SEBA Class IX Social Science [History] Chapter 1 MCQ Set 6

CHAPTER-1: ADVENT OF THE EUROPEANS INTO INDIA
Multiple-Choice Questions Set 6

1. Who was the first Indian to get a civil service post?  
A) Romesh Chunder Dutt  
B) Biharilal Gupta  
C) Satyendranath Tagore  
D) Surendranath Banerji  
Answer: C) Satyendranath Tagore

2. Which Act first allowed Indians to sit for the Civil Service Examination?  
A) Charter Act of 1793  
B) Charter Act of 1833  
C) Act of 1853  
D) Government of India Act, 1919  
Answer: C) Act of 1853

3. During whose Viceroyalty was the upper age limit for the Civil Service Examination reduced to 19 years?  
A) Lord Lytton  
B) Lord Canning  
C) Lord Ripon  
D) Lord Dufferin  
Answer: A) Lord Lytton

4. Which Commission recommended the split of the Civil Service Department into three divisions?  
A) Montague-Chelmsford Commission  
B) Aitchison Commission  
C) Islington Commission  
D) Lee Commission  
Answer: B) Aitchison Commission

5. What was the proposed percentage increase in the employment of native people as per the Montague-Chelmsford Report?  
A) 2%  
B) 1%  
C) 1.5%  
D) 0.5%  
Answer: C) 1.5%

6. Which Act declared the formation of a Federal State in India?  
A) Act of 1853  
B) Government of India Act, 1919  
C) Government of India Act, 1935  
D) Indian Councils Act, 1861  
Answer: C) Government of India Act, 1935

7. Which Governor General argued against employing Indians in the administration?  
A) Lord Cornwallis  
B) Sir Thomas Monroe  
C) Sir John Malcolm  
D) Lord Canning  
Answer: A) Lord Cornwallis

8. Who was the first Indian to succeed in the Civil Service Examination after Satyendranath Tagore?  
A) Romesh Chunder Dutt  
B) Biharilal Gupta  
C) Surendranath Banerji  
D) Sripad Babaji Thakur  
Answer: C) Surendranath Banerji

9. Which Viceroy formed the Public Service Commission to examine the Indian Civil Service issue?  
A) Lord Lytton  
B) Lord Ripon  
C) Lord Dufferin  
D) Lord Canning  
Answer: C) Lord Dufferin

10. Which Act gave the direction to hold competitive examinations for Civil Service?  
A) Charter Act of 1833  
B) Act of 1853  
C) Civil Service Act of 1862  
D) Government of India Act, 1935  
Answer: B) Act of 1853

11. The Charter Act of 1833 instructed to take measures for determining the eligibility of Indians for which posts?  
A) Deputy Magistrate  
B) Deputy Collector  
C) High posts in the administration  
D) All of the above  
Answer: D) All of the above

12. Which Indian leader organized mass awareness against reducing the upper age limit for the Civil Service Examination?  
A) Satyendranath Tagore  
B) Surendranath Banerji  
C) Romesh Chunder Dutt  
D) Lal Mohan Ghose  
Answer: B) Surendranath Banerji

13. Which Commission proposed the formation of a Civil Service Commission in India immediately?  
A) Aitchison Commission  
B) Montague-Chelmsford Commission  
C) Islington Commission  
D) Lee Commission  
Answer: D) Lee Commission

14. Who chaired the Royal Commission on Public Service formed in 1922?  
A) Lord Islington  
B) Sir Charles Aitchison  
C) Lord Dufferin  
D) Lord Ripon  
Answer: A) Lord Islington

15. Which Act first allowed Indians to be eligible for the posts of Deputy Magistrate and Deputy Collector?  
A) Charter Act of 1793  
B) Charter Act of 1833  
C) Act of 1853  
D) Government of India Act, 1935  
Answer: B) Charter Act of 1833

16. The Queen's Proclamation of 1858 gave assurance for the recruitment of which group in Civil Services?  
A) English citizens  
B) Native people  
C) Europeans  
D) None of the above  
Answer: B) Native people

17. What was the upper age limit for candidates in the Indian Civil Service Examination during Lord Lytton's Viceroyalty?  
A) 22 years  
B) 21 years  
C) 19 years  
D) 18 years  
Answer: C) 19 years

18. The Government of India Act, 1935, proposed the formation of which service commissions?  
A) Federal Civil Service Commission  
B) Provincial Civil Service Commission  
C) Both A and B  
D) None of the above  
Answer: C) Both A and B

19. The Montague-Chelmsford Report mentioned that how much of the total posts in India were to be filled up by native people?  
A) One-fourth  
B) One-third  
C) Half  
D) Two-thirds  
Answer: B) One-third

20. Which leader's arguments led the English Government to increase the upper age limit for Civil Service Examination?  
A) Lal Mohan Ghose  
B) Surendranath Banerji  
C) Romesh Chunder Dutt  
D) Satyendranath Tagore  
Answer: A) Lal Mohan Ghose

21. Which Act created the post of Deputy Magistrate and Deputy Collector in Indian Civil Services?  
A) Charter Act of 1833  
B) Charter Act of 1793  
C) Government of India Act, 1935  
D) None of the above  
Answer: A) Charter Act of 1833

22. Which Viceroy directed the selection of Indians of noble origin for civil service posts reserved for covenanted British persons?  
A) Lord Ripon  
B) Lord Lytton  
C) Lord Dufferin  
D) Lord Cornwallis  
Answer: B) Lord Lytton

23. The Aitchison Commission was created during the term of which Viceroy?  
A) Lord Ripon  
B) Lord Lytton  
C) Lord Dufferin  
D) Lord Canning  
Answer: C) Lord Dufferin

24. The Government of India Act, 1919, was directed to implement the schemes considered in which report?  
A) Montague-Chelmsford Report  
B) Aitchison Commission Report  
C) Islington Commission Report  
D) Lee Commission Report  
Answer: A) Montague-Chelmsford Report

25. Which Act allowed the formation of a competitive examination for Civil Services?  
A) Charter Act of 1833  
B) Government of India Act, 1919  
C) Act of 1853  
D) Government of India Act, 1935  
Answer: C) Act of 1853

26. Which law reserved the highest posts of Indian administration only to covenanted servicemen of the Company?  
A) Civil Service Act of 1862  
B) Charter Act of 1793  
C) Charter Act of 1833  
D) Act of 1853  
Answer: B) Charter Act of 1793

27. Which Indian Civil Service candidate succeeded in the examination in 1871?  
A) Romesh Chunder Dutt  
B) Satyendranath Tagore  
C) Anundoram Barooah  
D) Sripad Babaji Thakur  
Answer: A) Romesh Chunder Dutt

28. In what year did the British Government form the Lee Commission?  
A) 1923  
B) 1922  
C) 1886  
D) 1932

SEBA Class IX Social Science [History] Chapter 1 MCQ Set 5

CHAPTER-1: ADVENT OF THE EUROPEANS INTO INDIA
Multiple-Choice Questions Set 5

1. Who was the first Indian to secure a post in the Civil Service?
a) Surendranath Banerji
b) Romesh Chunder Dutt
c) Satyendranath Tagore
d) Anundoram Barooah
Answer: c) Satyendranath Tagore

2. The Charter Act of 1793 reserved the highest posts in Indian administration for whom?
a) Indians
b) Europeans residing in India
c) Covenanted servicemen of the Company
d) British Parliament members
Answer: c) Covenanted servicemen of the Company

3. Who opposed the employment of Indians in the administration, arguing they were not accustomed to modern administration?
a) Lord Cornwallis
b) Sir Thomas Monroe
c) Sir John Malcolm
d) Lord Canning
Answer: a) Lord Cornwallis

4. What significant change did the Act of 1853 bring to the Indian Civil Services?
a) Reservation of posts for Indians
b) Holding competitive examinations for recruitment
c) Excluding Indians from Civil Services
d) Establishing a Civil Service Commission in India
Answer: b) Holding competitive examinations for recruitment

5. In which year was Satyendranath Tagore successful in the Civil Service Examination?
a) 1864
b) 1871
c) 1872
d) 1886
Answer: a) 1864

6. What was the upper age limit for appearing in the Civil Service Examination before it was reduced by Lord Lytton?
a) 25 years
b) 22 years
c) 21 years
d) 19 years
Answer: b) 22 years

7. Which Viceroy reduced the upper age limit for the Civil Service Examination to 19 years?
a) Lord Ripon
b) Lord Lytton
c) Lord Dufferin
d) Lord Cornwallis
Answer: b) Lord Lytton

8. The Aitchison Commission recommended dividing the Civil Services into how many divisions?
a) Two
b) Three
c) Four
d) Five
Answer: b) Three

9. Who chaired the Public Service Commission formed by Viceroy Lord Dufferin?
a) Sir John Malcolm
b) Sir Charles Aitchison
c) Lord Lytton
d) Thomas Munro
Answer: b) Sir Charles Aitchison

10. Which Act directed that one-third of the total posts in India should be filled by natives?
a) Government of India Act, 1919
b) Indian Councils Act, 1861
c) Montague-Chelmsford Report
d) Charter Act of 1833
Answer: c) Montague-Chelmsford Report

11. Who among the following was not successful in the Civil Service Examination in 1871?
a) Surendranath Banerji
b) Romesh Chunder Dutt
c) Biharilal Gupta
d) Anundoram Barooah
Answer: d) Anundoram Barooah

12. Which Viceroy is associated with the formation of the Lee Commission?
a) Lord Lytton
b) Lord Ripon
c) Lord Dufferin
d) Lord Reading
Answer: d) Lord Reading

13. The Government of India Act, 1935, proposed the formation of which two commissions?
a) Federal Civil Service Commission and Provincial Civil Service Commission
b) Aitchison Commission and Montague-Chelmsford Commission
c) Lee Commission and Public Service Commission
d) Charter Act Commission and Civil Service Commission
Answer: a) Federal Civil Service Commission and Provincial Civil Service Commission

14. Who was sent to England by Surendranath Banerji to argue against reducing the upper age limit for Civil Service Examination?
a) Lal Mohan Ghose
b) Romesh Chunder Dutt
c) Satyendranath Tagore
d) Biharilal Gupta
Answer: a) Lal Mohan Ghose

15. Which Act allowed Indians to sit in the Civil Service Examination?
a) Charter Act of 1833
b) Government of India Act, 1858
c) Act of 1853
d) Civil Service Act of 1862
Answer: c) Act of 1853

16. In which year did the British Parliament pass a resolution to hold Civil Service Examination simultaneously in England and India?
a) 1893
b) 1922
c) 1935
d) 1886
Answer: a) 1893

17. Who was the first Indian to become successful in the Civil Service Examination?
a) Romesh Chunder Dutt
b) Biharilal Gupta
c) Satyendranath Tagore
d) Surendranath Banerji
Answer: c) Satyendranath Tagore

18. The Lee Commission was formed in which year?
a) 1919
b) 1923
c) 1935
d) 1947
Answer: b) 1923

19. Who recommended the creation of the Federal State in India?
a) Montague-Chelmsford Report
b) Aitchison Commission
c) Government of India Act, 1935
d) Charter Act of 1793
Answer: c) Government of India Act, 1935

20. What was the primary reason for the educated Indians' dissatisfaction with the Civil Service recruitment process in the 19th century?
a) The examination was held in England
b) The upper age limit was too high
c) Indians were given preference over Englishmen
d) The syllabus was too difficult
Answer: a) The examination was held in England

21. Who among the following was not a successful Indian Civil Service candidate in the 19th century?
a) Surendranath Banerji
b) Anundoram Barooah
c) Romesh Chunder Dutt
d) Lord Cornwallis
Answer: d) Lord Cornwallis

22. Which Viceroy formed the Public Service Commission to examine Civil Service recruitment issues?
a) Lord Ripon
b) Lord Dufferin
c) Lord Lytton
d) Lord Canning
Answer: b) Lord Dufferin

23. What was the main objective of the Montague-Chelmsford Report regarding Civil Services?
a) To exclude Indians from Civil Service posts
b) To hold Civil Service exams only in England
c) To increase the number of native people in Civil Service posts
d) To abolish Civil Services in India
Answer: c) To increase the number of native people in Civil Service posts

24. The Government of India Act, 1919, directed the implementation of which report’s recommendations regarding Civil Services?
a) Aitchison Commission
b) Lee Commission
c) Montague-Chelmsford Report
d) Charter Act of 1833
Answer: c) Montague-Chelmsford Report

25. Who was the Chairman of the Aitchison Commission?
a) Lord Lytton
b) Lord Ripon
c) Sir Charles Aitchison
d) Sir John Malcolm
Answer: c) Sir Charles Aitchison

26. The Indian National Congress demanded simultaneous Civil Service Examinations in England and India during whose Viceroyalty?
a) Lord Ripon
b) Lord Dufferin
c) Lord Lytton
d) Lord Cornwallis
Answer: b) Lord Dufferin

27. What year did Satyendranath Tagore become successful in the Civil Service Examination?
a) 1853
b) 1864
c) 1871
d) 1893
Answer: b) 1864

28. What was the main argument against employing Indians in Civil Services by Lord Cornwallis?
a) Indians were overqualified for the positions
b) Indians were not accustomed to modern administration
c) Indians were too young for the positions
d) Indians were too costly to employ
Answer: b) Indians were not accustomed to modern administration

SEBA Class IX Social Science [History] Chapter 1 MCQ Set 4

CHAPTER-1: ADVENT OF THE EUROPEANS INTO INDIA
Multiple-Choice Questions Set 4

1. Who was the last Governor General under the Company and the first Viceroy under the Crown?
a) Lord Dalhousie
b) Lord Canning
c) Lord Mayo
d) Lord Ripon  
Answer: b) Lord Canning

2. Which expert did Lord Canning invite to India for financial suggestions?
a) William Pitt
b) James Wilson
c) Charles Cornwallis
d) John Stuart Mill  
Answer: b) James Wilson

3. What tax did Lord Canning impose on people earning Rs. 500 or more per month?
a) Sales tax
b) Property tax
c) Income tax
d) Service tax  
Answer: c) Income tax

4. What percentage of import duties did Lord Canning impose on all imported commodities?
a) 5%
b) 10%
c) 15%
d) 20%  
Answer: b) 10%

5. Which Act was enacted by Lord Canning to protect indigo farmers?
a) Bengal Rent Act
b) Indigo Protection Act
c) Farmers' Relief Act
d) Agricultural Reforms Act  
Answer: a) Bengal Rent Act

6. What significant organizational change did Lord Canning introduce in the Indian army?
a) Formation of a separate cavalry unit
b) Division based on caste and religion
c) Formation of a composite Indian army
d) Increase in European soldiers  
Answer: c) Formation of a composite Indian army

7. Which Act directed the formation of Legislative Assemblies at the center and states?
a) Government of India Act, 1858
b) Indian Councils Act, 1861
c) Pitt’s India Act
d) Regulating Act of 1773  
Answer: b) Indian Councils Act, 1861

8. How many members could the Viceroy nominate to his Central Legislative Assembly?
a) 4 to 8
b) 5 to 10
c) 6 to 12
d) 8 to 15  
Answer: c) 6 to 12

9. Who were the non-official members in the Central Legislative Assembly?
a) Englishmen and native Indians
b) Only Englishmen
c) Only native Indians
d) Military officers  
Answer: a) Englishmen and native Indians

10. What title was given to the newly formed Executive Council member responsible for legal matters?
a) Legal Member
b) Justice Member
c) Advocate General
d) Law Secretary  
Answer: a) Legal Member

11. Which Act allowed the governors of Bombay and Madras to create Legislative Councils?
a) Indian Councils Act, 1861
b) Government of India Act, 1858
c) Charter Act of 1833
d) Pitt's India Act  
Answer: a) Indian Councils Act, 1861

12. In which year was the Legislative Council formed in Bengal under the directive of the Act of 1861?
a) 1862
b) 1865
c) 1870
d) 1885  
Answer: a) 1862

13. What was the primary limitation of the Provincial Legislative Councils under the Act of 1861?
a) They had unlimited powers
b) Their powers were limited
c) They could override the Viceroy
d) They were dissolved frequently  
Answer: b) Their powers were limited

14. What power did the Governor General of Bengal enjoy under the Act of 1861?
a) Right to consult the Council
b) Right to promulgate ordinances without consulting the Council
c) Right to override the British Parliament
d) Right to create new provinces  
Answer: b) Right to promulgate ordinances without consulting the Council

15. What system was introduced in Indian administration by Lord Canning?
a) Presidential system
b) Cabinet system
c) Federal system
d) Monarchy  
Answer: b) Cabinet system

16. Which Viceroy's tenure saw the adoption of the 'Resolution on Financial Decentralization'?
a) Lord Mayo
b) Lord Canning
c) Lord Ripon
d) Lord Dalhousie  
Answer: a) Lord Mayo

17. What did the 'Resolution on Financial Decentralization' allow provinces to manage?
a) Military departments
b) External affairs
c) Education, health, and police
d) Trade and commerce  
Answer: c) Education, health, and police

18. What was Lord Ripon's main objective in promoting local self-government?
a) To increase British control
b) To boost administrative efficiency and provide political education
c) To suppress Indian rebellions
d) To centralize administration  
Answer: b) To boost administrative efficiency and provide political education

19. In which year did Lord Ripon create Local Boards in subdivisions?
a) 1875
b) 1882
c) 1890
d) 1895  
Answer: b) 1882

20. What percentage of members in Town Committees and Municipal Boards were to be recruited through elections according to the 1882 resolution?
a) 50%
b) 60%
c) 75%
d) 100%  
Answer: c) 75%

21. Which British Act empowered only the District Commissioners to preside over Local Boards?
a) Government of India Act, 1858
b) Indian Councils Act, 1861
c) Local Self-Government Act, 1885
d) Bengal Rent Act  
Answer: c) Local Self-Government Act, 1885

22. What was the main reason the English Government resisted Lord Ripon's proposals?
a) To maintain colonial control
b) To encourage modernization
c) To reduce administrative costs
d) To promote democracy  
Answer: a) To maintain colonial control

23. Who rejected many of Lord Ripon's proposals on local self-government?
a) The Viceroy
b) The Governor General
c) The Secretary of State
d) The British Parliament  
Answer: c) The Secretary of State

24. In which Indian state were Local Boards formed at the subdivision level as per Lord Ripon's reforms?
a) Bengal
b) Assam
c) Punjab
d) Madras  
Answer: b) Assam

25. What change did Lord Ripon seek in the administrative units of local boards?
a) Centralization under British control
b) Freedom from central administration through elected members
c) Increase in European members
d) Merger with municipal authorities  
Answer: b) Freedom from central administration through elected members

26. Which Viceroy is credited with the first attempt to create a cabinet system in India?
a) Lord Dalhousie
b) Lord Mayo
c) Lord Canning
d) Lord Ripon  
Answer: c) Lord Canning

27. What was the primary objective of the Indian Councils Act of 1861?
a) To establish British dominance
b) To familiarize educated Indians with the new administrative structure
c) To suppress Indian nationalism
d) To introduce a federal system  
Answer: b) To familiarize educated Indians with the new administrative structure

28. What was Lord Canning's main objective in building a composite Indian army?
a) To segregate soldiers by caste
b) To unite people of different races and religions
c) To eliminate Indian soldiers
d) To increase British soldiers  
Answer: b) To unite people of different races and religions

29. What significant financial measure was introduced by Lord Canning for the first time?
a) Sales tax on all goods
b) Income tax on high earners
c) Export duties
d) Wealth tax  
Answer: b) Income tax on high earners

30. What was the lasting impact of Lord Ripon's local self-government reforms?
a) Complete independence for local regions
b) Introduction of democratic principles at the local level
c) Increased centralization of power
d) Strengthening of British control  
Answer: b) Introduction of democratic principles at the local level

SEBA Class IX Social Science [History] Chapter 1MCQ Set 3

 CHAPTER-1: ADVENT OF THE EUROPEANS INTO INDIA
Multiple-Choice Questions Set 3

1. Who was the Mughal Emperor who signed the Treaty of Allahabad with Robert Clive in 1765?
a) Aurangzeb
b) Shah Aalm
c) Akbar II
d) Bahadur Shah Zafar  
Answer: b) Shah Aalm

2. What did the Treaty of Allahabad grant the British East India Company?
a) Military power in India
b) Right to collect revenue (Diwani) in Bengal, Bihar, and Orissa
c) Control over the entire Mughal Empire
d) Trade monopoly in India  
Answer: b) Right to collect revenue (Diwani) in Bengal, Bihar, and Orissa

3. What system of governance was introduced in Bengal by Shah Aalm?
a) Centralized Government
b) Dual Government
c) Federal Government
d) Unitary Government  
Answer: b) Dual Government

4. Under the Dual Government system, who was responsible for civil, criminal, and police administration in Bengal?
a) British East India Company
b) Nawab of Bengal
c) Mughal Emperor
d) Local zamindars  
Answer: a) British East India Company

5. What was the status of the Nawab of Bengal under the Dual Government system?
a) Independent ruler
b) Titular military administrator (Nizamat)
c) Supreme ruler of Bengal
d) Governor appointed by the Mughal Emperor  
Answer: b) Titular military administrator (Nizamat)

6. During whose governorship did the British East India Company become the most powerful in India?
a) Robert Clive
b) Warren Hastings
c) Lord Dalhousie
d) Lord Cornwallis  
Answer: b) Warren Hastings

7. Who was the first British Governor-General of Bengal as per the Regulating Act of 1773?
a) Robert Clive
b) Warren Hastings
c) Lord Cornwallis
d) Lord Wellesley  
Answer: b) Warren Hastings

8. What was the significance of the Pitt's India Act of 1784?
a) It abolished the British East India Company
b) It introduced a two-tier administration in India
c) It declared India as a British colony
d) It provided independence to Indian states  
Answer: b) It introduced a two-tier administration in India

9. What was the role of the Board of Control under Pitt's India Act?
a) To manage trade in India
b) To control the Indian army
c) To oversee the Company's administration in India
d) To appoint the Viceroy of India  
Answer: c) To oversee the Company's administration in India

10. Which administrative unit was known as a 'Presidency' during the Company's rule?
a) A village
b) A district
c) A province
d) An administrative center under a President  
Answer: d) An administrative center under a President

11. Who was the Governor-General of India when the Sepoy Mutiny began?
a) Lord Dalhousie
b) Lord Canning
c) Lord Wellesley
d) Warren Hastings  
Answer: b) Lord Canning

12. Which event triggered the Sepoy Mutiny of 1857?
a) Introduction of new land taxes
b) Conviction of Ishwar Pandey and Mangal Pandey
c) Abolition of princely states
d) Introduction of English as the administrative language  
Answer: b) Conviction of Ishwar Pandey and Mangal Pandey

13. Which policy of Lord Dalhousie increased discontent among Indians before the Sepoy Mutiny?
a) Introduction of income tax
b) Annexation of princely states under the Doctrine of Lapse
c) Conversion of Indians to Christianity
d) Imposition of British law in Indian courts  
Answer: b) Annexation of princely states under the Doctrine of Lapse

14. What was removed from the coins of the Company in 1835, increasing dissatisfaction among Indians?
a) Mughal Emperor's name
b) British Crown's emblem
c) Persian inscriptions
d) The image of Lord Dalhousie  
Answer: a) Mughal Emperor's name

15. Which language replaced Persian in the administration, causing unrest among Indians?
a) Hindi
b) Sanskrit
c) Urdu
d) English  
Answer: d) English

16. Who was awarded capital punishment along with Mangal Pandey?
a) Rani Lakshmi Bai
b) Ishwar Pandey
c) Nana Sahib
d) Bahadur Shah II  
Answer: b) Ishwar Pandey

17. Which Governor-General's policies were most responsible for creating the atmosphere for the Sepoy Mutiny?
a) Lord Canning
b) Lord Dalhousie
c) Warren Hastings
d) Robert Clive  
Answer: b) Lord Dalhousie

18. What was one of the social causes of the Sepoy Mutiny?
a) Introduction of Western education
b) Abolition of the caste system
c) Disrespect for Indian customs and traditions by the British
d) Support for religious conversion by the British  
Answer: c) Disrespect for Indian customs and traditions by the British

19. Who took charge as Governor-General after Lord Dalhousie?
a) Lord Canning
b) Warren Hastings
c) Lord Cornwallis
d) Lord Wellesley  
Answer: a) Lord Canning

20. The Sepoy Mutiny of 1857 is also known as:
a) The Indian Rebellion of 1857
b) The First War of Indian Independence
c) The Great Revolt
d) All of the above  
Answer: d) All of the above

21. What was the immediate effect of the Sepoy Mutiny on British rule in India?
a) Strengthening of British control
b) Transfer of power from the East India Company to the British Crown
c) End of British rule in India
d) Introduction of a democratic government in India  
Answer: b) Transfer of power from the East India Company to the British Crown

22. Who became the representative of Queen Victoria in India after the Sepoy Mutiny?
a) Governor-General
b) Prime Minister of Britain
c) Viceroy of India
d) Secretary of State for India  
Answer: c) Viceroy of India

23. Which act allowed the British Government to appoint the Viceroy of India?
a) The Charter Act of 1833
b) The Government of India Act, 1858
c) Pitt's India Act, 1784
d) The Regulating Act, 1773  
Answer: b) The Government of India Act, 1858

24. What did the first declaration of direct British rule in India promise?
a) Expansion of British Empire
b) Religious toleration and economic equality
c) Complete independence to Indian states
d) Continuation of the Doctrine of Lapse  
Answer: b) Religious toleration and economic equality

25. Where was the first Durbar held by Viceroy Lord Canning to declare direct British rule over India?
a) Delhi
b) Calcutta
c) Allahabad
d) Bombay  
Answer: c) Allahabad

26. Which policy did Lord Canning abandon in his proclamation after the Sepoy Mutiny?
a) Subsidiary Alliance
b) Doctrine of Lapse
c) Permanent Settlement
d) Divide and Rule  
Answer: b) Doctrine of Lapse

27. How were the officers and servants of the British Indian Government paid after the Act of 1858?
a) From British revenues
b) From Indian revenues
c) By the East India Company
d) By the Mughal Emperor  
Answer: b) From Indian revenues

28. Which council was formed to assist the Secretary of State for India?
a) Indian Council
b) Executive Council
c) Council of India
d) Advisory Council  
Answer: c) Council of India

29. What social change occurred in Indian society after the Sepoy Mutiny?
a) Complete rejection of British rule
b) A shift towards modern Western culture
c) Return to medieval traditions
d) Widespread support for the British  
Answer: b) A shift towards modern Western culture

30. Which British policy was adopted in response to the growing sense of unity among Indians after the Sepoy Mutiny?
a) Divide and Rule
b) Assimilation
c) Decentralization
d) Nationalization  
Answer: a) Divide and Rule

SEBA Class IX Social Science [History] Chapter 1MCQ Set 2

CHAPTER-1: ADVENT OF THE EUROPEANS INTO INDIA
Multiple-Choice Questions Set 2

1. Who signed the Treaty of Allahabad with Robert Clive?
A) Warren Hastings
B) Mughal Emperor Shah Alam
C) Nawab of Bengal
D) Lord Dalhousie  
Answer: B) Mughal Emperor Shah Alam

2. What was the Dual Government introduced in Bengal in 1765?
A) A system where the Nawab had full power
B) A system where the Company had revenue rights and the Nawab handled administration
C) A system of joint governance by the Company and the Mughal Emperor
D) A system where the Company controlled both revenue and administration  
Answer: B) A system where the Company had revenue rights and the Nawab handled administration

3. Who was the Governor General of India when the Regulating Act of 1773 was passed?
A) Robert Clive
B) Lord Dalhousie
C) Warren Hastings
D) Lord Canning  
Answer: C) Warren Hastings

4. Which Act introduced the two-tier administration in India?
A) Regulating Act of 1773
B) Pitt’s India Act of 1784
C) Charter Act of 1833
D) Government of India Act, 1858  
Answer: B) Pitt’s India Act of 1784

5. Who took over as Governor General after Lord Dalhousie?
A) Lord Canning
B) Warren Hastings
C) Robert Clive
D) Lord Ripon  
Answer: A) Lord Canning

6. What was the immediate cause of the Sepoy Mutiny in 1857?
A) Economic hardships
B) Political instability
C) The introduction of the new Enfield rifle
D) Religious oppression  
Answer: C) The introduction of the new Enfield rifle

7. In which year was English introduced in the administration replacing Persian?
A) 1757
B) 1765
C) 1835
D) 1857  
Answer: C) 1835

8. What was the role of Ishwar Pandey in the Sepoy Mutiny?
A) He was the Governor General of India
B) He was a soldier who was convicted and executed
C) He was a leader who signed the Treaty of Allahabad
D) He was a member of the British Parliament  
Answer: B) He was a soldier who was convicted and executed

9. What was the primary result of the Sepoy Mutiny of 1857?
A) Complete independence of India
B) End of British rule in India
C) Direct rule by the British Crown
D) Establishment of Mughal rule  
Answer: C) Direct rule by the British Crown

10. Who was the first Viceroy of India after the Sepoy Mutiny?
A) Lord Dalhousie
B) Lord Canning
C) Lord Ripon
D) Lord Curzon  
Answer: B) Lord Canning

11. Which Act transferred the administration of India from the East India Company to the British Crown?
A) Regulating Act of 1773
B) Government of India Act, 1858
C) Pitt’s India Act, 1784
D) Charter Act of 1833  
Answer: B) Government of India Act, 1858

12. What was the Doctrine of Lapse?
A) A policy of the British Government to expand the empire
B) A policy of the East India Company to annex princely states
C) A financial reform by Warren Hastings
D) A law to provide pension to soldiers  
Answer: B) A policy of the East India Company to annex princely states

13. Where was the Durbar held in 1858 to declare the direct rule of the British Crown over India?
A) Calcutta
B) Delhi
C) Allahabad
D) Bombay  
Answer: C) Allahabad

14. Who was appointed as the first Secretary of State for India?
A) Robert Clive
B) Warren Hastings
C) Charles Wood
D) Lord Dalhousie  
Answer: C) Charles Wood

15. Which policy did the British adopt to maintain control over India after the Sepoy Mutiny?
A) Divide and Rule
B) Assimilation Policy
C) Policy of Protectionism
D) Economic Reforms  
Answer: A) Divide and Rule

16. What was the significance of the treaty of Allahabad?
A) It ended the Sepoy Mutiny
B) It established the British East India Company as a legal ruling power
C) It transferred power from the Mughal Emperor to the Marathas
D) It abolished the Dual Government in Bengal  
Answer: B) It established the British East India Company as a legal ruling power

17. Which British Act made the Governor of Bengal the Governor-General of India?
A) Regulating Act of 1773
B) Pitt’s India Act, 1784
C) Charter Act of 1833
D) Government of India Act, 1858  
Answer: A) Regulating Act of 1773

18. What was the primary focus of Lord Dalhousie’s administration?
A) Expansion of British territories through the Doctrine of Lapse
B) Social reforms and education
C) Improving trade relations with India
D) Strengthening the East India Company’s trade monopoly  
Answer: A) Expansion of British territories through the Doctrine of Lapse

19. Which year did the British Government take direct control of India?
A) 1765
B) 1835
C) 1857
D) 1858  
Answer: D) 1858

20. Who introduced the Dual Government system in Bengal?
A) Warren Hastings
B) Lord Dalhousie
C) Robert Clive
D) Lord Canning  
Answer: C) Robert Clive

21. Which Mughal Emperor’s name was removed from the coins by the East India Company in 1835?
A) Akbar
B) Shah Alam
C) Bahadur Shah Zafar
D) Jahangir  
Answer: C) Bahadur Shah Zafar

22. Who was the Governor-General during the Sepoy Mutiny?
A) Lord Canning
B) Lord Dalhousie
C) Robert Clive
D) Warren Hastings  
Answer: A) Lord Canning

23. What was the outcome of the Allahabad Durbar in 1858?
A) The declaration of British Crown rule over India
B) The end of the Sepoy Mutiny
C) The annexation of Punjab
D) The abolition of the East India Company  
Answer: A) The declaration of British Crown rule over India

24. Which Act introduced a centralized administration in India?
A) Regulating Act of 1773
B) Pitt’s India Act, 1784
C) Government of India Act, 1858
D) Charter Act of 1833  
Answer: A) Regulating Act of 1773

25. What was one of the major social impacts of the Sepoy Mutiny?
A) Complete eradication of British influence
B) Strengthening of conservative practices
C) Introduction of modern western culture
D) Decline of the Mughal Empire  
Answer: C) Introduction of modern western culture

26. What was the purpose of the Doctrine of Lapse?
A) To annex states with no male heir
B) To provide land to farmers
C) To establish trade routes
D) To enforce British education policies  
Answer: A) To annex states with no male heir

27. Who was the Mughal Emperor during the Sepoy Mutiny?
A) Akbar II
B) Bahadur Shah Zafar
C) Shah Alam II
D) Aurangzeb  
Answer: B) Bahadur Shah Zafar

28. Which Act provided the British Government the power to appoint the Viceroy of India?
A) Pitt’s India Act, 1784
B) Regulating Act of 1773
C) Government of India Act, 1858
D) Charter Act of 1833  
Answer: C) Government of India Act, 1858

SEBA Class IX Social Science [History] Chapter 1MCQ Set 1

 CHAPTER-1: ADVENT OF THE EUROPEANS INTO INDIA
Multiple-Choice Questions Set 1

1. Which event led to the closure of old trade routes between India and Europe?
a) The discovery of America
b) The capture of Constantinople by the Turks
c) The defeat of the Greeks by the Romans
d) The invention of the compass  
Answer: b) The capture of Constantinople by the Turks

2. Who was the first Portuguese sailor to reach the Cape of Good Hope?
a) Vasco da Gama
b) Christopher Columbus
c) Bartolomeu Diaz
d) Ferdinand Magellan  
Answer: c) Bartolomeu Diaz

3. In which year did Vasco da Gama arrive at Calicut?
a) 1487
b) 1498
c) 1500
d) 1526  
Answer: b) 1498

4. Which English sailor circumnavigated the globe in 1580?
a) Francis Drake
b) John Mildenhall
c) Ralph Fitch
d) Thomas Roe  
Answer: a) Francis Drake

5. Who was the first English sailor to reach India with a petition letter from Queen Elizabeth?
a) Ralph Fitch
b) John Mildenhall
c) Francis Drake
d) William Hawkins  
Answer: b) John Mildenhall

6. Which Mughal Emperor granted trade privileges to the English East India Company in 1608?
a) Akbar
b) Shah Jahan
c) Jahangir
d) Aurangzeb  
Answer: c) Jahangir

7. Who was the Englishman sent by King James I to establish trade with India in 1615?
a) John Surman
b) Sir Thomas Roe
c) Ralph Fitch
d) William Hawkins  
Answer: b) Sir Thomas Roe

8. Which city became the headquarters of the English East India Company in 1690?
a) Bombay
b) Calcutta
c) Madras
d) Surat  
Answer: b) Calcutta

9. Which English officer acquired zamindari rights over three villages in Bengal?
a) Robert Clive
b) Job Charnock
c) Sir Thomas Roe
d) William Hawkins  
Answer: b) Job Charnock

10. Who was the Mughal Emperor when John Surman led an English delegation to his court in 1715?
 a) Akbar
 b) Jahangir
 c) Aurangzeb
 d) Farukhsiyar  
 Answer: d) Farukhsiyar

11. Which English surgeon cured Emperor Farukhsiyar, leading to trade privileges for the East India Company?
 a) William Hawkins
 b) John Mildenhall
 c) William Hamilton
 d) Sir Thomas Roe  
 Answer: c) William Hamilton

12. What was the primary objective of the East India Company in India?
 a) Establishing political power
 b) Religious conversion
 c) Trade
 d) Exploration  
 Answer: c) Trade

13. Which fort did the English establish after shifting their trade center from Armagaon in 1639?
 a) Fort William
 b) Fort St. George
 c) Fort St. David
 d) Fort St. Angelo  
 Answer: b) Fort St. George

14. Who was the first Governor of the East India Company in India?
 a) Lord Ripon
 b) Lord Dalhousie
 c) Robert Clive
 d) Warren Hastings  
 Answer: c) Robert Clive

15. Which treaty allowed the English to establish a trade center at Masulipatam in 1611?
 a) Treaty of Surat
 b) Treaty of Madras
 c) Treaty with the Sultan of Golkunda
 d) Treaty of Bassein  
 Answer: c) Treaty with the Sultan of Golkunda

16. What led to the decline of Mughal power and the rise of British influence in India?
 a) The Sepoy Mutiny
 b) The discovery of a sea route to India
 c) The capture of Constantinople
 d) The growing enmity and weakness among Indian rulers  
 Answer: d) The growing enmity and weakness among Indian rulers

17. What was the primary outcome of the British rule from 1858 to 1947?
 a) Expansion of trade
 b) Establishment of central administration
 c) Transfer of power to Indians
 d) Division of India  
 Answer: c) Transfer of power to Indians

18. Which governor-general is associated with the Doctrine of Lapse?
 a) Lord Ripon
 b) Lord Dalhousie
 c) Lord Wellesley
 d) Warren Hastings  
 Answer: b) Lord Dalhousie

19. Which act transferred the powers of the East India Company to the British Crown?
 a) Government of India Act, 1858
 b) Indian Councils Act, 1861
 c) Regulating Act, 1773
 d) Charter Act, 1833  
 Answer: a) Government of India Act, 1858

20. Who is known as the father of local self-government in India?
 a) Lord Curzon
 b) Lord Dalhousie
 c) Lord Ripon
 d) Lord Wellesley  
 Answer: c) Lord Ripon

21. Which act introduced the principle of Indianization of civil services?
 a) Indian Councils Act, 1861
 b) Government of India Act, 1858
 c) Charter Act, 1813
 d) Montague-Chelmsford Reforms  
 Answer: a) Indian Councils Act, 1861

22. Which governor-general is associated with the policy of Subsidiary Alliance?
 a) Lord Dalhousie
 b) Lord Ripon
 c) Lord Wellesley
 d) Lord Curzon  
 Answer: c) Lord Wellesley

23. Who established the first English factory in India?
 a) John Mildenhall
 b) William Hawkins
 c) Ralph Fitch
 d) Thomas Roe  
 Answer: b) William Hawkins

24. What was the capital of British India before Delhi?
 a) Bombay
 b) Madras
 c) Calcutta
 d) Lucknow  
 Answer: c) Calcutta

25. Which battle marked the beginning of British political control in India?
 a) Battle of Buxar
 b) Battle of Plassey
 c) Battle of Panipat
 d) Battle of Wandiwash  
 Answer: b) Battle of Plassey

26. Who signed the Treaty of Allahabad in 1765?
 a) Robert Clive
 b) Warren Hastings
 c) Lord Wellesley
 d) Lord Cornwallis  
 Answer: a) Robert Clive

27. Which emperor's reign marked the highest influence of the East India Company in India?
 a) Aurangzeb
 b) Jahangir
 c) Shah Alam II
 d) Akbar  
 Answer: c) Shah Alam II

28. Which city was the first British trading post in India?
 a) Bombay
 b) Madras
 c) Surat
 d) Calcutta  
 Answer: c) Surat

29. Which event led to the establishment of the British Raj in India?
 a) The Sepoy Mutiny of 1857
 b) The Battle of Buxar
 c) The Regulating Act of 1773
 d) The Charter Act of 1833  
 Answer: a) The Sepoy Mutiny of 1857

30. Who was the last Mughal Emperor during the Sepoy Mutiny?
 a) Bahadur Shah II
 b) Akbar II
 c) Aurangzeb
 d) Shah Jahan II  
 Answer: a) Bahadur Shah II

SEBA Class 9 History Chapter 2

দ্বিতীয় অধ্যায়

ভাৰতীয় জাতীয়তাবাদৰ উন্মেষণ

মূল আলোচ্য বিষয়

ভাৰতীয় জাতীয়তাবাদৰ উন্মেষণত

* পাশ্চাত্য শিক্ষা, যাতায়াত, সমাজ সংস্কাৰ আন্দোলনৰ ভূমিকা

* বাতৰি কাকতৰ ভূমিকা

ভাৰতীয় জাতীয় কংগ্ৰেছৰ জন্ম

দাদাভাই নৌৰজীৰ অৱদান

সম্রাট ঔৰংজেৱ (১৬৫৮-১৭০৯)ৰ মৃত্যুৰ পিছত মোগল সাম্রাজ্যত দেখা দিয়া বিশৃংখলতাৰ সুযোগ বুজি ইষ্ট ইন্ডিয়া কোম্পানিয়ে ক্রমান্বয়ে ভাৰতৰ ৰাজনীতিত প্ৰৱেশ কৰিছিল। ব্যৱসায়ৰ কাৰণে ৰাজনৈতিক ক্ষমতা আহৰণ কৰাৰ প্ৰয়োজন হোৱাত ইষ্ট ইণ্ডিয়া কোম্পানিৰ বিষয়া ৰবাৰ্ট ক্লাইবে বংগৰ নবাব চিৰাজুদ্দৌলাক (১৭৫৬-৫৭) পলাচী যুদ্ধত (১৭৫৭ খ্ৰীষ্টাব্দ) পৰাস্ত কৰি ভাৰতবৰ্ষত ব্রিটিছ শাসনৰ পাতনি মেলিছিল। অতি কম সময়ৰ ভিতৰতে সমগ্ৰ ভাৰতবৰ্ষক চাৰিওফালৰ পৰা ইষ্ট ইণ্ডিয়া কোম্পানিৰ প্রশাসনে গ্রাস কৰিছিল। পলাচী যুদ্ধৰ এশ বছৰৰ পিছত ব্ৰিটিছ শাসনৰ বিৰুদ্ধে ভাৰতবৰ্ষত এটা প্রচণ্ড বিদ্ৰোহৰ সূত্রপাত হৈছিল।

১৮৫৭ খ্রীষ্টাব্দৰ চিপাহী বিদ্রোহ আছিল একপ্ৰকাৰ ৰাজনৈতিক মুক্তিৰ আন্দোলন। কাৰণ চিপাহী বিদ্ৰোহৰ যোগেদি বিদ্রোহীসকলে ইংৰাজ শাসন ওফৰাই দেশখনত পুনৰ মোগল শাসকক সিংহাসনত বহুৱাবলৈ বিচাৰিছিল। বিদ্ৰোহৰ উদ্দেশ্য পূৰণ হোৱা নাছিল যদিও ইয়াৰ ফলাফল আছিল ভাৰতীয় জনগণৰ কাৰণে সুদূৰপ্ৰসাৰী। এক কথাত এই বিদ্ৰোহৰ পৰাই নতুন ৰূপত ভাৰতীয় জাতীয় জীৱন গঢ়ি উঠিছিল।

ইংৰাজ প্রশাসনে ভাৰতীয়ক পাশ্চাত্য শিক্ষা-সংস্কৃতিৰ লগত পৰিচয় কৰাই দিয়াত ভাৰতীয়ৰ দৃষ্টিভংগীৰ পৰিৱৰ্তন হৈছিল। তেওঁলোকৰ মনত নতুন চেতনাৰ উন্মেষ ঘটিছিল। যুক্তিৰ মাজেৰে সকলো কথা বিবেচনা কৰাৰ প্ৰতি তেওঁলোকৰ ধাউতি বাঢ়িছিল। শোষণ, অন্যায় আদিৰ দিশ বিলাক বিচাৰ কৰিবলৈ তেওঁলোকে সক্ষমতা লাভ কৰাৰ লগতে সমাজ, জাতি তথা মাতৃভূমিৰ প্রতি দায়বদ্ধতাৰ ভাব জগাই তুলিছিল। এই নৱচেতনাকে নৱজাগৰণ বা জাতীয়তাবাদৰ উন্মেষণ বুলি আখ্যা দিয়া হয়। ষষ্ঠদশ শতিকাৰ ইউৰোপৰ নৱজাগৰণে যেনেকৈ নতুন ইউৰোপৰ জন্ম দিছিল ঠিক একেদৰে উনবিংশ শতিকাৰ নৱজাগৰণে এখন নতুন ভাৰত সৃষ্টি কৰিছিল।

২.১ ভাৰতীয় জাতীয়তাবাদ উন্মেষণৰ কাৰকসমূহ :

তলত উল্লেখ কৰা কাৰকসমূহে ভাৰতবৰ্ষত জাতীয় জাগৰণ গঢ়ি তোলাত মুখ্য ভূমিকা গ্রহণ কৰিছিল।

২.১.১ পাশ্চাত্য শিক্ষাৰ প্রভাৱ:

ঊনবিংশ শতিকাৰ প্ৰথমার্ধত ইংৰাজ মিছনেৰী আৰু কেইগৰাকীমান চিন্তাশীল ব্যক্তিৰ উৎসাহত ভাৰতীয় শিক্ষা ব্যৱস্থা আধুনিকতাৰ ফালে অগ্ৰসৰ হয়। প্রথমে বংগদেশত আৰু পিছলৈ ভাৰতৰ আন আন ঠাইসমূহত আধুনিক শিক্ষা বিস্তাৰৰ বাবে বিভিন্ন অনুষ্ঠান গঢ়ি উঠে। একে সময়তে ব্রিটিছ চৰকাৰেও আধুনিক শিক্ষা বিস্তাৰৰ বাবে বিশেষ ব্যৱস্থা হাতত লৈছিল। ১৮৩৫ খ্রীষ্টাব্দত গৱৰ্ণৰ জেনেৰেল পৰিষদৰ আইনৰ সদস্য তথা শিক্ষা সমিতিৰ সভাপতি লর্ড মেক'লেই ইংৰাজী ভাষাৰ মাধ্যমেৰে পশ্চিমীয়া শিক্ষা ব্যৱস্থা প্ৰৱৰ্তনৰ পৰামৰ্শ আগবঢ়াইছিল। এই পৰামৰ্শৰ ভিত্তিত ১৮৪৪ খ্ৰীষ্টাব্দৰ পৰা কোম্পানিৰ চৰকাৰে আধুনিক শিক্ষা প্ৰৱৰ্তনৰ যো-জা চলাইছিল। ১৮৫৪ খ্রীষ্টাব্দত চালচ উড (নিয়ন্ত্রণ সভাৰ সভাপতি)ৰ প্ৰচেষ্টাত ভাৰতত আধুনিক শিক্ষাৰ সূচনা হ'ল। উডে তেওঁৰ প্ৰেৰণ পত্র (শিক্ষা সংস্কাৰ আঁচনি)ত প্রাথমিক স্তৰৰ পৰা বিশ্ববিদ্যালয় পর্যায়লৈকে শিক্ষা বিস্তাৰৰ এটা সু-সংহত আঁচনি নির্ধাৰণ কৰি নিম্ন পৰ্যায়ত দেশীয় ভাষাৰে আৰু উচ্চ পৰ্যায়ত ইংৰাজী ভাষাৰে শিক্ষা প্ৰদানৰ নিৰ্দেশনা প্রদান কৰি ভাৰতবৰ্ষত আধুনিক শিক্ষাৰ ভেটি তৈয়াৰ কৰিছিল। মেধাবী ছাত্রক বৃত্তি দিয়া আৰু শিক্ষানুষ্ঠানত চৰকাৰী অনুদান আদিৰ ব্যৱস্থা কৰি শিক্ষানুষ্ঠানৰ সংখ্যা বৃদ্ধি কৰাৰ আঁচনি লৈছিল। প্রতিখন প্রদেশতে শিক্ষা বিভাগ খুলিবলৈ পৰামৰ্শ আগবঢ়াইছিল।

পাশ্চাত্য শিক্ষাই বংগবাসীক পোন প্রথম আলোড়িত কৰিছিল; এফালে ৰাজধানী কলিকতাৰ প্ৰতি আকর্ষণ আৰু আনফালে ইয়াৰ শিক্ষা প্রতিষ্ঠান। কলিকতাৰ শিক্ষানুষ্ঠানত অধ্যয়ন কৰিব পৰাটো এটা গৌৰৱৰ বিষয় হৈ পৰিছিল। দুয়োটাৰ সান্নিধ্যত তেওঁলোকৰ মন-প্রাণ নৱ আলোকেৰে উদ্ভাসিত হৈ উঠিছিল। তেওঁলোক পুথি অধ্যয়নৰ মাজেৰে পাশ্চাত্য জগতৰ মহান চিন্তাবিদসকলৰ আদৰ্শৰ লগত চিনাকি হৈ নিজকে ধন্য মানিছিল আৰু একে সময়তে ইউৰোপীয় ব্যক্তিসকলৰ কথা-বতৰা, চাল-চলনেও তেওঁলোকক আকৰ্ষণ কৰিছিল। কছো (Rousseau), ভল্টেয়াৰ (Voltaire), বার্ক (Burk), মেক'লে (Macaelay) স্পেনচাৰ (Spencer) আদি বিখ্যাত ব্যক্তিৰ ৰচনা পঢ়ি তেওঁলোকে মনলৈ মানসিক সন্তুষ্টিৰ জোৱাৰ আনিছিল। জাতীয়তা, স্বশাসন, গণতন্ত্র আদিৰ বিষয়ে জ্ঞান লাভ কৰাৰ যোগেদি তেওঁলোকৰ মন অজান কৌতূহলেৰে ভৰি পৰিছিল। ছাত্র জীবন শেষ কৰি উভতি অহাসকলে তেওঁলোকৰ নৱচিন্তাৰ আলোক সমাজখনত ছটিয়াই দিছিল। তেওঁলোকৰ মনত একতাৰ ভাব গঢ়ি উঠিছিল। পৰাধীনতাৰ পৰা মুক্তি পোৱাৰ স্বপ্ন তেওঁলোকে দেখিছিল।

কলিকতাত গঢ়ি উঠা শিক্ষিত সমাজখনৰ পৰাই প্রথম জাতীয় চেতনাৰ বিকাশ

ঘটিছিল। ঈশ্বৰচন্দ্ৰ গুপ্তই পোন প্রথমে স্বদেশপ্ৰেমৰ কবিতা ৰচি দেশবাসীৰ অন্তৰত দেশপ্রেম জগাই তুলিছিল। আনন্দ মঠ উপন্যাসৰ ৰচয়িতা বঙ্কিমচন্দ্র চট্টোপাধ্যায়ে 'বন্দেমাতৰম' গীতেৰে মাতৃভূমিক বচোৱাৰ আহ্বান জনাইছিল। কবি ইকবালে 'স্যাৰে জাহাছে আচ্ছা, হিন্দুস্তান হামাৰা' আদি গীতেৰে জাতীয়তাবাদৰ স্পৃহা জাগ্ৰত কৰিছিল।

২.১.২ যাতায়াতৰ উন্নতি:

কোম্পানিৰ শাসন আৰম্ভ হোৱাৰ লগে লগে ভাৰতৰ আভ্যন্তৰীণ যাতায়াত ব্যৱস্থাৰ আমূল পৰিৱৰ্তন সাধন হয়। ভাৰতবৰ্ষৰ কেঁচা সামগ্রী ক্ৰয় কৰিবলৈ আৰু ইংলেণ্ডত প্ৰস্তুত কৰা শিল্পজাত সামগ্ৰী ভাৰতবৰ্ষত বিক্ৰী কৰিবলৈ ভাৰতবৰ্ষৰ যাতায়াত ব্যৱস্থা উন্নত কৰাৰ প্ৰয়োজন হৈছিল। ১৮৩৯ খ্রীষ্টাব্দত কলিকতাৰ পৰা দিল্লীলৈ গ্রেণ্ড ট্রাঙ্ক ৰোড নির্মাণ কৰিছিল। দুটা বছৰৰ ভিতৰতে এই পথছোৱাৰ নিৰ্মাণ সম্পূৰ্ণ হোৱাৰ লগে লগে ভাৰতৰ যাতায়াত ব্যৱস্থাৰ আমূল পৰিৱৰ্তন হয়। লর্ড ডেলহাউচীৰ কাৰ্যকালত (১৮৪৮-৫৬) এই পথ পেচোৱাৰলৈকে সম্প্ৰসাৰিত হৈছিল। প্ৰধান চহৰ, বন্দৰ, বজাৰসমূহ এই পথছোৱাৰ সৈতে সংযোগ ঘটোৱা হৈছিল। ইংলেণ্ডৰ আৰ্হিত ভাৰতবৰ্ষতো ১৮৩২ খ্রীষ্টাব্দত ভাপ কলেৰে ৰেল যোগাযোগ আৰম্ভ কৰাৰ প্ৰস্তাৱ লোৱা হৈছিল। ১৮৫৩ খ্রীষ্টাব্দত বোম্বাই আৰু থানেৰ মাজত ২১ কিলোমিটাৰ পথত বেল চলাচলেৰে ভাৰতবৰ্ষত প্রথম ৰেল যাতায়াত ব্যৱস্থাৰ সূচনা হয়। ১৮৫৪ খ্রীষ্টাব্দত মাদ্রাজত ৰেলপথ নিৰ্মাণৰ কাম আৰম্ভ কৰিছিল। দুয়োখন প্রধান ঠাইক কেন্দ্রবিন্দু হিচাপে লৈ বেল যোগাযোগৰ সম্প্ৰসাৰণ ঘটোৱা হয়। ১৮৮৩ খ্রীষ্টাব্দত অসমতো শদিয়াৰ পৰা ডিব্ৰুগড়লৈকে ৰেল যোগাযোগ আৰম্ভ হয়। অসমত চাহপাত উৎপন্ন আৰু ব্যৱসায় সম্প্ৰসাৰণৰ দিশটোৰ চিন্তা কৰিয়েই এই ৰেল যোগাযোগৰ সূচনা হয়।

১৮৩৯ খ্রীষ্টাব্দত কলিকতা আৰু ডায়মণ্ড হাৰবাৰৰ মাজত বেচৰকাৰী খণ্ডত প্ৰথম টেলিগ্রাফ ব্যৱস্থাৰ প্ৰৱৰ্তন হয়। লর্ড ডেলহাউচীয়ে ১৮৫১ খ্রীষ্টাব্দত টেলিগ্রাফ ব্যৱস্থাটো চৰকাৰী নিয়ন্ত্ৰণলৈ আনি কলিকতা আৰু আগ্ৰাৰ মাজত টেলিগ্রাফ ব্যৱস্থাৰ সম্প্ৰসাৰণ ঘটাইছিল। আধুনিক যোগাযোগ ব্যৱস্থাই শিক্ষিত ভাৰতীয়ৰ মনৰ দিগন্ত প্ৰসাৰ কৰিছিল।

চিন্তনীয়

ঔপনিৱেশিক শাসন আৰু শোষণৰ বাবে ব্রিটিছসকল যিমানেই নিন্দিত নহ'লেও ভাৰতবৰ্ষৰ বিকাশত তেওঁলোকৰ মৌলিক অৱদানসমূহো বন্দিত হৈ ৰ'ব। তেনে কেতবোৰ অৱদান হ'ল-

ইংলেণ্ডৰ উদ্যোগজাত সামগ্ৰী ভাৰতত বিক্ৰী কৰাৰ উদ্দেশ্যে ভাৰতত যাতায়াতৰ সূচল ব্যবস্থাৰ দৰকাৰ হৈছিল। ইয়াৰ বাবে ব্ৰিটিছে স্থলপথ, ৰেলপথ, টেলিগ্রাফ ব্যবস্থাৰ প্ৰৱৰ্তন কৰিছিল। যাৰ বাবে ভাৰত তথা অসম বিকাশৰ দিশত পৃথিৱীৰ মানচিত্ৰত চিহ্নিত হৈছিল।

ব্রিটিছ মেজৰ জেনকিন্সৰ বাবেই ১৯ শতিকাৰ আগভাগতে অসমত চাহপাত, কয়লা আৰু তেল উদ্যোগৰ বিকাশ হৈছিল। ব্রহ্মপুত্ৰ নৈত প্ৰথম ভাপৰ জাহাজৰ প্ৰচলন কৰিছিল, গুৱাহাটী আৰু শিৱসাগৰত ইংৰাজী মাধ্যমৰ বিদ্যালয় স্থাপিত হৈছিল।

মেজৰ জেনকিন্সৰ নিচিনা ব্রিটিছ বিষয়াই বুজি উঠিছিল যে অসমৰ নিচিনা ঠাইত স্থানীয় লোকৰ নিযুক্তিৰ দ্বাৰা তেওঁলোকৰ বিকাশ হ'ব লাগে। তেওঁ অসমত বংগদেশৰ আমোলা নিযুক্তিৰ বিৰোধিতা কৰিছিল।

২.১.৩ ধর্ম আৰু সমাজ সংস্কাৰ আন্দোলন:

কেইগৰাকীমান মহান ব্যক্তিয়ে সমাজত প্রচলিত ধর্মীয় অন্ধবিশ্বাস, অশুভ পৰম্পৰা আৰু কু-সংস্কাৰৰ বিৰুদ্ধে জনমত গঠন কৰি নিকা সমাজ গঠনৰ প্ৰয়োজনেৰে সামাজিক আন্দোলন গঢ়ি তুলিছিল। সমাজত নাৰীৰ প্ৰতি কৰি অহা অবজ্ঞা, অন্যায় আৰু বঞ্চনাৰ মনোভাবক ভেটা দি এখন যুক্তিবাদী সু-শৃংখলিত সমাজ গঠন কৰিবলৈ তেওঁলোকে আগভাগ লৈছিল। আধুনিক শিক্ষাক আলম হিচাপে লৈ ভাৰতৰ গৌৰৱময় ঐতিহ্যক সকলোৰে মাজত পৰিচয় কৰাৰ প্ৰয়াস এই সংস্কাৰ আন্দোলনৰ মাজেৰে ফুটি উঠিছিল।

(ক) ৰাজা ৰামমোহন ৰায় আৰু ব্রাহ্ম সমাজ :

ভাৰতবাসীৰ মাজলৈ জাতীয় জাগৰণ কঢ়িয়াই অনা প্রথমগৰাকী ব্যক্তিৰ নাম হৈছে ৰাজা ৰামমোহন ৰায় (১৭৭২-১৮৩৩)। বংগদেশৰ বর্ধমান জিলাৰ এটা ৰক্ষণশীল পৰিয়ালত জন্মগ্রহণ কৰা এইগৰাকী ব্যক্তিয়ে ধৰ্ম, সমাজ সংস্কাৰ, শিক্ষা বিস্তাৰ, ৰাজনীতি আদি সকলো দিশতে নৱজাগৰণৰ ভাব কঢ়িয়াই অনাৰ লগতে আধুনিক ভাৰত নিৰ্মাণৰ ক্ষেত্ৰত বাটকটীয়াৰ ভূমিকা পালন কৰিছিল। প্রাচীন ভাৰতীয় সংস্কৃতি, ইছলাম ধর্মীয় সংস্কৃতি আৰু পাশ্চাত্য (ইউৰোপীয়) এই তিনিওটা সভ্যতাৰ লগত চিনাকি হোৱাৰ যোগ্যতা আহৰণ কৰি মহাসমন্বয়ক আঁকোৱালি লৈ ভাৰতবৰ্ষত নৱযুগৰ সূচনা কৰিছিল।

১৭৯৭ খ্রীষ্টাব্দত ইউৰোপীয় মিছনেৰীসকলে খ্ৰীষ্টান ধৰ্ম প্ৰচাৰ কৰাৰ উদ্দেশ্যে শ্ৰীৰামপুৰত প্ৰথমটো ছপাখানা স্থাপন কৰিছিল। শ্ৰীৰামপুৰ মিছন ছপাখানাই বঙলা ভাষাত প্রকাশ কৰা 'দিগদর্শন' আৰু 'সমাচাৰ দর্পণ' নামৰ বাৰ্তালোচনী দুখনে খ্রীষ্টান ধর্মক এটা মহান ধর্ম হিচাপে প্রতিপন্ন কৰি হিন্দু ধৰ্মৰ প্ৰতি কিছুমান নিন্দাসূচক মন্তব্য প্ৰচাৰ কৰিছিল। হিন্দু ধৰ্মৰ প্ৰতি কৰা নিন্দাসূচক মনোভাবৰ বিৰুদ্ধে ৰামমোহন ৰায়ে তীব্র প্রতিবাদ কৰিছিল। খ্ৰীষ্টান ধৰ্মৰ প্ৰচাৰক মিছনেৰীসকলক উপযুক্ত প্রত্যুত্তৰ দিয়াৰ উদ্দেশ্যে তেওঁ ব্রাহ্মণ সেবধি আৰু ব্রাহ্মণ মিছনেৰি সংবাদ নামৰ দুখন হাতেলিখা পুস্তিকা প্রকাশ কৰিছিল। এই দুখন পুস্তিকাৰ যোগেদি তেওঁ ভাৰতীয় হিন্দু ধৰ্মৰ ঐতিহ্য আৰু পৰম্পৰাৰ ওপৰত কেইবাটাও প্রবন্ধ লিখি দুয়োটা ধৰ্মৰ মাজত কোনো আদর্শগত পার্থক্য নাই বুলি প্রমাণ কৰিছিল। হিন্দু ধর্মত দেখা পোৱা দোষ-ত্রুটিসমূহ পৰৱৰ্তী যুগৰ ধৰ্মীয় নেতাসকলে নিজাকৈ তৈয়াৰ কৰা ভুল আচাৰ বুলিহে তেওঁ জনমানসত প্ৰচাৰ কৰিছিল। আত্মৰক্ষাৰ মনোবৃত্তিৰে হিন্দু ধৰ্মক সজীৱ কৰি তোলাৰ উদ্দেশ্যে ধর্মীয় সংস্কাৰৰ প্ৰতি তেওঁ মনোযোগ দিছিল। হিন্দু ধৰ্মৰ নিকা ভাবমূৰ্তি প্ৰকাশৰ উদ্দেশ্যে তেওঁ ১৮১৫ খ্রীষ্টাব্দত কলিকতাত 'আত্মীয় সভা' নামৰ এটা অনুষ্ঠান স্থাপন কৰিছিল। ১৮২৮ খ্রীষ্টাব্দত 'ব্রাহ্ম সভা' নামৰ আন এটা অনুষ্ঠান স্থাপন কৰিছিল। ব্রাহ্মহ্ম সভাই পিছলৈ ব্রাহ্ম সমাজ নামেৰে বিখ্যাত হৈ পৰে।

হিন্দু ধর্মক সজীৱ আৰু নিকা ৰূপ দিয়াৰ উদ্দেশ্যে তেওঁ প্রাচীন ধর্মীয় গ্রন্থসমূহ

গভীৰভাৱে অধ্যয়ন কৰিছিল। ভাৰতীয় প্রাচীন উপনিষদসমূহ মাতৃভাষালৈ অনুবাদ কৰি হিন্দু ধৰ্মৰ সহজ-সৰল বিশ্লেষণ জনসাধাৰণৰ মাজত দাঙি ধৰিছিল। এই কামৰ যোগেদি তেওঁ বঙলা ভাষা-সাহিত্যৰ উন্নতি সাধন কৰাৰ লগতে গোড়া-ৰক্ষণশীল হিন্দু পুৰোহিত শ্রেণীয়ে ধৰ্মৰ নামত চলাই অহা কু-সংস্কাৰবিলাক প্রকাশ কৰি জনমানসত প্রবল আলোড়নৰ সৃষ্টি কৰিছিল। হিন্দু ধৰ্মৰ মূল গ্রন্থ বেদ আৰু উপনিষদৰ ওপৰত গভীৰ বিশ্লেষণ আগবঢ়াই তেওঁ এই সিদ্ধান্তত উপনীত হৈছিল যে প্রাচীন হিন্দুসকলেও একেশ্বৰবাদ বিশ্বাস কৰিছিল। তেওঁ বহু দেৱ-দেৱীৰ পূজা অপ্রয়োজন বুলি কোৱাৰ লগতে মূর্তিপূজাৰ অসাৰতাৰ বিষয়ে হিন্দু সমাজক বুজাইছিল। ৰামমোহন ৰায়ৰ মতে ঈশ্বৰ এজন আৰু ঈশ্বৰৰ কোনো ৰূপ বা আকাৰ নাই। ঈশ্বৰ পূজাৰ নামত আড়ম্বৰতা অর্থহীন।

ৰাজা ৰামমোহন ৰায় আছিল এজন বহুমুখী প্রতিভাসম্পন্ন ব্যক্তি। হিন্দু ধৰ্মৰ সংস্কাৰৰ মাজতে আবদ্ধ নাথাকি সমাজ সংস্কাৰ আৰু শিক্ষা বিস্তাৰতো সমানেই গুৰুত্ব দিছিল। তেওঁ বাল্য বিবাহ, পর্দা প্রথা, বহু বিবাহ আদিৰ তীব্ৰ বিৰোধিতা কৰিছিল। বিধৱা বিবাহ আৰু অসবর্ণ বিবাহক সামাজিকভাবে স্বীকৃতি দিয়াইছিল। অবিবাহিত ডেকাসকলৰ মাজত বিধৱা বিবাহক এটা মর্যদাসূচক কাম বুলি প্ৰচাৰ কৰিছিল। ভাৰতবৰ্ষত প্রচলিত সতীদাহ প্রথা সম্পূর্ণ বন্ধ কৰাৰ ক্ষেত্ৰত ৰায়ৰ বলিষ্ঠ ভূমিকা সামাজিক বুৰঞ্জীৰ এটা উল্লেখযোগ্য ঘটনা হৈ ৰ'ব। একমাত্ৰ ৰায়ৰ সহযোগ লাভ কৰিয়েই গৱৰ্ণৰ জেনেৰেল উইলিয়াম বেন্টিংকে (১৮২৮-৩৫) এই কু-প্রথা আইনী প্ৰক্ৰিয়াৰে বিলুপ্তি ঘটাবলৈ সক্ষম হৈছিল। স্ত্রী শিক্ষাৰ বিস্তাৰত মনোযোগ দিয়াৰ লগতে নাৰীসকলক সম্পত্তিৰ অধিকাৰ দিবলৈ দেহে-কেহে খাটিছিল। ডেভিদ হেয়াৰৰ সৈতে লগ লাগি ভাৰতবৰ্ষত পশ্চিমীয়া শিক্ষা বিস্তাৰৰ কাৰণে ১৮১৭ খ্রীষ্টাব্দত কলিকতাত হিন্দু কলেজ প্রতিষ্ঠা কৰিছিল। এইখন কলেজেই পিছলৈ প্রেছিডেন্সি কলেজ (১৮৫৫ খ্রীষ্টাব্দ) নামেৰে বিখ্যাত হৈ পৰে।

(প্রেছিডেন্সি কলেজেই ২০১০ চনত প্রেছিডেন্সি ইউনিভাৰচিটীলৈ উন্নীত হয়। প্রেছিডেন্সি কলেজৰ কেইজনমান বিখ্যাত প্রাক্তন ছাত্র হ'ল- অমর্ত্য সেন, সুভাষ চন্দ্র বসু, সত্যেন্দ্রনাথ বসু, জগদীশ চন্দ্র বসু আৰু প্ৰফুল্ল চন্দ্ৰ ৰায়।)

ৰায়ে ভাৰতবৰ্ষত উদাৰনৈতিক শাসন প্ৰৱৰ্তনৰ কাৰণে কোম্পানিৰ চৰকাৰক আহ্বান জনাইছিল। কটকটীয়া শাসনৰ অৱসান ঘটাবলৈ তেওঁ কার্যপালিকাৰ পৰা ন্যায়পালিকাৰ পৃথকীকৰণ বিচৰাৰ লগতে দেৱানী আৰু ফৌজদাৰী বিধিৰ সংস্কাৰ সাধনৰ বাবে চৰকাৰক আবেদন জনাইছিল। বর্ধিত ভূমি কৰ উঠাই দি খেতিয়কৰ আৰ্থিক অৱস্থা উন্নত কৰিবলৈ আহ্বান জনাইছিল। ১৮৩৩ খ্রীষ্টাব্দত তেওঁ ব্রিটিছ হাউছ অব কমন্সত বাছনি কমিটীৰ সভাত ভাৰতীয়ৰ হকে সাক্ষ্য দিবলৈ লন্ডনত উপস্থিত হৈছিল। তেওঁ ভাৰতীয়ৰ বাবে নতুন চনদ বিচাৰিছিল আৰু ভাৰতীয় নেতাৰ লগত আলোচনা কৰি চনদ ৰূপায়ণৰ পৰামৰ্শ আগবঢ়াইছিল।

ৰায়ে এচাম প্রতিভাশালী জাতীয় নেতাক সমাজ উত্তৰণৰ কামত জড়িত কৰিবলৈ সক্ষম হৈছিল। তেওঁলোকৰ ভিতৰত দ্বাৰকানাথ ঠাকুৰ, প্রসন্ন কুমাৰ ঠাকুৰ, হেনৰি ভিভিয়ান ডেৰজিয় আদি উল্লেখযোগ্য। ৰায়ৰ আদৰ্শত বিশ্বাসী অধ্যাপক হেনৰী ভিভিয়ান ডেৰজিয়ই 'ইয়ং বেংগল' নামৰ এটা অনুষ্ঠান গঠন কৰি হিন্দু কলেজৰ ছাত্ৰসকলক ইয়াৰ সদস্যপদ দিছিল। ডেৰজিয়ই তেওঁ ছাত্ৰসকলক দেশপ্ৰেমৰ মন্ত্ৰেৰে প্ৰচলিত সামাজিক অন্যায় আৰু কু-সংস্কাৰৰ প্ৰতিবাদ জনাবলৈ আহ্বান জনাইছিল। ডেৰজিয়ক প্রথমগৰাকী জাতীয়তাবাদী বুলি ক'ব পাৰি। তেওঁৰ স্বৰচিত কবিতাৰ মাজেৰে সমাজত বাস কৰা দুখীয়া-দুৰ্বলীৰ দুৰ্দশাৰ ছবিখন ফুটাই তুলিছিল। ডেৰজিয়ৰ কবিতাৰ প্ৰতি আকৃষ্ট হৈ বঙ্কিমচন্দ্ৰই বন্দেমাতৰম গীতটি ৰচনা কৰিছিল।

ৰাজা ৰামমোহন ৰায় আছিল আধুনিক ভাৰতৰ জন্মদাতা। আধুনিকতাৰ পৰশ তেওঁ সকলো ক্ষেত্রলৈ সমানে ছটিয়াই দিব পাৰিছিল।

(খ) আর্য সমাজ: সংস্কৃত ভাষাৰ বিদগ্ধ পণ্ডিত স্বামী দয়ানন্দ সৰস্বতীয়ে (১৮২৪-৮৩) পঞ্জাৱত আর্য সমাজ (১৮৭৫) প্রতিষ্ঠা কৰিছিল। ব্ৰহ্মসমাজৰ দৰে আৰ্য সমাজেও এক ঈশ্বৰক বিশ্বাস কৰি দেৱ-দেৱীৰ উপাসনা আৰু মূর্তিপূজাৰ অসাৰতা জনগণৰ মাজত প্ৰচাৰ কৰিছিল। আর্য সমাজে ধর্মীয় উপাসনাৰ নামত বাহ্যিকতাক সমর্থন কৰা নাছিল। হিন্দু সমাজৰ বাল্য বিবাহ, জাতি-ভেদ, বহু বিবাহক সামাজিক ব্যাধি বুলি প্ৰচাৰ কৰিছিল। বিধৱা বিবাহ, স্ত্রী শিক্ষা বিস্তাৰৰ বাবে আগভাগ লৈছিল। আর্য সমাজে সমুদ্র যাত্রাত সমর্থন জনাইছিল আৰু সকলোবিলাক অন্ধবিশ্বাস পৰিহাৰ কৰিবলৈ প্ৰচাৰ চলাইছিল। স্বামী দয়ানন্দৰ মতে বেদত যি ধর্ম আছে সেয়াই ধর্ম। 'বেদলৈ উভতি যোৱা' এই বাণী তেওঁ প্ৰচাৰ কৰিছিল। আর্য সমাজে ধৰ্মান্তৰকৰণ ব্যৱস্থা প্ৰৱৰ্তন কৰিছিল। ইয়াক 'শুদ্ধি' বুলি জনা যায়। হিন্দু ধর্মত আগতে অহিন্দু লোকক হিন্দু ধর্মত দীক্ষা দিয়াৰ কোনো প্রথা বা নিয়ম নাছিল। স্বামী দয়ানন্দই প্রথম ধৰ্মান্তৰকৰণ ব্যৱস্থাটো প্ৰৱৰ্তন কৰি আন ধর্মীয় লোকক ইচ্ছা অনুসাৰে হিন্দু ধর্ম গ্রহণত অনুমতি প্রদান কৰিছিল। ইছলাম আৰু খ্ৰীষ্টান ধৰ্মৰ অগ্রগতি ৰোধ কৰি এখন প্ৰগতিশীল হিন্দু সমাজ গঢ়াৰ বাবে অগ্রণী ভূমিকা লৈছিল। আর্য সমাজৰ শাখা ভাৰতৰ বিভিন্ন ঠাইত স্থাপন কৰি ভাৰতত হিন্দু জাতীয়তাবাদ গঢ়ি তুলিছিল।

(গ) প্রার্থনা সমাজ:

ব্রাহ্ম সমাজৰ আৰ্হিত কেশৱ চন্দ্র সেনে (১৮৩৮-৮৪) মহাৰাষ্ট্ৰত ১৮৬৭ খ্রীষ্টাব্দত 'প্রার্থনা সমাজ' প্রতিষ্ঠাৰে সংস্কাৰ আন্দোলনৰ সূচনা কৰিছিল। প্রার্থনা সমাজে সমাজ সংস্কাৰৰ ক্ষেত্ৰত অধিক গুৰুত্ব দিছিল। সমগ্র দক্ষিণ ভাৰতত এই অনুষ্ঠানে সংস্কাৰমুখী এটা প্রবল আলোড়নৰ সৃষ্টি কৰিব পাৰিছিল।

প্রার্থনা সমাজৰ মূল নেতৃত্ব গ্রহণ কৰিছিল জাষ্টিছ মহাদেৱ গোবিন্দ ৰাণাডে (১৮৪২-১৯০১)। মহাৰাষ্ট্ৰীয় নৱবৈষ্ণৱ আন্দোলনৰ ধৰ্মীয় গুৰু নামদেব, টুকা ৰাম, ৰাম দাস আদি নৱবৈষ্ণৱ ধৰ্মীয় গুৰুৰ মতাদর্শক প্রাধান্য দি এখন গতিশীল সমাজ গঠনৰ বাবে তেওঁ জনতাৰ মাজত সোমাই গৈছিল। ৰাণাডেৰ একান্ত চেষ্টাত 'বিধৱা বিবাহ সংস্থা' আৰু 'দাক্ষিণাত্য শিক্ষা সমাজ' নামৰ দুটা বিখ্যাত অনুষ্ঠান গঢ়ি উঠিছিল। প্রথমটো অনুষ্ঠানৰ যোগেদি বিধৱা বিবাহৰ প্ৰতি উৎসাহ যোগোৱাৰ লগতে অনাদৃত বিধৱাসকলৰ আর্থিক সংস্থাপনৰ বাবে কুটিৰ শিল্প অনুষ্ঠান গঠন কৰিছিল। দাক্ষিণাত্য শিক্ষা সমাজে অনাথ শিশুক শিক্ষাদান কৰাৰ লগতে তেওঁলোকৰ লালন-পালনৰ কাৰণে বিভিন্ন ঠাইত আশ্রম স্থাপন কৰিছিল। নিৰক্ষৰ আৰু অনুন্নত জাতিক শিক্ষা দিবৰ কাৰণে নৈশ বিদ্যালয় স্থাপন কৰিছিল। প্ৰাৰ্থনা সমাজৰ সংস্কাৰ আন্দোলনে সমগ্র দক্ষিণ ভাৰতৰ জনতাৰ অন্তৰত জাতীয়তাবাদী ভাবধাৰাৰ গভীৰ প্ৰেৰণা সঞ্চাৰ কৰিছিল।

(ঘ) ৰামকৃষ্ণ মিছন:

ৰামকৃষ্ণ পরমহংসৰ (১৮৩৪-৮৬) মতবাদক কেন্দ্ৰ কৰি ৰামকৃষ্ণ মিছন গঢ়ি উঠিছিল। ৰামকৃষ্ণ পৰমহংস আছিল এগৰাকী সহজ-সৰল ব্যক্তি। অতি সুন্দৰ উপমাৰে তেওঁ ধৰ্মৰ বিশ্লেষণ আগবঢ়াই অনুগামীসকলক মুগ্ধ কৰিব পাৰিছিল।

ৰামকৃষ্ণ মিছনৰ প্ৰতিষ্ঠাপক আছিল স্বামী বিবেকানন্দ। তেওঁৰ প্ৰকৃত নাম নৰেন্দ্ৰ নাথ দত্ত (১৮৬৩-১৯০২)। সন্যাস ব্রত গ্রহণ কৰাৰ পিছত তেওঁ স্বামী বিবেকানন্দ নামে পৰিচিত হয়। কলিকতা বিশ্ববিদ্যালয়ৰ কৃতী ছাত্র বিবেকানন্দই ৰামকৃষ্ণ পৰমহংসৰ প্ৰতি আকৰ্ষিত হৈ তেওঁৰ শিষ্যত্ব গ্রহণ কৰিছিল। গুৰুৰ পৰলোকপ্ৰাপ্তিৰ পিছত তেওঁ এটা মঠ প্রতিষ্ঠা (১৮৮৭ খ্রীষ্টাব্দ) কৰিছিল।

স্বামী বিবেকানন্দই হিন্দু ধৰ্মৰ প্ৰকৃত সত্য দেশে-বিদেশে বিস্তাৰ কৰিছিল। তেওঁৰ ধর্ম সাধনাৰ বিশেষত্ব আছিল (১) ভাৰতীয়ৰ মনত স্বদেশপ্রেম সঞ্চাৰ কৰা, (২) ভাৰতীয়ৰ মনত আত্মবিশ্বাস জগাই তোলা আৰু (৩) ভাৰতীয়ৰ মনত আধ্যাত্মিকতা ভাবৰ বিকাশ ঘটোৱা। তেওঁ ভাৰতীয়ৰ মাজত ঐক্য-সম্প্রীতি ভাব গঢ়ি তুলিব বিচাৰিছিল। তেওঁৰ

SEBA Class 9 History Textbook : Chapter 1 ভাৰতবৰ্ষলৈ ইউৰোপীয়সকলৰ আগমন

প্ৰথম অধ্যায়

ভাৰতবৰ্ষলৈ ইউৰোপীয়সকলৰ আগমন

মূল আলোচ্য বিষয়

• ভাৰত চৰকাৰ আইন ১৮৫৮

• ভাৰতীয় পৰিষদ আইন ১৮৬১

• কেন্দ্রীয় শাসন

• স্থানীয় স্বায়ত্ত শাসন ৰূপায়ণত লৰ্ড ৰিপণৰ ভূমিকা

• অসামৰিক সেৱাৰ ভাৰতীয়কৰণ

প্রাচীন কালৰে পৰা ভাৰতবৰ্ষৰ সৈতে গ্ৰীচ, ৰোম আদি, ইউৰোপীয় দেশৰ যোগাযোগ আছিল বুলি জানিব পাৰি । গ্রীক আৰু ৰোমান আদি ইউৰোপীয় জাতিসকলে লোহিত, পাৰস্য আৰু আফগানিস্তানৰ ভিতৰেদি থকা স্থলপথেৰে ভাৰতবৰ্ষৰ লগত বাণিজ্যিক সম্পর্ক চলাইছিল । খ্রীষ্টীয় ষষ্ঠ শতিকাৰ শেষলৈকে এই যোগাযোগ বর্তি আছিল । কিন্তু খ্রীষ্টীয় সপ্তম শতিকাৰ পৰা সাগৰীয় পথত আৰব নৌবাহিনীৰ একছত্রী আধিপত্য বিস্তাৰ হোৱাৰ পিছৰ পৰা ভাৰতবৰ্ষৰ সৈতে ইউৰোপীয়সকলৰ প্রত্যক্ষ যোগাযোগ একেবাৰে কমি আহিছিল । বিশেষকৈ খ্রীষ্টীয় দ্বাদশ শতিকাত দেখা দিয়া ধর্মযুদ্ধক কেন্দ্ৰ কৰি কনষ্টান্তিনোপল তুর্কী বাহিনীৰ হস্তগত (১৪৫৩ খ্রীষ্টাব্দ) হোৱাত, ভাৰতৰ সৈতে পাশ্চাত্যৰ দেশসমূহৰ পোনপটীয়া সম্পর্ক ব্যাহত হৈছিল । তুর্কী হস্তগত আবৰ দেশৰ মাজেদি ইউৰোপীয়সকলৰ পোনপটীয়া পথ বন্ধ হৈ যোৱাত ভাৰতৰ সৈতে বিকল্প পথৰ প্রয়োজনীয়তা অনুভৱ কৰিছিল ।

নতুন পথৰ সন্ধানৰ ক্ষেত্ৰত বাটকটীয়াৰ ভূমিকা লৈছিল পর্তুগীজসকলে । দুঃসাহসিক, দুর্দমনীয় পর্তুগীজ নাৱিকসকলে ভাৰতৰ সৈতে নতুন নৌপথৰ আৱিষ্কাৰৰ উদ্দেশ্য লৈ অজানা সমুদ্রত নৌ যাত্রা কৰিছিল । ১৪৮৭ খ্রীষ্টাব্দত পর্তুগীজ নাবিক বার্থ'ল'মিউ ডিয়াজে (Bartolo meu Dias) আফ্রিকা মহাদেশৰ দক্ষিণ দিশত অৱস্থিত উত্তমাশা অন্তৰীপত উপস্থিত হ'ব পাৰিছিল । দহ বছৰৰ পিছত আন এজন নাৱিক ভাস্ক'-ডা-গামাই (Vasco-da-Gama) ডিয়াজক অনুসৰণ কৰি ১৪৯৮ খ্রীষ্টাব্দত দক্ষিণ ভাৰতৰ কালিকট বন্দৰত উপস্থিত হৈছিল । নতুন জলপথৰ আবিষ্কাৰে ভাৰতৰ সৈতে পাশ্চাত্যৰ পোনপটীয়া যোগাযোগ সূচনা কৰিছিল । এক কথাত এই যোগাযোগে ভাৰত তথা সমগ্র পৃথিবীৰ ইতিহাসত এটা নতুন যুগৰ সূচনা কৰিছিল ।

১.১ ভাৰতবৰ্ষলৈ ইংৰাজসকলৰ আগমন :

পর্তুগীজসকলৰ দৰে ইংৰাজ নাৱিকসকলেও নতুন সাগৰীয় পথৰ অন্বেষণত মনোযোগ দিছিল । ১৫৮০ খ্রীষ্টাব্দত ফান্সিছ ড্রেক (Francis Drake) নামৰ এজন ইংৰাজ নাৱিকে জলপথেৰে পৃথিৱী প্রদক্ষিণ কৰিবলৈ সমৰ্থৱান হৈছিল । ১৫৮২ খ্রীষ্টাব্দত ৰালফ্ ফিট্ চ(Ralph Fitch) নামৰ আন এজন নাৱিকে ভাৰত আৰু ব্ৰহ্মদেশ ভ্রমণ কৰি সমগ্ৰ ইংৰাজ জাতিৰ বাবে গৌৰৱ কঢ়িয়াই আনিছিল । পর্তুগীজ সদাগৰসকলৰ দৰে ইংৰাজ সদাগৰসকলেও ভাৰতৰ সৈতে বেহা-বেপাৰত মনোযোগ দিব বিচাৰিছিল । বাণিজ্যিক সুবিধা লাভ কৰাৰ উদ্দেশ্যে ১৫৯৯ খ্রীষ্টাব্দত জন মিলডেন হল (John Mildenhall) নামৰ ইংৰাজ নাৱিক এজনে ইংলেণ্ডৰ ৰাণী এলিজাবেথৰ পৰা এখন অনুৰোধ-পত্ৰ লৈ পোন প্ৰথমবাৰৰ বাবে ভাৰত ভূমিত প্রবেশ কৰিছিল ।

প্রাচ্যৰ সৈতে বেহা-বেপাৰ কৰাৰ উদ্দেশ্যে ১৬০০ খ্ৰীষ্টাব্দত ইংৰাজ সদাগৰসকলে এটা বাণিজ্যিক প্রতিষ্ঠান লণ্ডনত গঠন কৰিছিল। এই প্রতিষ্ঠানটো ইংলিছ ইষ্ট ইণ্ডিয়া কোম্পানি নামেৰে জনাজাত হৈছিল।

ইংলেণ্ডৰ ৰাণী এলিজাবেথে এই কোম্পানিটোক আফ্ৰিকাৰ দক্ষিণ দিশত অৱস্থিত উত্তমাশা অন্তৰীপৰ পৰা আৰম্ভ কৰি দক্ষিণ আমেৰিকাৰ মাগালান (Magellan) প্রণালী পর্যন্ত বিশাল সাগৰীয় এলেকাত ১৫ বছৰৰ বাবে বেহা-বেপাৰ কৰাৰ অনুমতি প্রদান কৰিছিল। এই কোম্পানিটোৱে সাগৰীয় পথেৰে ভাৰতবৰ্ষত উপস্থিত হোৱাৰ আগেয়ে সুমাত্রা, জাভা, মালাক্কা আদি ঠাইৰ সৈতে মচলা ব্যৱসায় কৰিছিল।

১৬০৮ খ্রীষ্টাব্দত ইংলেণ্ডৰ ৰজা প্ৰথম জেমচে ভাৰতৰ সৈতে বেহা-বেপাৰ কৰাৰ উদ্দেশ্যে কেপ্টেইন উইলিয়াম হকিন্স (Hawkins) নামৰ এজন ব্ৰিটিছ সদাগৰৰ যোগেদি মোগল সম্রাট জাহাংগীৰলৈ (১৬০৫-১৬২৭) এখন আবেদন-পত্ৰ প্ৰেৰণ কৰিছিল। হকিন্সে তাপ্তী নদীৰ মোহনাৰে চুৰাট বন্দৰত উপস্থিত হৈছিল।

কেপ্টেইন উইলিয়াম হকিন্সে ১৬০৯ খ্রীষ্টাব্দৰ এপ্রিল মাহত আগ্রাত উপস্থিত হৈ মোগল ৰাজদৰবাৰত সম্রাট জাহাংগীৰক সাক্ষাৎ কৰিছিল। এয়াই আছিল ইংৰাজৰ প্ৰথম আগ্রাত পদার্পণ।

কেপ্টেইন হকিন্সে প্রায় দুই বছৰ কাল মোগল সাম্রাজ্যত থাকি সম্ৰাটৰ পৰা বেহা-বেপাৰৰ কিছু সা-সুবিধা আদায়ৰ চেষ্টা চলাইছিল। কেপ্টেইন হকিন্সে আগবঢ়োৱা বাণিজ্য চুক্তিৰ আবেদন সম্রাট জাহাংগীৰে নামঞ্জুৰ কৰিছিল। ১৬১৫ খ্ৰীষ্টাব্দত ইংলেণ্ডৰ ৰজা প্রথম জেমছে ছাৰ টমাচ ৰ' (Sir Thomas Roe) নামৰ আন এজন ইংৰাজক পুনৰ জাহাংগীৰৰ ওচৰলৈ প্ৰেৰণ কৰিছিল। টমাচ ৰ'ৱে আজমীৰত উপস্থিত হৈ সম্রাটক দেখা কৰিছিল। টমাচ ৰ'ৱে কোনোধৰণৰ বাণিজ্যিক চুক্তি কৰিব পৰা নাছিল যদিও সম্রাট জাহাংগীৰে ইংৰাজ সদাগৰসকলক চুৰাটত বাণিজ্যিক কুঠি স্থাপনৰ অনুমতি প্রদান কৰিছিল। ইয়াৰ পিছতো ইংৰাজ সদাগৰসকলে ভাৰতৰ সৈতে বাণিজ্যিক চুক্তি কৰিবৰ প্রচেষ্টা চলাই থাকিল আৰু ভিন ভিন ঠাইত বাণিজ্যক সম্প্ৰসাৰণ ঘটাবলৈও সক্ষম হৈছিল।

১৭১৫ খ্রীষ্টাব্দত জন ছাৰমানৰ (John Surman) নেতৃত্বত ইংৰাজ লোকৰ এটা সঁজাতী দলে মোগল সম্রাট ফাৰুখছিয়াৰক (১৭১৩-১৭১৯) সাক্ষাৎ কৰি পুনৰ বাণিজ্যিক চুক্তিৰ প্ৰস্তাৱ আগবঢ়াইছিল। সেই সময়ত সম্রাট ফাৰুখছিয়াৰ কঠিন ৰোগত ভুগি আছিল। ৰোগাক্রান্ত সম্রাট ফাৰুখছিয়াৰক সঁজাতী দলটোৰ চিকিৎসক ডাঃ হেমিলটনে (Hamilton) চিকিৎসা আগবঢ়াই তেওঁৰ ব্যাধি নিৰাময় কৰিছিল। সঁজাতী দলটোৰ প্ৰতি সম্রাটে সদয়ৰ ভাব দেখুৱাইছিল। এই সুযোগতে সম্ৰাটৰ পৰা ইংৰাজ সদাগৰসকলে তিনিখন ফৰ্মান আদায় কৰে আৰু ইষ্ট ইণ্ডিয়া কোম্পানিয়ে সমগ্ৰ ভাৰতবৰ্ষত নির্বিঘ্নে বেহা-বেপাৰ কৰাৰ ৰাজকীয় অনুমতি লাভ কৰে। ইয়াৰ লগতে ভাৰতৰ মাটিত কোম্পানিয়ে নিজৰ ভবিষ্যৎ সুদৃঢ় কৰাৰ ফালে অগ্ৰসৰ হৈছিল।

ভাৰতবৰ্ষত থিতাপি লোৱা ইষ্ট ইণ্ডিয়া কোম্পানিৰ প্ৰথম আৰু প্রধান উদ্দেশ্য আছিল বেহা-বেপাৰ কৰা। কিন্তু বেহা-বেপাৰক কেন্দ্ৰ কৰি গোজেই গজালি মেলি পিছলৈ কোম্পানিয়ে ৰাজ্য শাসনৰ সপোন দেখিছিল। ভাৰতীয় ৰাজন্যবৰ্গৰ মাজত ক্ৰমান্বয়ে বাঢ়ি অহা শত্রুতা তথা তেওঁলোকৰ দুৰ্বলতাৰ চেলু লৈ কোম্পানিয়ে ভাৰতবৰ্ষত ইংৰাজ শাসন প্ৰতিষ্ঠা কৰাৰ প্ৰয়াস চলাইছিল।

১৬১১ খ্রীষ্টাব্দত গোলকুণ্ডা ৰাজ্যৰ চুলতানৰ পৰা অনুমতি লৈ কোম্পানিয়ে মছলিপট্টমত এটা বাণিজ্য কেন্দ্র স্থাপন কৰিছিল। ১৬৩৬ খ্রীষ্টাব্দত কোম্পানিয়ে আৰমাগাঁৱত দ্বিতীয়টো বাণিজ্য কেন্দ্র মুকলি কৰিছিল। ১৬৩৯ খ্ৰীষ্টাব্দত চন্দ্ৰগিৰিৰ ৰজাৰ লগত চুক্তি কৰি মাদ্ৰাজৰ কাষৰীয়া ঠাই এটুকুৰালৈ আৰমাগাঁৱৰ বাণিজ্য কেন্দ্ৰটো তুলি নি এই কেন্দ্ৰটোৰ নতুন নাম দিয়া হৈছিল ফর্ট ছেন্ট জর্জ।

১৬৬১ খ্রীষ্টাব্দত ইংলেণ্ডৰ ৰজা দ্বিতীয় চার্লছে (Charles II) পর্তুগীজ ৰাজকন্যা কেথৰিনক বিয়া কৰাই যৌতুক হিচাপে বোম্বাই (মুম্বাই) চহৰ লাভ কৰিছিল। ৰজা চাৰ্লছে ১৬৬৮ খ্রীষ্টাব্দত পঞ্চাশ হেজাৰ পাউণ্ড ঋণৰ বিনিময়ত বোম্বাই ইংৰাজ কোম্পানিক হস্তান্তৰ কৰিছিল।

তেতিয়াৰ পৰা বোম্বাই কোম্পানিৰ প্ৰধান কাৰ্যালয়ত পৰিণত হৈছিল। ১৬৯০ খ্রীষ্টাব্দত জব চার্ণক (Job Charnock) নামৰ কোম্পানিৰ এজন বিষয়াই বংগৰ নবাবৰ লগত কৰা এখন চুক্তিৰ যোগেদি বছৰি বাৰশ টকাৰ খাজনাৰ বিনিময়ত কালী ঘাট (কলিকতা), সুতানুটি আৰু গোবিন্দপুৰ নামৰ তিনিখন গাঁৱৰ জমিদাৰী স্বত্ত্ব কোম্পানিয়ে লাভ কৰি ইয়াত এটা বাণিজ্য কেন্দ্ৰ আৰম্ভ কৰিছিল। তিনিখন ঠাইৰ সমষ্টিয়েই পিছলৈ কলিকতা নগৰৰ ভেটিলৈ ৰূপান্তৰিত হৈছিল।

ইংলেণ্ডৰ ৰজা তৃতীয় উইলিয়ামৰ সন্মানার্থে কলিকতা বাণিজ্য কেন্দ্ৰটোৰ নাম 'ফর্ট উইলিয়াম' ৰখা হৈছিল।

ইষ্ট ইণ্ডিয়া কোম্পানিৰ সাধাৰণ কৰ্মচাৰী ৰবাৰ্ট ক্লাইৱে ভাৰতত ঔপনিৱেশিক সাম্রাজ্য গঢ়ি তোলাৰ কূটনৈতিক কলা-কৌশল অতি কম দিনৰ ভিতৰতে আয়ত্ত কৰিবলৈ সক্ষম হৈছিল। ক্লাইবে নিজৰ কোম্পানিৰ স্বাৰ্থত আনবোৰ বিদেশী ইউৰোপীয়ান কোম্পানিক ভাৰতৰ পৰা বহিষ্কাৰ কৰাৰ আঁচনি লৈছিল। তেওঁ যুদ্ধ নতুবা মিত্ৰতাৰ পাশেৰে দেশীয় ৰজাসকলক কোম্পানিৰ ফলীয়া কৰিবলৈ প্ৰচেষ্টা চলাইছিল বংগৰ নবাব, হায়দৰাবাদৰ নিজাম, আৱাধৰ নবাব, ৰাজপুতনাৰ ৰজা আদিয়ে কোম্পানিৰ সৈতে মিত্ৰতা কৰি প্ৰত্যেকেই নিজৰ নিজৰ কর্তৃত্ব বিসর্জন দিব লগা হৈছিল।

পলাচী যুদ্ধত (১৭৫৭ খ্ৰীষ্টাব্দ) বংগ, বিহাৰ আৰু উৰিষ্যাৰ নবাব ছিৰাজ উদ্‌দৗলাক (১৭৫৬-৫৭) চল-চাতুৰিৰে পৰাস্ত কৰি ভাৰতবৰ্ষত ব্ৰিটিছ সাম্ৰাজ্যৰ লাইখুঁটা স্থাপন কৰি ব্ৰিটিছ সাম্রাজ্যবাদ প্ৰতিষ্ঠাৰ পথ সুগম কৰি তুলিছিল।

ৰবাৰ্ট ক্লাইৱৰ পৰা লৰ্ড ডেলহাউচীৰ (১৮৪৮-৫৬) শাসনৰ সময়লৈকে ইষ্ট ইণ্ডিয়া কোম্পানিয়ে কালক্ৰমত সমগ্ৰ ভাৰতবৰ্ষত ব্ৰিটিছ সাম্রাজ্যবাদৰ উপনিৱেশ স্থাপন কৰিছিল। 

পৰাধীন ভাৰতৰ সুদীর্ঘ কালজুৰি ব্ৰিটিছ শাসনৰ সময়ছোৱাক দুটা ভাগত ভগাব পাৰি। প্ৰথমটো হৈছে মোগল সাম্ৰাজ্যৰ পতনৰ পৰা আৰম্ভ কৰি ১৮৫৭ খ্ৰীষ্টাব্দৰ চিপাহী বিদ্রোহলৈকে আৰু দ্বিতীয়টো হৈছে ১৮৫৮ খ্ৰীষ্টাব্দৰ পৰা ১৯৪৭ খ্রীষ্টাব্দত ভাৰতীয়ৰ হাতত ক্ষমতা হস্তান্তৰলৈকে। প্রথমছোৱা সময়ত ইষ্ট ইণ্ডিয়া কোম্পানিয়ে ভাৰতীয় ৰাজ্যবৰ্গক ক্ষমতাচ্যুত কৰি সিঁচৰতি হৈ থকা ৰাজ্যখণ্ডসমূহক একত্ৰিত কৰি বিস্তাৰিত ভাৰত-ব্ৰিটিছ ভূ-এলেকাত কেন্দ্রীয় শাসনযন্ত্র প্রতিষ্ঠা কৰিছিল। দ্বিতীয়ছোৱা সময়ত ব্ৰিটিছ ৰাজশক্তিয়ে ভাৰতবৰ্ষত ইংৰাজ শাসন সু-সংবদ্ধ কৰি ৰখাৰ স্বাৰ্থত স্থায়ী চৰকাৰ গঠন কৰি কিছুমান জনকল্যাণমূলক ব্যৱস্থা হাতত লৈছিল। ভাৰতীয় জাতীয় আন্দোলন এইছোৱা সময়তে হৈছিল। আন্দোলনৰ পৰিণতি স্বৰূপে ব্ৰিটিছ সাম্রাজ্যবাদে ভাৰতৰ পৰা বিদায় ল'বলগা হৈছিল।

১.২ কোম্পানিৰ আমোল :

ৰবাৰ্ট ক্লাইবৰ দ্বিতীয়টো প্রশাসন (১৭৬৫-৬৭) ভাৰতত কোম্পানিৰ শাসনৰ এটা উল্লেখযোগ্য সময় আছিল। এইছোৱা সময়ত ব্রিটিছ ইষ্ট ইণ্ডিয়া কোম্পানিয়ে ৰাজশক্তি ৰূপে আইনগত স্বীকৃতি পাইছিল। মোগল সম্রাট ছাহ আলমে (১৭৫৯-১৮০৬) ক্লাইবৰ লগত এলাহাবাদ চুক্তি (১৭৬৫) সম্পন্ন কৰাৰ ফলস্বৰূপে কোম্পানিয়ে বংগ, বিহাৰ আৰু উৰিষ্যাৰ ওপৰত ৰাজনৈতিক কর্তৃত্ব লাভ কৰিছিল। সম্রাটে কোম্পানিক দেৱানী অর্থাৎ ৰাজহ সংগ্ৰহ আৰু অসামৰিক প্ৰশাসনৰ দায়িত্ব প্ৰদানৰ যোগেদি বংগত দ্বৈতশাসন প্ৰৱৰ্তন (১৭৬৫) কৰিছিল। এই ব্যৱস্থাৰ যোগেদি এফালে কোম্পানিৰ ক্ষমতা দুগুণে বৃদ্ধি হৈছিল আৰু আনফালে সম্ৰাটৰ তলতীয়া নবাবগৰাকী হৈছিল নামমাত্ৰ সামৰিক প্রশাসক (নিজামত)।

ক্লাইবৰ পৰৱৰ্তী গৱৰ্ণৰসকলেও মোগল শাসকৰ ওপৰত ৰাজনৈতিক কর্তৃত্ব খটুৱাবলৈ যত্নপৰ হৈছিল। ওৱাৰেণ হেষ্টিংছৰ কাৰ্যকালত (১৭৭৪-৮৫) ইষ্ট ইণ্ডিয়া কোম্পানি ভাৰতৰ একমাত্র শক্তিৰূপে পৰিগণিত হৈছিল। তেওঁ মোগল সম্ৰাটৰ তলতীয়া নবাবসকলক স্বাধীনতা ঘোষণা কৰিবলৈ উদগনি যোগাইছিল। হেষ্টিংছে প্ৰথমবাৰৰ বাবে নিজকে মোগল সম্ৰাটৰ লগত সমমৰ্য্যাদাৰ দাবী তুলিছিল। পলাচী যুদ্ধৰ পিছত ভাৰতবৰ্ষত ইষ্ট ইণ্ডিয়া কোম্পানিৰ শাসনৰ প্ৰথমছোৱা সময়ৰ ভিতৰত কলিকতা, বোম্বাই আৰু মাদ্রাজ কোম্পানিৰ ঘাই শাসন কেন্দ্র হিচাপে পৰিগণিত হৈছিল। কেন্দ্ৰ কেইটাৰ সৰ্বোচ্চ শাসকগৰাকীক প্ৰেছিডেণ্টৰ বিষয়বাব দিয়া হৈছিল। প্রেছিডেণ্টৰ তলতীয়া শাসনযন্ত্রটোক 'প্রেছিডেন্সি' নামে জনাজাত হৈছিল। ১৭৭৩ খ্রীষ্টাব্দত ব্রিটিছ চৰকাৰে নিয়ন্ত্ৰণকাৰী আইন (Regulating Act)ৰ যোগেদি বংগ প্ৰেছিডেন্সিৰ গৱৰ্ণৰজনক 'গৱৰ্ণৰ জেনেৰেল' উপাধিৰে স্বীকৃতি প্রদান কৰি বোম্বে আৰু মাদ্রাজৰ গৱৰ্ণৰ দুজনক বংগৰ গৱৰ্ণৰ জেনেৰেলৰ তলতীয়া কৰিছিল। এই ব্যৱস্থাটোৰ যোগেদি সমগ্ৰ ভাৰতবৰ্ষত কেন্দ্রীয় শাসনৰ সূচনা হৈছিল। ১৭৮৪ খ্ৰীষ্টাব্দত পিটৰ ভাৰত আইনে (Pitt's India Act, 1784) ভাৰতবৰ্ষত দুই খলপীয়া চৰকাৰ সৃষ্টি কৰিছিল। এই আইনৰ যোগেদি কোম্পানিয়ে ভাৰতবৰ্ষ শাসন কৰিছিল; আনহাতে কোম্পানি পৰিচালিত হৈছিল বৃটেইনৰ গৃহ চৰকাৰৰ যোগেদি। ১৮৩৩ আৰু ১৮৫৩ খ্রীষ্টাব্দত ব্রিটিছ সংসদে বিধিবদ্ধ কৰা দুখন চনদৰ যোগেদি ব্ৰিটিছ চৰকাৰে ভাৰতবৰ্ষত কেন্দ্ৰীয় শাসন অধিক শক্তিশালী ৰূপত গঢ়ি তুলিছিল।

১.৩ চিপাহী বিদ্ৰোহৰ সূচনা :

লর্ড ডেলহাউছীয়ে বিদায় গ্রহণ (১৮৫৬) কৰাৰ পিছত লর্ড কেনিঙে (১৮৫৬- ৬২) গৱৰ্ণৰ জেনেৰেলৰ পদ লৈছিল।

১৮৫৭ খ্রীষ্টাব্দৰ ২৯ মার্চ তাৰিখে ৩৪ নং দেশীয় পদাতিক বাহিনীৰ চিপাহী মংগল পাণ্ডেই বেৰেকপুৰ চিপাহী ছাউনীত ইংৰাজ বিষয়াৰ গালৈ গুলীবর্ষণ কৰি চিপাহী বিদ্ৰোহৰ সূচনা কৰিছিল।

পাণ্ডেৰ লগতে পহৰাদাৰ ঈশ্বৰ পাণ্ডেকো দোষী সাব্যস্ত কৰি দুয়োকে প্রাণদণ্ডেৰে দণ্ডিত কৰাৰ ঘটনাত সমগ্ৰ উত্তৰ ভাৰতজুৰি বিদ্ৰোহে বিস্তৃতি লাভ কৰিছিল।

বিদ্ৰোহৰ কাৰণসমূহ ইয়াৰ পূৰ্বৱৰ্তী ইংৰাজ শাসকৰ তলতীয়া এশবছৰীয়া ৰাজনৈতিক, অর্থনৈতিক আৰু সামাজিক পটভূমিত নিহিত হৈ আছে। ৰাজকীয় শ্রেণী আৰু জনগণৰ অশান্তিয়ে বিদ্ৰোহৰ পৰিৱেশ সৃষ্টি কৰিছিল। ১৮৩৫ খ্রীষ্টাব্দত কোম্পানিৰ মুদ্ৰাৰ পৰা মোগল সম্ৰাটৰ নামটো আঁতৰাই দিয়া হৈছিল। একে সময়তে ৰাজকীয় পার্টী ভাষাক উচ্ছেদ কৰি শাসনযন্ত্ৰত ইংৰাজী ভাষা প্রচলন কৰাৰ প্ৰতিক্ৰিয়া হিচাপে ভাৰতীয়ৰ মনত অশান্তি-অসন্তুষ্টিৰ পৰিমাণ বাঢ়ি গৈছিল। লর্ড ডেলহাউছীৰ প্ৰতিক্রিয়াশীল শাসনে সকলো ধৰ্মাৱলম্বী ভাৰতীয়ৰ মনত অশান্তিৰ পৰিমাণ দুগুণ বঢ়াই তুলিছিল। যাৰ ফলস্বৰূপে বিখ্যাত চিপাহী বিদ্ৰোহৰ সূচনা হৈছিল।

১.৪ চিপাহী বিদ্ৰোহৰ ফলাফল :

১৮৫৭ খ্ৰীষ্টাব্দৰ চিপাহী বিদ্রোহে ভাৰতবৰ্ষৰ ৰাজনৈতিক ইতিহাসত এটা নতুন যুগৰ সূচনা কৰিছিল। ইংৰাজ শাসকৰ বিৰুদ্ধে সংঘটিত এই বিদ্রোহে ভাৰত সম্বন্ধে ব্রিটিছ চৰকাৰৰ দৃষ্টিভংগীৰ বহুতো সলনি কৰিলে। ক্ষুব্ধ ভাৰতীয়ক সন্তুষ্ট কৰি ভাৰতত ইংৰাজ শাসন বৰ্তাই ৰখাৰ স্বাৰ্থত ব্ৰিটিছ চৰকাৰে ভাৰতৰ শাসন ব্যৱস্থাত কিছুমান নতুন বিধি- বিধান প্ৰৱৰ্তন কৰিবলগা হয়। বিদ্রোহীসকলে লক্ষ্যত উপনীত হ'ব নোৱাৰিলে যদিও তেওঁলোকৰ কাৰণেই ইংৰাজ চৰকাৰে ভাৰত শাসন ব্যৱস্থাত কিছু পৰিৱৰ্তন সাধন কৰিবলৈ বাধ্য হৈছিল। তলত পৰিৱৰ্তনৰ কেইটামান উল্লেখযোগ্য দিশ আলোচনা কৰা হ'ল।

(ক) সাংবিধানিক পৰিৱৰ্তন: চিপাহী বিদ্ৰোহৰ ভয়ানক হেন্দোলনিয়ে ইংলেণ্ডবাসীৰ মনত ইংলিছ ইষ্ট ইণ্ডিয়া কোম্পানিৰ প্ৰতি তীব্র বিতৃষ্ণাৰ ভাব সৃষ্টি কৰিছিল। বিদ্ৰোহৰ মাজেদি প্রকট হৈ উঠা ভাৰতীয়ৰ ক্ষোভ, যন্ত্রণা, বিদেশী শাসকৰ বিৰুদ্ধে ভাৰতীয়ৰ মনত গঢ়ি উঠা গভীৰ আস্থাহীনতাৰ মনোভাব আৰু আক্ৰমণ-প্ৰতিআক্ৰমণৰ ঘটনাই সৃষ্টি কৰা ভয়ানক হত্যাকাণ্ডই ইংলেণ্ডবাসীক চিন্তিত কৰি তুলিছিল। ভবিষ্যতে এনে ভয়ানক পৰিস্থিতিৰ যাতে পুনৰ উদগীৰণ নহয় তাৰ প্ৰতি লক্ষ্য ৰাখি ব্ৰিটিছ চৰকাৰে ভাৰতবৰ্ষৰ শাসন ব্যৱস্থাটোৰ ওপৰত একাণপতীয়াকৈ মনোযোগ দিবলৈ বাধ্য হৈছিল।

ব্রিটিছ সংসদে ১৮৫৮ খ্ৰীষ্টাব্দৰ ২ আগষ্ট তাৰিখে 'ভাৰত চৰকাৰ আইন' (Government of India Act, 1858) প্রণয়ন কৰিছিল। এই আইনে ইংলেণ্ডৰ চৰকাৰক পোনপটীয়াকৈ ভাৰত শাসন কৰাৰ ক্ষমতা দিছিল।

ভাৰত শাসনৰ সকলো দায়িত্ব ইংলেণ্ড চৰকাৰৰ হাতত ন্যস্ত কৰাৰ ফলস্বৰূপে কোম্পানিৰ আমোলত ভাৰতৰ সৈতে জড়িত হৈ থকা নিয়ন্ত্ৰণ পৰিষদ (Board of control) আৰু সঞ্চালক সভা (Court of Directors)ৰ কৰ্তৃত্বৰ অৱসান ঘটাইছিল। নতুন আইন অনুসৰি ভাৰত শাসন সম্বন্ধীয় সকলো দায়িত্ব আৰু ক্ষমতা ব্রিটিছ মন্ত্ৰীসভাৰ এজন সদস্যৰ হাতত অর্পণ কৰা হয়। ভাৰত শাসনৰ সৈতে প্রত্যক্ষভাবে জড়িত হোৱা মন্ত্ৰীজনক 'ভাৰত সচিব' (Secretary of state for India) বোলা হ'ল। ভাৰত সচিবক সহায় কৰিবৰ বাবে ১৫ জনীয়া সদস্যৰে এখন পৰিষদ গঠন কৰা হয়। পৰিষদখনৰ মুঠ সদস্যৰ ৮ জন ইংৰাজ চৰকাৰৰ আৰু বাকী ৭ জন সদস্য কোম্পানিৰ ফালৰ পৰা নিৰ্বাচন কৰাৰ ব্যৱস্থা কৰা হ'ল। পৰিষদৰ সচিবগৰাকীক পৰিষদত সভাপতিত্বৰ ক্ষমতা দি সকলো সদস্যকে ভাৰত শাসন সম্বন্ধে দিহা-পৰামৰ্শ আগবঢ়োৱাৰ দায়িত্ব অর্পণ কৰা হৈছিল। সচিবগৰাকীক বছৰত এবাৰকৈ ভাৰত শাসন সংক্রান্তীয় সকলো তথ্য-পাতি প্রতিবেদন আকাৰে ব্ৰিটিছ সংসদত জমা দিবৰ কাৰণে বাধ্য কৰোৱা হয়।

'ভাৰত চৰকাৰ আইন' অনুসৰি ভাৰতবৰ্ষৰ সৰ্বোচ্চ শাসনকর্তা হিচাপে গৱৰ্ণৰ জেনেৰেল থাকিল যদিও তেওঁক ভাইচৰয় (Viceroy) অৰ্থাৎ ৰাজপ্ৰতিনিধিৰ খিতাপ প্ৰদান কৰা হয়।

এই আইনে ভাইচৰয় আৰু প্ৰাদেশিক মুৰব্বী (গৱৰ্ণৰ) জনক নিযুক্তি দিয়াৰ ক্ষমতা ইংৰাজ চৰকাৰৰ হাতত ন্যস্ত কৰাৰ লগতে কোম্পানিৰ সামৰিক বাহিনীক ব্ৰিটিছ চৰকাৰৰ তলতীয়া কৰিছিল। ভাৰত সচিব আৰু ভাৰত-ব্ৰিটিছ চৰকাৰৰ সকলো আমোলা-কৰ্মচাৰীৰ বেতন, ভাট্টা আদি ভাৰতৰ পৰা সংগৃহীত ৰাজহৰ যোগেদি দিয়াৰ ব্যৱস্থাটো এই আইনখনত এটা বিশেষ উল্লেখযোগ্য দফা আছিল।

ভাৰত চৰকাৰ আইনখন বলবৎ হোৱাৰ পিছত ১৮৫৮ খ্ৰীষ্টাব্দৰ ১ নৱেম্বৰ তাৰিখে এলাহাবাদত এখন দৰবাৰ আয়োজন কৰি ভাইচৰয় লর্ড কেনিঙে নিজকে মহাৰাণী ভিক্টোৰিয়াৰ প্ৰতিনিধি বুলি ঘোষণা কৰি পোনপটীয়া ভাৰত শাসনৰ প্ৰথমখন ঘোষণাপত্র পাঠ কৰিছিল। এই ঘোষণাৰ মাজেদি ভাৰতীয় প্ৰজা আৰু দেশীয় শাসকৰ মনত সৃষ্টি হোৱা অশান্তি-সন্দেহ আদি আঁতৰাবলৈ বিচৰা হৈছিল। লর্ড কেনিঙে এই ঘোষণাৰ যোগেদি ধৰ্মৰ ক্ষেত্ৰত উদাৰতা আৰু সহিষ্ণুতা, আর্থিক ক্ষেত্ৰত সমতা প্রতিষ্ঠাৰ প্ৰতিশ্রুতি দিয়াৰ লগতে স্বত্ববিলোপ নীতি পৰিহাৰ আৰু দেশীয় ৰাজন্যবৰ্গৰ প্ৰতি উদাৰ মনোভাব পোষণ কৰি ভাৰতবৰ্ষত ইংৰাজ শক্তিয়ে ভবিষ্যতে ৰাজ্য বিস্তাৰ নকৰাৰ আশ্বাস প্রদান কৰিছিল। বিদ্ৰোহৰ সময়ত কোম্পানি চৰকাৰক সহায় কৰা দেশীয় ৰাজন্যবৰ্গ আৰু কেইগৰাকীমান ব্ৰিটিছভক্ত ভাৰতীয় নেতাক এলাহাবাদ দৰবাৰলৈ নিমন্ত্ৰণ কৰি তেওঁলোকক পুৰস্কৃত কৰা হৈছিল।

(খ) সামাজিক পৰিৱৰ্তন: ৰক্ষণশীল মনোভাবাপন্ন এচাম ক্ষুব্ধ ভাৰতীয় প্ৰজাই চিপাহী বিদ্ৰোহৰ প্ৰতি সমর্থন জনাইছিল যদিও বিদ্ৰোহৰ ব্যৰ্থতাই এইসকল সংস্কাৰ বিৰোধীৰ মনলৈ গতিশীলতা কঢ়িয়াই আনিছিল। বিদ্ৰোহৰ পৰোক্ষ ফল হিচাপে ভাৰতীয় সমাজত থকা সামন্তযুগীয় স্থবিৰতাৰ অৱসান ঘটিছিল আৰু আধুনিক পাশ্চাত্য সংস্কৃতিৰ প্রতি ভাৰতীয়সকল আকর্ষিত হৈছিল। এক কথাত চিপাহী বিদ্ৰোহৰ পিছত ভাৰতীয় সমাজখনত আধুনিকতাৰ সূচনা হৈছিল। আধুনিকতাৰ পৰশত নব্য শিক্ষিত এচাম ভাৰতীয়ই আত্মপ্ৰতিষ্ঠাৰ বাবে সজাগ হৈছিল। বিদ্রোহী চিপাহীৰ সাহসিকতা আৰু মনোবলে তেওঁলোকক অনুপ্ৰেৰণা যোগাইছিল। বিদ্ৰোহৰ ব্যৰ্থতা নিজ চকুৰে প্ৰত্যক্ষ কৰি তেওঁলোকে ভালকৈ বুজি পাইছিল যে জনগণ সংঘবদ্ধ নোহোৱা পর্যন্ত জাতীয় আন্দোলন গঢ়ি তোলাটো অসম্ভৱ।

চিপাহী বিদ্ৰোহৰ পিছত, ব্ৰিটিছ চৰকাৰৰ প্ৰত্যক্ষ শাসনে ভাৰতীয়ৰ মনত ক্ৰমান্বয়ে একতাৰ ভাব জগাই তুলিছিল। বিভিন্ন জাতি-জনগোষ্ঠী, সম্প্ৰদায়ৰ মনত 'আমি ভাৰতীয় জনগণ' এনে এক চেতনা জাগ্রত হৈছিল। আনহাতে ভাৰতীয়সকলৰ এই ঐক্যবদ্ধ চেতনাৰ বিপৰীতে ইংৰাজ শাসকে গ্ৰহণ কৰা মূল নীতিটো আছিল 'ভাগ কৰা আৰু শাসন কৰা' (Divide and rule)।

১.৫ ইংলেণ্ডৰ ৰাণীৰ প্ৰত্যক্ষ শাসন আৰু ভাইচৰয় লর্ড কেনিঙৰ দ্বিতীয় কার্যকাল (১৮৫৮-৬২):

লর্ড কেনিঙে তেওঁৰ দ্বিতীয়টো কার্যকালত (ভাইচৰয় হিচাপে) আর্থিক দিশটোৰ ওপৰত বিশেষ মনোযোগ দিছিল। বিদ্রোহে জুৰুলা কৰা আৰ্থিক অৱস্থাক সবল কৰি তুলিবলৈ চেষ্টা কৰিছিল। তেওঁ বিত্ত বিশেষজ্ঞ জেমছ উইলছন আৰু ছেমুৱেলক ভাৰতলৈ মতাই আনি এই দিশত তেওঁলোকৰ পৰা দিহা-পৰামৰ্শ গ্ৰহণ কৰিছিল। বিশেষজ্ঞ দুগৰাকীৰ পৰামৰ্শৰ ভিত্তিত প্ৰথমবাৰৰ বাবে পৰীক্ষামূলকভাৱে বার্ষিক পাঁচশ টকা বা ততোধিক উপাৰ্জন কৰা লোকৰ ওপৰত আয়কৰ বহুৱাইছিল। আমদানিকৃত সামগ্ৰীৰ ওপৰত শতকৰা ১০ ভাগ আমদানি শুল্ক ধার্য কৰিছিল। ১৮৫৯ খ্রীষ্টাব্দত 'বংগ ৰাজহ' নামৰ আইন প্রণয়ন কৰি চিৰস্থায়ী বন্দোৱস্তই সৃষ্টি কৰি যোৱা খেলি-মেলিৰ অৱসান ঘটাইছিল। এই আইনে ৰায়তসকলক ভূমিৰ ওপৰত নিজস্ব কর্তৃত্ব প্রদান কৰিছিল। নীল ব্যৱসায়ীসকলৰ কবলৰ পৰা নীল খেতিয়কসকলক সুৰক্ষিত কৰিছিল। দেশত উৎপাদিত ধঁপাতৰ ওপৰত কৰ ধাৰ্য কৰিছিল।

লর্ড কেনিঙে শিক্ষা ব্যৱস্থাটোৰ উন্নতিৰ বাবে 'উডৰ শিক্ষা সংস্কাৰ আঁচনি' (Wood's Despatch)খন ভাৰতত প্ৰৱৰ্তন কৰি প্ৰত্যেক প্রদেশতে এজন সচিবৰ তলত শিক্ষা বিভাগ এটা মুকলি কৰিছিল।

লর্ড কেনিঙে সেনা-বাহিনীৰ ক্ষেত্ৰত কিছু সাংগঠনিক পৰিৱৰ্তন কৰিছিল। বিভিন্ন জাতি আৰু বিভিন্ন ধৰ্মাৱলম্বী সৈনিকক একগোট কৰি এটা মিশ্ৰিত ভাৰতীয় সেনা-বাহিনীৰ গোট গঠন কৰিছিল। নতুনকৈ গঠন হোৱা গোটটোত ভালেসংখ্যক ইউৰোপীয় সেনাক নিয়োগ কৰিছিল।

১৮৬১ খ্ৰীষ্টাব্দৰ ভাৰতীয় পৰিষদ আইন :

চিপাহী বিদ্ৰোহৰ পিছত ব্ৰিটিছ সংসদে তৈয়াৰ কৰা ভাৰত চৰকাৰ আইন (১৮৫৮) খনৰ ভিত্তিত ভাৰতবৰ্ষত গঢ়ি উঠা নতুন প্রশাসন যন্ত্ৰত ভাৰতীয়ক অংশগ্রহণ কৰাৰ অধিকাৰ দিয়া নহৈছিল। এই আইনখনত কোনো ধৰণৰ প্ৰতিনিধিত্বমূলক অনুষ্ঠান বা পৰিষদ গঠনৰ ব্যৱস্থা নাছিল। মহাৰাণী ভিক্টোৰিয়াৰ ঘোষণা-পত্ৰই ভাৰতীয়ৰ প্ৰতি উদাৰ দৃষ্টিভংগীৰ আশ্বাস দিছিল যদিও প্রকৃততে প্রত্যক্ষ শাসন ব্যৱস্থাত শাসক আৰু শাসিতৰ মাজৰ ব্যৱধান কমি অহা নাছিল। শিক্ষিত ভাৰতীয়সকল অসন্তুষ্ট হোৱাৰ কাৰণ উপলব্ধি কৰি ১৮৬১ খ্রীষ্টাব্দত ব্রিটিছ সংসদে ভাৰতীয় পৰিষদ আইন (১৮৬১) নামৰ এখন আইন প্রণয়ন কৰিছিল। এই আইনখনৰ উদ্দেশ্য আছিল আধুনিক প্রশাসন ব্যৱস্থাটোৰ সৈতে শিক্ষিত ভাৰতীয়ক চিনাকি কৰি দিয়া।

(ক) কেন্দ্রীয় শাসন : ১৮৬১ খ্ৰীষ্টাব্দৰ ভাৰতীয় পৰিষদ আইনে কেন্দ্ৰ আৰু প্রদেশসমূহৰ বিধানমণ্ডল (পৰিষদ) গঠনৰ নিৰ্দেশ দিছিল। ক্ষমতা বিকেন্দ্ৰীকৰণ পদ্ধতিৰ আধাৰত কেন্দ্ৰীয় আৰু প্রদেশ বিধানমণ্ডলবোৰক বিধায়িনী ক্ষমতা ভগাই দিয়া হৈছিল। এই আইনে ভাইচৰয়ক তেওঁৰ কেন্দ্ৰীয় বিধানমণ্ডলৰ সদস্যৰ সংখ্যা সর্বনিম্ন ছয়জনৰ পৰা সৰ্বাধিক বাৰজন পর্যন্ত মনোনীত কৰিবলৈ কর্তৃত্ব প্ৰদান কৰিছিল। মুঠ সদস্যৰ আধাসংখ্যক বেচৰকাৰী হোৱাটো বাধ্যতামূলক আছিল। বেচৰকাৰী সদস্যসকলক অতিৰিক্ত সদস্য হিচাপে বিধান মণ্ডলত স্থান দিছিল আৰু তেওঁলোকৰ কাৰ্যকাল দুবছৰীয়া আছিল। তেওঁলোক ভাৰতস্থ ইংৰাজ বা দেশীয় ব্যক্তি হ'ব লাগিছিল। কেন্দ্রীয় বিধানমণ্ডলত পোন প্ৰথমবাৰৰ বাবে স্থান পোৱা ভাৰতীয় ব্যক্তিসকল আছিল গোৱালিয়ৰ ৰাজ্যৰ ভূতপূৰ্ব মন্ত্ৰী ৰাজা বাহাদুৰ দিনাকৰ ৰাও, পাতিয়ালাৰ ৰাজা বাহাদুৰ নৰিন্দ্ৰ সিং আৰু উত্তৰ পূব সীমান্ত প্ৰদেশৰ জমিদাৰ ৰাজ বাহাদুৰ দেউনাৰায়ণ। ভাইচৰয়ৰ কৰ্তৃত্বৰে পৰিচালিত কেন্দ্রীয় বিধানমণ্ডলত প্ৰস্তাৱিত আইন আৰু সিদ্ধান্তসমূহত ভাইচৰয়ৰ পূৰ্ণ সমর্থন তথা আস্থা থকাৰ উপৰিও 'ভাৰত সচিব'ৰ অনুমোদন লোৱাটো বাধ্যতামূলক আছিল।

ভাৰতীয়ক পোন প্ৰথমবাৰ বিধানমণ্ডলত স্থান দি ইংৰাজ শাসকে ভাৰতীয়ৰ পৰা প্রত্যক্ষ সহযোগিতা আশা কৰিছিল। এক কথাত ক'বলৈ গ'লে ভাৰতীয়ক বিধানমণ্ডলৰ সদস্যৰ পদ দি ভাৰতত প্ৰতিনিধিত্বমূলক চৰকাৰ গঠনৰ সাঁচটো তৈয়াৰ কৰিছিল। অৱশ্যে উল্লিখিত প্রতিনিধিসকল প্রকৃত অৰ্থত ভাৰতীয় জনসাধাৰণৰ প্ৰতিনিধি আছিল বুলি ক'ব নোৱাৰি। তেওঁলোক আছিল উচ্চ বংশজাত আৰু সম্ভ্রান্ত ভূ-স্বামী শ্ৰেণীটোৰহে প্ৰতিনিধি।  তথাপিতো আইনী প্রক্ৰিয়াৰে সৰ্বোচ্চ প্রশাসনত ভাৰতীয় প্রতিনিধিত্বৰ বুনিয়াদ ৰচনা কৰি ভাৰতীয়ক বিধায়িনী ক্ষমতাত অংশ গ্ৰহণৰ ক্ষমতা দিয়াটো এটা উল্লেখযোগ্য ঘটনা বুলি ক'ব লাগিব।

এই আইনে কেন্দ্রীয় বিধানমণ্ডলক ৰাজহ, বিত্ত, প্ৰতিৰক্ষা বাহিনীৰ ৰক্ষণাবেক্ষণ, দেশীয় ৰাজ্য আৰু ব্ৰিটিছ-ভাৰত অধিকৃত ৰাজ্যৰ সীমাৰ সুৰক্ষা আদি বিষয়ত পৰামৰ্শ আৰু আইন তৈয়াৰ কৰাৰ ক্ষমতা দিছিল। কিন্তু একে সময়তে ভাইচৰয়গৰাকীক প্রয়োজন সাপেক্ষে বিধানমণ্ডলত প্ৰস্তাৱিত আইন নতুবা দিহা-পৰামৰ্শ উলংঘা কৰাৰ ক্ষমতাও দিছিল।

এই আইনে পাঁচজনীয়া সদস্যৰ এখন 'কাৰ্যবাহী পৰিষদ' গঠনৰ প্ৰস্তাৱ দিছিল। ভাৰতৰ সচিবক এই আইনে তিনিজন ব্যক্তিক 'কাৰ্যবাহী পৰিষদ'ৰ বাবে বাছনি কৰিবলৈ কর্তৃত্ব প্রদান কৰিছিল। ভাৰতবৰ্ষত কমেও দহ বছৰ কাল চাকৰি কৰাৰ অভিজ্ঞতা থকা ব্যক্তিকহে তেওঁ বাছনি কৰিব পাৰিছিল। বাকী দুজন সদস্যক ব্রিটিছ সংসদে প্রত্যক্ষভাৱে নিয়োগ কৰাৰ ক্ষমতা পাইছিল। তেওঁলোেক দুজনৰ এজনক আইনী সদস্য আৰু আনজনক বিত্তীয় সদস্য হিচাপে কাৰ্যবাহী পৰিষদত স্থান দিয়া হৈছিল।

ভাইচৰয়ক কাৰ্যবাহী পৰিষদখন সুচাৰুৰূপে পৰিচালনা কৰাৰ সম্পূর্ণ কর্তৃত্ব দিয়া হৈছিল। ভাইচৰয় লর্ড কেনিঙে পোন প্রথমে কেন্দ্রীয় কাৰ্যবাহী পৰিষদৰ সদস্যসকলৰ মাজত দপ্তৰসমূহ ভগাই দি তেওঁলোকক নিজা নিজা দপ্তৰসমূহ পৰিচালনা কৰাৰ অধিকাৰ দিছিল। গুৰুত্বপূৰ্ণ বিষয়ত তেওঁলোকে ভাইচৰয়ৰ পৰা পৰামৰ্শ ল'ব লাগিছিল। কার্যবাহী পৰিষদৰ সদস্যৰ মাজত দপ্তৰ বিতৰণ কৰি ভাৰতৰ শাসন ব্যৱস্থাত কেবিনেট শাসন প্ৰণালীৰ সূচনা কৰা হৈছিল।

(খ) প্রাদেশিক শাসন: ১৮৬১ খ্ৰীষ্টাব্দৰ আইনে কেন্দ্ৰ আৰু প্ৰদেশৰ মাজত ক্ষমতা বিকেন্দ্ৰীকৰণৰ ব্যৱস্থা এটা প্ৰৱৰ্তন কৰি প্ৰাদেশিক চৰকাৰসমূহক শক্তিশালী ৰূপত গঢ়ি তুলিব বিচাৰিছিল। ১৮৩৩ খ্ৰীষ্টাব্দৰ চনদে বোম্বাই আৰু মাদ্রাজ এই দুখন প্রদেশৰ প্ৰাদেশিক চৰকাৰক নিজাকৈ আইন প্রণয়ন কৰাৰ ক্ষমতাৰ পৰা বঞ্চিত কৰি সকলো বিলাক আইনী ক্ষমতা বংগৰ গৱৰ্ণৰ জেনেৰেলৰ হাতত ন্যস্ত কৰিছিল। কিন্তু এই ব্যৱস্থাৰ পৰিৱৰ্তন ঘটাবলৈ ১৮৬১ খ্রীষ্টাব্দৰ আইনে বোম্বাই আৰু মাদ্ৰাজৰ গৱৰ্ণৰ দুগৰাকীক সৰ্বনিম্ন চাৰিজন আৰু সর্বোচ্চ আঠজন মনোনীত সদস্যৰে বিধান পৰিষদ (মণ্ডল) গঠনৰ অনুমতি দিছিল। মনোনীত সদস্যসকলৰ আধা অংশ বেচৰকাৰী সদস্য হ'ব লাগিছিল আৰু তেওঁলোকৰ কাৰ্যকাল দুই বছৰ ধাৰ্য কৰিছিল।

১৮৬১ খ্ৰীষ্টাব্দৰ আইনে বংগ প্রদেশ, উত্তৰ-পশ্চিম সীমান্ত প্রদেশ আৰু পঞ্জাবত বিধান পৰিষদ গঠনৰ নিৰ্দেশ জাৰি কৰিছিল। এই নির্দেশৰ ভিত্তিত ১৮৬২ খ্ৰীষ্টাব্দত বংগ আৰু ১৮৯৮ খ্রীষ্টাব্দত পঞ্জাবত বিধান পৰিষদ গঠন কৰা হৈছিল।

১৮৬১ খ্ৰীষ্টাব্দৰ ভাৰতীয় পৰিষদ আইনখনক এখন ত্রুটিহীন আইন বুলিও ক'ব নোৱাৰি। এইখন আইনে নৱগঠিত প্রাদেশিক বিধান পৰিষদসমূহক নিজাকৈ কিছু আইনী ক্ষমতা দিছিল যদিও প্রকৃতপক্ষে এই ক্ষমতা আছিল কেৱল নামমাত্রহে। অথচ একেখন আইনেই বংগৰ গৱৰ্ণৰ জেনেৰেলক অপৰিসীম ক্ষমতাৰ অধিকাৰী কৰিছিল। ফলস্বৰূপে প্রাদেশিক পৰিষদসমূহৰ আইনী ক্ষমতা বহুক্ষেত্রত সংকুচিত হৈছিল। উল্লেখ্য যে প্রাদেশিক পৰিষদ আৰু কেন্দ্ৰীয় পৰিষদে তৈয়াৰ কৰা আইনসমূহত বংগৰ গৱৰ্ণৰ জেনেৰেলৰ অনুমোদন বাধ্যতামূলক আছিল। গৱৰ্ণৰ জেনেৰেলৰ হাতত নিজাকৈ অধ্যাদেশ জাৰি কৰিব পৰা ক্ষমতা দিয়া হৈছিল। তেওঁ পৰিষদৰ সৈতে কোনো সম্পৰ্ক নকৰাকৈ যিকোনো ধৰণৰ ক্ষমতা প্রয়োগ কৰিব পাৰিছিল। অৱশ্যে আসোঁৱাহ থাকিলেও ১৮৬১ খ্ৰীষ্টাব্দৰ আইনখন এই কাৰণেই স্মৰণীয় যে ইয়াৰ যোগেদি প্রদেশ প্রশাসনে বিধানমণ্ডলত প্রবেশ কৰাৰ অনুমতি পাইছিল।

ভাৰতবৰ্ষৰ আধুনিক প্ৰশাসনৰ ইতিহাসত প্ৰথমবাৰৰ বাবে দেশীয় প্ৰতিনিধিৰ অন্তৰ্ভুক্তিৰ শুভাৰম্ভ ১৮৬১ খ্ৰীষ্টাব্দৰ ভাৰতীয় পৰিষদ আইনৰ যোগেদি হৈছিল।

১.৬ স্থানীয় স্বায়ত্ত শাসন :

ভাইচৰয় লৰ্ড মেয়'ৰ কাৰ্যকাল (১৮৬৯-৭২)ত গ্ৰহণ কৰা 'বিত্তীয় বিকেন্দ্ৰীকৰণ প্রস্তাবে' ভাৰতবৰ্ষত স্থানীয় স্বায়ত্ত শাসন ব্যৱস্থাৰ বাট মুকলি কৰিছিল। ১৮৭০ খ্রীষ্টাব্দৰ ১৪ ডিচেম্বৰ তাৰিখৰ পৰা কাৰ্যকৰী হোৱা বিত্তীয় বিকেন্দ্ৰীকৰণ প্ৰস্তাৱৰ যোগেদি শিক্ষা, স্বাস্থ্য, পঞ্জীয়ন, জেল, পুলিচ আদি বিভাগৰ দায়িত্ব প্রদেশ বিলাকক দিয়া হৈছিল। উক্ত বিভাগসমূহৰ ভিতৰুৱা প্ৰাদেশিক কামৰ বাবে কেন্দ্ৰৰ পৰা নিৰ্দিষ্ট পৰিমাণৰ অৰ্থৰ যোগান ধৰাৰ নিয়ম কৰা হয়। কেন্দ্ৰৰ নিৰ্দেশৰ ভিত্তিত প্রাদেশিক চৰকাৰেও বিভাগ পৰিচালনাৰ নামত স্থানীয় কৰ-কাটলৰ যোগেদি পুঁজি সংগ্ৰহ কৰিব লগা হয়।

মেয়'ৰ বিত্তীয় বিকেন্দ্ৰীকৰণ প্ৰস্তাৱৰ আঁত ধৰি লৰ্ড ৰিপণে (১৮৮০-৮৪) ভাৰতবৰ্ষত স্বায়ত্ত শাসনৰ ভেটিটো নিৰ্মাণ কৰিছিল।

লর্ড ৰিপণে কেইটামান বিশেষ উদ্দেশ্য আগত ৰাখি স্বায়ত্ত শাসন ব্যৱস্থাৰ পোষকতা কৰিছিল। তেওঁ স্থানীয় প্রশাসন ব্যৱস্থাত এনে এক পৰিৱৰ্তনৰ পোষকতা কৰিছিল য'ত প্রশাসনীয় দক্ষতা বৃদ্ধিৰ লগতে স্থানীয় শাসনক ৰাজনৈতিক শিক্ষাৰ এক মাধ্যম হিচাপেও গ্রহণ কৰাৰ সুবিধা থাকে। লর্ড ৰিপণে তেওঁৰ কাৰ্যকালত গণতান্ত্রিক আদৰ্শৰ দ্বাৰা অনুপ্রাণিত এনে এচাম ভাৰতীয়ক লগ পাইছিল যিসকলে প্রশাসনীয় দক্ষতা আহৰণ কৰাৰ কাৰণে প্রথমতে স্থানীয় প্রশাসনত অংশগ্ৰহণ কৰাৰ প্ৰয়োজন আছিল। ভাৰতীয়ৰ মাজত শিক্ষা বিস্তাৰ আৰু ভাৰতীয়ক আধুনিক প্রশাসনৰ লগত চিনাকি কৰি দিয়াৰ লগতে সমাজৰ বুদ্ধিমান ব্যক্তিসকলক তেওঁলোকৰ প্ৰাথমিক কাম বিলাক তেওঁলোকৰ হতুৱাই সম্পন্ন কৰাৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিছিল। এই উদ্দেশ্যটো আগত ৰাখিয়েই প্ৰস্তাৱিত নিকায়সমূহত নির্বাচিত সদস্যৰ নিযুক্তিৰে প্ৰশাসনৰ গোট বিলাকক কেন্দ্রীয় শাসনৰ পৰা মুক্ত কৰি ৰখাটো বিচাৰিছিল।

লর্ড ৰিপণে ১৮৮২ খ্রীষ্টাব্দত ঐতিহাসিক প্রস্তাৱ মর্মে প্রত্যেকটো মহকুমাত একোখনকৈ লোকেল ব'ৰ্ড (আঞ্চলিক পৰিষদ) গঠন কৰে। প্ৰয়োজন অনুসৰি প্ৰত্যেকখন লোকেল ব'ৰ্ডৰ অধীনত থকা গ্রামাঞ্চলৰ লাটসমূহত একোখনকৈ প্রাথমিক ব'ৰ্ড গঠনৰ ব্যৱস্থা ৰাখিছিল। লোকেল ব'ৰ্ডৰ অধিকাংশ সদস্যক নিৰ্বাচন কৰি অনাৰ লগতে সদস্যসকলৰ মাজৰ পৰা এজন বেচৰকাৰী ব্যক্তিক সভাপতি হিচাপে বাছনি কৰাৰ ব্যৱস্থা কৰিছিল।

লর্ড ৰিপণে স্বায়ত্ত শাসনৰ প্ৰস্তাৱসমূহ সমগ্ৰ ভাৰতবৰ্ষতে কাৰ্যকৰী কৰিবলৈ নিৰ্দেশ দিছিল। তেওঁৰ এই নির্দেশসমূহ প্রদেশসমূহৰ মুখ্য শাসনকর্তাসকলে দুই ধৰণেৰে কাৰ্যকৰী কৰিছিল। কিছুমান প্রদেশত জিলা পর্যায়ত আৰু কিছুমান প্রদেশত মহকুমা পর্যায়ত লোকেল ব'র্ডসমূহ গঠন কৰিছিল। উল্লেখ্য যে অসমত মহকুমা পর্যায়ত লোকেল ব'র্ডসমূহ গঠন হৈছিল।

গ্রামাঞ্চলৰ দৰে নগৰাঞ্চলসমূহো স্থানীয় স্বায়ত্ত শাসনৰ তলতীয়া হৈছিল। ১৮৮২ খ্ৰীষ্টাব্দৰ স্থানীয় স্বায়ত্ত শাসনৰ প্ৰস্তাৱ মর্মে নগৰীয়া এলেকাসমূহত নগৰপালিকা আৰু পৌৰসভা গঠন হৈছিল। পৌৰসভা আৰু নগৰপালিকাৰ নিকায়সমূহৰ শতকৰা ৭৫ জন সদস্যক নিৰ্বাচনৰ যোগেদি বাছনি কৰি লোৱাৰ ব্যৱস্থা কৰা হৈছিল। আনকি নগৰীয়া অঞ্চলৰ এই নিকায়সমূহৰ সভাপতিগৰাকীক প্রয়োজনবোধে নির্বাচন কৰিব পৰা গৈছিল।

ভাৰত সচিবে লৰ্ড ৰিপণৰ কেইবাটাও স্বায়ত্ত শাসন সম্পর্কীয় গুৰুত্বপূৰ্ণ প্ৰস্তাৱ নাকচ কৰিছিল। বিশেষকৈ লোকেল ব'র্ডসমূহত নিৰ্বাচিত সদস্যৰ সংখ্যা বৃদ্ধি আৰু বেচৰকাৰী সদস্যক সভাপতিৰ পদ দিয়াৰ বাবে ৰিপণে আগবঢ়োৱা প্ৰস্তাৱ ইংলেণ্ডৰ চৰকাৰে সমর্থন কৰা নাছিল। ১৮৮৫ খ্ৰীষ্টাব্দৰ স্বায়ত্ত শাসন আইনখনে জিলা উপায়ুক্তসকলকহে লোকেল ব'ৰ্ডৰ সভাপতিত্ব কৰাৰ ক্ষমতা দিছিল। লর্ড বিপণে স্বায়ত্ত শাসনৰ সংস্থাবোৰ জনসাধাৰণৰ নিৰ্বাচিত প্রতিনিধিৰ হাতত অর্পণ কৰাটো এটা নীতি হিচাপে গ্রহণ কৰিছিল। কিন্তু ঔপনিৱেশিক মনোবৃত্তিৰ ইংৰাজ চৰকাৰে ৰিপণৰ উদ্দেশ্য সম্পূৰ্ণৰূপে কাৰ্যকৰী কৰাত বাধা প্রদান কৰিছিল।

ৰিপণৰ বাস্তৱধর্মী চিন্তা-ধাৰাই ভাৰতীয় প্রশাসনলৈ এটা নতুন বার্তা কঢ়িয়াই আনিছিল, কাৰণ তেওঁ পোনপ্ৰথমবাৰৰ বাবে স্থানীয় শাসন ব্যৱস্থাক গণতান্ত্রিক পদ্ধতিৰ মাজলৈ টানি আনিছিল।

লর্ড ৰিপণৰ এই সংস্কাৰ ভাৰতীয় স্থানীয় শাসনৰ বুৰঞ্জীৰ এক স্মৰণীয় অধ্যায়।

১.৭ অসামৰিক সেৱাৰ ভাৰতীয়কৰণ :

ইষ্ট ইণ্ডিয়া কোম্পানিৰ শাসন কালত ভাৰতবৰ্ষৰ লোকসেৱাৰ পদবিসমূহ কেৱল ইংৰাজ লোকৰ দ্বাৰাহে পুৰণ কৰা হৈছিল। ভাৰত চৰকাৰ পৰিচালনাৰ দায়িত্ব ব্ৰিটিছ চৰকাৰৰ হাতলৈ (১৮৫৮ খ্ৰীষ্টাব্দ) যোৱাৰ পিছত ভাৰতীয় শিক্ষিতসকলেও লোকসেৱাৰ পদবিত দেশীয় ব্যক্তিক অন্তর্ভুক্ত কৰাৰ বাবে আগ্রহ প্রকাশ কৰিছিল। শিক্ষিত ভাৰতীয়ৰ মনত গঢ়ি উঠা এনে প্রবণতাৰ প্ৰতি লক্ষ্য ৰাখি ঊনবিংশ শতিকাৰ সত্তৰৰ দশকৰ পৰা ভাৰতীয়সকলকো লোকসেৱাৰ পদবিত নিযুক্তি দিয়াৰ ব্যৱস্থা কৰা হৈছিল।

১৭৯৩ খ্ৰীষ্টাব্দৰ নিয়ন্ত্রণকাৰী আইন (Regulating Act 1793) অনুসৰি ভাৰত প্রশাসনৰ উচ্চ পদবিসমূহ কোম্পানিৰ অংগীকাৰবদ্ধ (Covenanted Service) কৰ্মচাৰীৰ বাবেহে সংৰক্ষিত কৰি ৰখাৰ নিয়ম বলবৎ কৰা হৈছিল। ব্যক্তিগত ব্যৱসায় আৰু কোনো ধৰণৰ উপহাৰ গ্ৰহণ নকৰাৰ লিখিত প্রতিশ্রুতি হিচাপে তেওঁলোকে অংগীকাৰ-পত্ৰত স্বাক্ষৰ কৰিব লগা হৈছিল। তদানীন্তন গৱৰ্ণৰ জেনেৰেল লর্ড কর্ণৱালিচে (১৭৮৬-৯৩) ভাৰতীয়ক প্রশাসনৰ বিষয়বাব নিদিয়াৰ সপক্ষে ইংলেণ্ডৰ চৰকাৰৰ ওচৰত যুক্তি দাঙি ধৰিছিল। তেওঁৰ যুক্তিটো আছিল যে ভাৰতীয়সকল আধুনিক প্ৰশাসনৰ সৈতে একেবাৰে অভ্যস্ত নহয় আৰু ভাৰতীয়ৰ হাতত শাসনৰ দায়িত্ব জাপি দিলে সেই প্রশাসন ইংৰাজৰ স্বাৰ্থৰ বিপৰীতে পৰিচালিত হ'ব। কিন্তু উদাৰচিতীয়া ইংৰাজ চিন্তাবিদ ছাৰ থমাছ মনৰো আৰু ছাৰ জন মেলকমে কৰ্ণৱালিচৰ এই যুক্তি মানি লোৱা নাছিল।

১৮৩৩ খ্ৰীষ্টাব্দৰ চনদে ভাৰতীয় লোকক শাসনৰ উচ্চ পদবিত মকৰল কৰাৰ ক্ষেত্রত সম্মতি জনাইছিল। আইনখনে ভাৰতীয়ক লোকসেৱাৰ পদবিত নিযুক্তিৰ ক্ষেত্ৰত অৰ্হতা নির্ধাৰণৰ ব্যৱস্থা ল'বলৈ নির্দেশ দিছিল। কোম্পানিৰ ডাইৰেক্টৰসকলৰ বিৰোধিতাৰ কাৰণেই সেইটো সম্ভৱ হৈ উঠা নাছিল। অৱশ্যে, এই আইনখনে ভাৰতীয়সকলৰ প্ৰতি আগবঢ়োৱা উদাৰ মনোভাবক ইংৰাজ শাসকসকলে সম্পূর্ণ অবজ্ঞা কৰিব পৰা নাছিল। ১৮৩৩ খ্রীষ্টাব্দত ডেপুটি মেজিস্ট্রেট আৰু ১৮৪৩ খ্রীষ্টাব্দত ডেপুটি কালেক্টৰ নামৰ দুটা পদবিৰ সৃষ্টি কৰি দুয়োটা পদবিৰ বাবে ভাৰতীয় ব্যক্তি উপযুক্ত হ'ব বুলি জানিবলৈ দিছিল।

১৮৫৩ খ্ৰীষ্টাব্দৰ চনদে লোকসেৱাৰ বাবে প্রতিযোগিতামূলক পৰীক্ষা অনুষ্ঠিত কৰাৰ বাবে নিৰ্দেশ দিছিল। ভাৰতীয় লোককো এই পৰীক্ষাত অৱতীৰ্ণ হোৱাৰ বাবে অনুমতি দিছিল। কিন্তু এই পৰীক্ষা ইংলেণ্ডত অনুষ্ঠিত হোৱা বাবে অতি সামান্যসংখ্যক ভাৰতীয়ইহে ইয়াত অৱতীৰ্ণ হ'ব পাৰিছিল। ১৮৫৮ খ্ৰীষ্টাব্দৰ মহাৰাণীৰ ঘোষণা-পত্রই দেশীয় লোককো নিৰপেক্ষভাৱে লোকসেৱাৰ পদবিত নিয়োগ কৰাৰ আশ্বাস দিছিল। এই আশ্বাসৰ ভিত্তিত ভাৰত সচিবে এখন কমিটী গঠন কৰি দিছিল। কমিটীয়ে ভাৰতীয় লোকসেৱাৰ বাবে প্রতিযোগিতামূলক পৰীক্ষা ভাৰতত অনুষ্ঠিত কৰাৰ উপদেশ দিছিল। কিন্তু ১৮৬২ খ্ৰীষ্টাব্দৰ চিভিল ছাৰ্ভিচ আইনত সন্নিবিষ্ট ধাৰা অনুযায়ী লোকসেৱাৰ পদবি অংগীকাৰবদ্ধ ইংৰাজ ব্যক্তিৰ বাবে সংৰক্ষিত হৈ থকাৰ বাবে কমিটীৰ এই উপদেশ কাৰ্যকৰী কৰা নাছিল।

১৮৬৫ খ্রীষ্টাব্দলৈকে লোকসেৱা পৰীক্ষাত অৱতীৰ্ণ হোৱা পৰীক্ষাৰ্থীৰ সৰ্বোচ্চ বয়সৰ সীমা আছিল ২২ বছৰ। কিন্তু ১৮৬৬ খ্রীষ্টাব্দত এই সর্বোচ্চ বয়সৰ সীমা ২১ বছৰ কৰা হৈছিল। ইয়াৰ ফলস্বৰূপে অতি কমসংখ্যক ভাৰতীয়ইহে এই পৰীক্ষাত অৱতীৰ্ণ হ'ব পাৰিছিল। ১৮৬৪ খ্রীষ্টাব্দত প্রথমজন ভাৰতীয় ব্যক্তি সত্যেন্দ্ৰ নাথ ঠাকুৰে ভাৰতীয় লোকসেৱাৰ পদবি লাভ কৰিব পাৰিছিল। ১৮৭১ খ্রীষ্টাব্দত তিনিজন ভাৰতীয় ক্রমে সুৰেন্দ্ৰ নাথ বন্দোপাধ্যায়, ৰমেশ চন্দ্ৰ দত্ত আৰু বিহাৰী লাল গুপ্তই এই পৰীক্ষাত কৃতকার্য হৈছিল। ১৮৭২ খ্রীষ্টাব্দত শ্রীপদ বাবাজী ঠাকুৰ, আৰু আনন্দৰাম বৰুৱাই এই পৰীক্ষাত কৃতকার্যতা লাভ কৰিছিল।

ভাইচৰয় লর্ড লিটনৰ কাৰ্যকালত (১৮৭৬-৮০) ভাৰতীয় লোকসেৱাৰ পৰীক্ষাৰ্থীৰ বয়স ২১ বছৰৰ পৰা ১৯ বছৰলৈ হ্রাস কৰিছিল। ইতিমধ্যে ৰাজহুৱা জীৱনৰ পাতনি মেলা সুৰেন্দ্ৰ নাথ বন্দোপাধ্যায়ে ইয়াৰ বিৰুদ্ধে এটা তীব্ৰ জনজাগৰণ গঢ়ি তুলিছিল। লোকসেৱা পৰীক্ষাৰ্থীৰ বয়সৰ সীমা সম্বন্ধে ভাৰতীয়ৰ মতামত জনাবলৈ বন্দোপাধ্যায়ে লালমোহন ঘোষ নামৰ এজন আইনবিদক ইংলেণ্ডলৈ পঠাইছিল। ইংলেণ্ডৰ চৰকাৰে ঘোষৰ যুক্তি মানি লৈ ভাৰতীয় লোকসেৱাত পৰীক্ষাৰ্থীৰ বয়স পুনৰ ২২ বছৰ কৰিবলৈ বাধ্য হৈছিল।

লর্ড লিটনৰ কাৰ্যকালত ব্ৰিটিছ চৰকাৰে ভাৰতীয় লোকসেৱা সম্বন্ধীয় এখন বিধি তৈয়াৰ কৰিছিল। এই বিধি অনুসৰি যি এক ষষ্ঠাংশ লোকসেৱাৰ পদবি অংগীকাৰবদ্ধ ইংৰাজ ব্যক্তিৰ কাৰণে সংৰক্ষিত আছিল সেই পদবিসমূহ স্থানীয় চৰকাৰৰ মনোনীত ভাৰতীয় লোকৰ দ্বাৰা পুৰণ কৰাৰ ব্যৱস্থা কৰা হৈছিল। ইংলেণ্ডৰ চৰকাৰে ভাৰত সচিব আৰু ভাইচৰয়ৰ অনুমতি সাপেক্ষে এই পদবিসমূহত ভাৰতীয়ক নিযুক্তি দিয়াৰ প্রতিশ্রুতি দিছিল। ভাইচৰয় লর্ড লিটনে নিজাকৈ পদবিসমূহৰ বাবে উচ্চবংশজাত ভাৰতীয় ব্যক্তিক বাছনি কৰাৰ নিৰ্দেশ দিছিল। কিন্তু উচ্চ শ্রেণীভুক্ত ভাৰতীয়ক আকর্ষণ কৰিব নোৱাৰাত গোটেই ব্যৱস্থাটো কাৰ্যকৰী কৰিব পৰা নাছিল।

ভাৰতীয় জাতীয় কংগ্ৰেছে জন্মলগ্নৰে পৰা লোকসেৱাৰ পৰীক্ষাসমূহ ইংলেণ্ড আৰু ভাৰতত একেলগে অনুষ্ঠিত কৰিবলৈ দাবী জনাই আহিছিল। ভাইচৰয় লর্ড ডাফৰিনে (১৮৮৪-৮৮) গোটেই বিষয়টো বিবেচনা কৰিবলৈ ১৮৮৬ খ্রীষ্টাব্দত পাব্লিক ছার্ভিচ কমিছন গঠন কৰিছিল। তদানীন্তন পঞ্জাবৰ লেফটেনেন্ট গৱৰ্ণৰ ছাৰ চাৰ্লছ আইচিছনৰ পৌৰোহিত্যত এখন আয়োগ গঠন কৰি দিছিল। আইচিছন আয়োগে লোকসেৱা বিভাগটোক তিনিটা ভাগত ভাগ কৰাৰ বাবে অনুমোদন জনাইছিল। ভাগ তিনিটা আছিল ইমপেৰিয়েল ইণ্ডিয়ান চিভিল ছার্ভিচ, প্রভিন্সিয়েল চিভিল ছার্ভিচ আৰু ছাবৰডিনেট চিভিল ছার্ভিচ। প্রথমটোত ইংৰাজ ব্যক্তিক আৰু বাকী দুটাত দেশীয় লোকক মকৰল কৰাৰ পৰামৰ্শ আগবঢ়াইছিল। ইংলেণ্ডৰ চৰকাৰে আইচিছন কমিছনৰ পৰামৰ্শাৱলী সম্পূর্ণভাৱে মানি লোৱা নাছিল। ১৮৯৩ খ্ৰীষ্টাব্দৰ ২ জুন তাৰিখে ব্রিটিছ সংসদে ইংলেণ্ড আৰু ভাৰততো একে সময়তে লোকসেৱাৰ পৰীক্ষা অনুষ্ঠিত কৰাৰ প্রস্তাৱ গ্ৰহণ কৰিছিল যদিও বেয়া পৰিবেশ পৰিস্থিতিৰ অজুহাত দেখুৱাই এই প্রস্তাৱ চৰকাৰে কাৰ্যকৰী কৰা নাছিল। ১৯২২ খ্রীষ্টাব্দত ব্রিটিছ চৰকাৰে লৰ্ড ইচলিংটনৰ নেতৃত্বত ৰয়েল কমিছন অন পাব্লিক ছার্ভিচ গঠন কৰিছিল। কিন্তু এই কমিছনখনেও এই ক্ষেত্রত কোনো কার্যকৰী ব্যৱস্থা ল'ব পৰা নাছিল।

মন্টেণ্ড-চেমচফোর্ড প্রতিবেদনে ইংলেণ্ড আৰু ভাৰতত একেলগে লোকসেৱাৰ পৰীক্ষা অনুষ্ঠিত কৰাটো চৰকাৰৰ এটা ঘোষিত নীতি বুলি প্রকাশ কৰিছিল। এই প্রতিবেদনে ভাৰতবৰ্ষৰ মুঠ তিনি ভাগৰ এভাগ পদবি দেশীয় লোকৰ দ্বাৰা পূৰণ কৰা হ'ব বুলিও উল্লেখ কৰিছিল। আনকি নিযুক্তিৰ ক্ষেত্ৰত প্ৰতিবছৰে শতকৰা ১.৫ ভাগকৈ দেশীয় প্রার্থীৰ হাৰ বৃদ্ধি কৰা হ'ব বুলি জনাইছিল। উল্লেখ্য যে ১৯১৯ খ্ৰীষ্টাব্দৰ ভাৰত চৰকাৰ আইনখনত মণ্টেণ্ড-চেমচফোর্ড প্রতিবেদনে লোকসেৱাৰ সন্দৰ্ভত বিবেচনা কৰা আঁচনি কেইখন কাৰ্যকৰী কৰিবলৈ নির্দেশ দিছিল।

মন্টেগু-চেমচফোর্ড প্রতিবেদন আৰু ১৯১৯ খ্রীষ্টাব্দৰ ভাৰত চৰকাৰ আইনৰ নির্দেশনা কাৰ্যকৰী কৰিবলৈ ১৯২৩ খ্ৰীষ্টাব্দত ব্ৰিটিছ চৰকাৰে লী আয়োগ (Lee Commission 1923) গঠন কৰিছিল। লী আয়োগে তাৎক্ষণিকভাৱে ভাৰতবৰ্ষত লোকসেৱা আয়োগ গঠনৰ প্ৰস্তাৱ আগবঢ়াইছিল আৰু ১৫টা বছৰৰ ভিতৰত লোকসেৱাৰ পদবিত ভাৰতীয় লোকৰ নিযুক্তিৰ পৰিমাণ ৫০ শতাংশলৈ বৃদ্ধি কৰিবলৈ উপদেশ দিছিল।

১৯৩৫ খ্রীষ্টাব্দত ব্রিটিছ সংসদত গৃহীত হোৱা ভাৰত চৰকাৰ আইনখনে ভাৰতবৰ্ষত যুক্তৰাষ্ট্ৰ গঠন কৰা হ'ব বুলি ঘোষণা কৰিছিল। ভাৰতীয়ৰ হাতত অধিক ক্ষমতা তুলি দিয়াৰ উদ্দেশ্যে প্রদেশসমূহত নিৰ্বাচিত চৰকাৰ গঠন কৰাৰ ব্যৱস্থা ৰাখিছিল। এই আইনখনে 'যুক্তৰাষ্ট্ৰীয় লোকসেৱা আয়োগ' আৰু 'প্রাদেশিক লোকসেৱা আয়োগ' গঠনৰ প্ৰস্তার দিছিল যদিও প্রস্তাবিত লোকসেৱাৰ নতুন ব্যৱস্থাপনাৰ প্ৰতি শিক্ষিত ভাৰতীয়ৰ মনত কোনো আগ্রহ ফুটি উঠা নাছিল। ভাৰতীয়ক নেতৃত্ব দিয়া জাতীয় কংগ্ৰেছেও ভাৰতীয়ক নিৰপেক্ষভাবে লোকসেৱাত নিযুক্ত নকৰা বুলিহে আপত্তি তুলিছিল।

ভাৰতবৰ্ষ স্বাধীন হোৱাৰ পিছত লোকসেৱাত নিয়োগৰ পুৰণি পদ্ধতিৰ অৱলুপ্তি ঘটিছিল। সৰ্বভাৰতীয় পর্যায়ত মুকলি প্রতিযোগিতামূলক পৰীক্ষা অনুষ্ঠিত কৰাৰ ব্যৱস্থা কৰা হ'ল। সৰ্বভাৰতীয় লোকসেৱা আয়োগ আৰু প্রাদেশিক পর্যায়ত ৰাজ্যিক লোকসেৱা আয়োগ গঠন কৰা হ'ল।

মূলকথা

পর্তুগীজ নাৱিক ভাস্ক'-ডা-গামাই পোন প্রথমে ১৪৯৮ খ্রীষ্টাব্দত সমুদ্রত নৌ যাত্রা কৰি দক্ষিণ ভাৰতৰ কালিকট বন্দৰত উপস্থিত হয়। ইয়াৰ দ্বাৰা পাশ্চাত্যৰ লগত ভাৰতৰ জলপথেৰে পোনপটীয়া যোগাযোগৰ সুচনা হৈছিল।

কেপ্টেইন উইলিয়াম হকিন্স নামৰ ইংৰাজ সদাগৰজনে ১৬০৯ খ্রীষ্টাব্দত আগ্রাত সম্রাট জাহাংগীৰক সাক্ষাৎ কৰিছিল। এয়াই আছিল ইংৰাজৰ প্ৰথম আগ্ৰাত পদার্পণ।

মোগল সম্রাট ফাৰুখছিয়াৰৰ (১৭১৩-১৭১৯) পৰা ইষ্ট ইণ্ডিয়া কোম্পানিয়ে সমগ্ৰ ভাৰতবৰ্ষত নির্বিঘ্নে বেহা-বেপাৰ কৰাৰ অনুমতি লাভ কৰে।

ৰজা দ্বিতীয় চার্লছে পর্তুগীজ ৰাজকন্যা কেথৰিনক বিয়া কৰাই যৌতুক হিচাপে বোম্বাই চহৰ লাভ কৰিছিল।

ৰবাৰ্ট ক্লাইবে ১৭৫৭ খ্ৰীষ্টাব্দত পলাচীৰ যুদ্ধত বংগ, বিহাৰ আৰু উৰিষ্যাৰ নবাব চিৰাজ উদ্‌দৌল্লাক

পৰাস্ত কৰি ভাৰতত ব্ৰিটিছ সাম্ৰাজ্যৰ লাইখুঁটা স্থাপন কৰে।

কোম্পানিৰ আমোলত ওৱাৰেন হেষ্টিংছৰ কাৰ্যকালত ইষ্ট ইণ্ডিয়া কোম্পানি ভাৰতৰ একমাত্র শক্তিৰূপে পৰিগণিত হৈছিল।

১৮৫৭ খ্রীষ্টাব্দৰ ২৯ মার্চ তাৰিখে চিপাহী মংগল পাণ্ডেই বেৰেকপুৰ চিপাহী ছাউনীত ইংৰাজ বিষয়াৰ গালৈ গুলিবর্ষণ কৰি চিপাহী বিদ্রোহৰ সূচনা কৰিছিল।

চিপাহী বিদ্রোহৰ ফলত হোৱা সাংবিধানিক পৰিৱৰ্তন স্বৰূপে ব্রিটিছ সংসদে ১৮৫৮ খ্ৰীষ্টাব্দৰ ২ আগষ্ট তাৰিখে ভাৰত চৰকাৰ আইন প্ৰণয়ন কৰিছিল। এই আইনে ইংলেণ্ডৰ চৰকাৰক পোনপটীয়াকৈ ভাৰত শাসন কৰাৰ ক্ষমতা দিছিল।

সামাজিক পৰিৱৰ্তন স্বৰূপে ভাৰতীয় সমাজত সামন্তযুগীয় স্থবিৰতা আঁতৰি আধুনিক পাশ্চাত্য শিক্ষাৰ প্রতি ভাৰতীয়সকল আকর্ষিত হৈছিল।

১৮৬১ চনৰ ভাৰতীয় পৰিষদ আইনৰ উদ্দেশ্য আছিল ভাৰতীয়সকলক আধুনিক প্রশাসন ব্যৱস্থাৰ সৈতে চিনাকি কৰা।

ভাইচৰয় লর্ড মেয়'ৰ কাৰ্যকালত গ্ৰহণ কৰা 'বিত্তীয় বিকেন্দ্ৰীকৰণ প্ৰস্তাৱে ভাৰতত স্থানীয় স্বায়ত্ত শাসন ব্যৱস্থাৰ বাট মুকলি কৰিছিল আৰু লৰ্ড ৰিপণে (১৮৮০-৮৪) এই ব্যৱস্থাৰ কাৰ্যকৰীকৰণ কৰিছিল।

১৮৩৩ খ্ৰীষ্টাব্দৰ চনদে ভাৰতীয় লোকক শাসনৰ উচ্চ পদবিত মকৰল কৰাৰ ক্ষেত্ৰত সন্মতি জনাইছিল। ১৮৫৩ খ্ৰীষ্টাব্দৰ চনদে লোকসেৱাৰ বাবে প্রতিযোগিতামূলক পৰীক্ষা অনুষ্ঠিত কৰাৰ বাবে নির্দেশ দিছিল।

মন্টেণ্ড-ছেমচফোর্ড প্রতিবেদনে ইংলেণ্ড আৰু ভাৰতত একেলগে লোকসেৱাৰ পৰীক্ষা অনুষ্ঠিত কৰাটো চৰকাৰৰ ঘোষিত নীতি বুলি প্রকাশ কৰিছিল।

***

অনুশীলনী

অতি চমু/চমু উত্তৰৰ প্ৰশ্ন:

১। ভাৰত আৰু পাশ্চাত্যৰ মাজত সাগৰীয় পথ আৱিষ্কাৰ কৰা প্ৰথম পর্তুগীজ নাৱিকজন কোন? তেওঁ কেতিয়া আৰু ভাৰতৰ ক'ত পোন প্রথমে উপস্থিত হৈছিল?

২। জলপথেৰে পৃথিৱী প্রদক্ষিণ কৰিবলৈ সমৰ্থ হোৱা ইংৰাজ নাৱিকজন কোন আছিল?

৩। ভাৰত ভূমিত পোন প্রথমে কোন ইংৰাজ নারিকে অনুমতিপত্র লৈ কেতিয়া প্ৰৱেশ কৰিছিল?

8। ইংলিছ ইষ্ট ইন্ডিয়া কোম্পানি কেতিয়া ক'ত গঠন হৈছিল?

৫। ইষ্ট ইণ্ডিয়া কোম্পানিৰ ভাৰতত থিতাপি লোৱাৰ দুটা উদ্দেশ্য লিখা।

৬। ইংৰাজৰ প্ৰথম বাণিজ্য কেন্দ্ৰটো ভাৰতৰ ক'ত কেতিয়া স্থাপিত হৈছিল?

৭। 'ফর্ট উইলিয়াম' কি?

৮। পৰাধীন ভাৰতৰ ব্ৰিটিছ শাসনৰ সময়ছোৱাক কোন দুটা মূল ভাগত ভগাব পাৰি সময় উল্লেখ কৰি লিখা।

৯। 'ভাৰত চৰকাৰ আইন' কোনে কেতিয়া কি উদ্দেশ্যত প্রণয়ন কৰিছিল?

১০। 'ভাৰতীয় পৰিষদ আইন' কেতিয়া আৰু কি উদ্দেশ্যত প্রণয়ন কৰা হৈছিল?

চমু/দীঘল উত্তৰৰ প্ৰশ্ন:

১। ইংৰাজে ভাৰতৰ লগত বাণিজ্য চুক্তি কৰিবলৈ কৰা প্ৰচেষ্টা কেতিয়া সম্পূর্ণ হৈছিল, তাৰ পদক্ষেপসমূহ সংক্ষেপে লিখা।

২। ইষ্ট ইন্ডিয়া কোম্পানীয়ে কেনেকৈ ভাৰতৰ তিনিটা মূল স্থানত বাণিজ্য কেন্দ্ৰ স্থাপন কৰিছিল তাৰ তিনিটা মূল কৌশল সম্পর্কে লিখা।

৩। ভাৰতত ব্ৰিটিছ সাম্রাজ্যবাদ প্রতিষ্ঠাৰ পথ সুগম কৰি তোলা ইষ্ট ইণ্ডিয়া কোম্পানীৰ আটাইতকৈ উল্লেখযোগ্য ব্যক্তিজন কোন? তেওঁ কি কি কৌশলেৰে ব্ৰিটিছ সাম্রাজ্যৰ লাইখুঁটা স্থাপন কৰিছিল চাৰিটা যুক্তিৰে লিখা।

৪। চিপাহী বিদ্রোহ সৃষ্টিৰ কাৰণবোৰ লিখা।

৫। চিপাহী বিদ্ৰোহৰ চাৰিটা উল্লেখযোগ্য ফলাফল উল্লেখ কৰা।

৬। 'ভাৰত চৰকাৰ আইন'ৰ জৰিয়তে হোৱা চাৰিটা প্রশাসনীয় পৰিৱৰ্তন উল্লেখ কৰা।

৭। লর্ড কেনিঙৰ দুটা প্রধান সংস্কাৰৰ বিষয়ে লিখা।

৮। 'ভাৰতীয় পৰিষদ আইন'ৰ দুটা গুণ আৰু দুটা দোষ লিখা।

৯। ইংৰাজৰ সময়ত স্থানীয় স্বায়ত্ত শাসনৰ জৰিয়তে হোৱা পৰিৱৰ্তনসমূহ আলোচনা কৰা।

১০। অসামৰিক সেৱাত কেনেকৈ ভাৰতীয়সকল অন্তর্ভুক্ত হৈছিল? এই সেৱাৰ বিকাশ সম্পর্কে আলোচনা কৰা।

১১। ব্রিটিছ অধীন ভাৰত আৰু স্বাধীন ভাৰতৰ অসামৰিক লোকসেৱা সম্পর্কে তিনিটা পার্থক্য উল্লেখ কৰা।