক ৰাসায়নিক ধৰ্মৰ ওপৰত ভিত্তি কৰিহে এইবোৰক ধাতু আৰু অধাতু হিচাপে বেছি ভালকৈ শ্ৰেণীভূক্ত কৰিব পাৰি।

 

কাৰ্যকলাপ 3.8

·       মেগনেছিয়ামৰ ফিতা এটুকুৰা আৰু ছালফাৰ গুড়ি অলপ লোৱা।

·       মেগনেছিয়ামৰ ফিতা টুকুৰা জ্বলাই দি ভস্মখিনি সংগ্ৰহ কৰা আৰু ভস্মখিনি পানীত দ্ৰৱীভূত কৰা।

·       এইদৰে পোৱা দ্ৰৱণটো ৰঙা আৰু নীলা লিটমাছেৰে পৰীক্ষা কৰা।

·       মেগনেছিয়াম পুৰি পোৱা পদাৰ্থটো আম্লিক নে ক্ষাৰকীয়?

·       এইবাৰ ছালফাৰ গুড়িখিনি পোৰা---উৎপন্ন হোৱা গেছটো সংগ্ৰহ কৰিবলৈ পৰীক্ষানলী এটা ওভোটাকৈ ধৰা।

·       পৰীক্ষানলীটোত অলপমান পানী ভৰাই ভালকৈ জোকাৰি লোৱা।

·       এই দ্ৰৱণটোও নীলা আৰু ৰঙা লিটমাছ কাগজেৰে পৰীক্ষা কৰা।

·       ছালফাৰ দহনৰ ফলত উৎপন্ন হোৱা পদাৰ্থটো আম্লিক নে ক্ষাৰকীয়?

·       এই দুয়োটা বিক্ৰিয়াৰ ৰাসায়নিক সমীকৰণ লিখিব পাৰিবানে?

 

বহুতো অধাতৱ অক্সাইড পানীত দ্ৰৱীভূত কৰিলে আম্লিক দ্ৰৱণ পোৱা যায়। আনহাতে ধাতৱ অক্সাইডবোৰ ক্ষাৰকীয়। ধাতৱ অক্সাইডৰ বিষয়ে পিছৰ খণ্ডত অধিক জানিব পাৰিবা।

 

প্ৰশ্নাৱলী

1, ধাতু একোটাৰ উদাহৰণ দিয়া যি ধাতু

(i) সাধাৰণ উষ্ণতাত (room temperature) জুলীয়া।

(ii) কটাৰীৰে সহজে কাটিব পাৰি।

(iii) তাপৰ আটাইতকৈ সুপৰিবাহী।

(iv) তাপৰ কম পৰিবাহী।

 

2. ধাতুৰ ঘাত সহনীয়তা আৰু নমনীয়তাৰ অৰ্থ বহলাই আলোচনা কৰা।

Next... 3.2 ধাতুৰ ৰাসায়নিক ধৰ্ম (CHEMICAL PROPERTIES OF METALS)

*** 

***************