SEBA Class X Science অধ্যায়-১, ৰাসায়নিক বিক্রিয়া আরু সমীকৰণ (Chemical Reaction and equations)

 

অধ্যায়-১, ৰাসায়নিক বিক্রিয়া আরু সমীকৰণ (Chemical Reaction and equations)

সংযোজন বিক্রিয়া / COMBINATION REACTION

এটা বিক্রিয়াত য’ত দুই বা ততোধিক বিক্রিয়ক পদার্থ লগ হৈ এটা মাত্র বিক্রিয়াজাত পদার্থ উৎপন্ন হয়, তাকে সংযোজন বিক্রিয়া বোলে ।

In a reaction in which a single product is formed from two or more reactants is known as a combination reaction.

 

সৰল ভাষাত আমি ক’ব পারোঁ যে, যেতিয়া দুটা বা ততোধিক পদার্থ (মৌল বা যৌগ) লগ হৈ এটা মাত্র বিক্রিয়াজাত পদার্থ গঠন হয়, তেতিয়া বিক্রিয়াবোৰক সংযোজন বিক্রিয়া বোলা হয় ।

In simple language we can say that when two or more substances (elements or compounds) combine to form a single product, the reactions are called combination reactions.

 

অর্থাৎ, সংযোজন বিক্রিয়া হৈছে এনে এক ৰাসায়নিক বিক্রিয়া য’ত দুই বা তাতকৈ অধিক বিক্রিয়ক পদার্থ লগ হৈ এটা বিক্রিয়াজাত পদার্থ উৎপন্ন হয় ।

Or, Combination Reaction is a type of chemical reaction where two or more substances (elements or compounds) combine to form a single product.  

 

Example-1: 

Cao (S) + H₂O (l)  Ca (OH₂) (aq) + তাপ / Heat

এই বিক্রিয়াত কেলছিয়াম অক্সাইড বা পূৰা চূণ (Cao) আরু পানী  সংযোজিত হৈ এটা মাত্র বিক্রিয়াজাত পদার্থ কেলছিয়াম হাইড্র’ক্সাইড  বা শিথিলত চূণৰ (বেৰত বগা রং কৰাৰ বাবে ব্যৱহৃত) উৎপন্ন হৈছে ।  

In this reaction, calcium oxide (Cao) and water combine to form a single product, calcium hydroxide (for whitewashing walls).

 

Example-2

Ca(OH)₂ (aq) + CO₂ (g)  CaCO₃ (s) + H₂O (l)

এই বিক্রিয়াত, কেলছিয়াম হাইড্র’ক্সাইড { Ca(OH)₂ (aq) } আরু কার্বন ডাই অক্সাইড { CO₂+ (g)}  লগ লাগি কেলছিয়াম কার্বনেটৰ {CaCO₃ (s)} সৃষ্টি হৈছে ।

In this reaction, combining Calcium hydroxide {Ca (OH)₂ (aq) } and carbon dioxide  { CO₂+ (g)} form a single product, Calcium Carbonate {CaCO₃ (s)}.  

 

Example-3

কয়লাৰ দহন / Burning of Coal

C(s) + O₂ (g)  CO₂ (g)

 

Example-4

পানীৰ গঠন / Formation of Water

2H₂ (g) + O₂ (g)  2H₂O (l)

 

 

 

 

*তাপবৰ্জী ৰাসায়নিক বিক্রিয়া / EXOTHERMIC CHEMICAL REACTIONS

যিবোৰ বিক্রিয়াত বিক্রিয়াজাত পদার্থ উৎপন্ন হোৱাৰ লগতে তাপৰ উদ্ভৱ বা উৎপন্ন হয়, সেইবোৰক তাপবর্জী ৰাসায়নিক বিক্রিয়া বোলা হয় । অর্থাৎ তাপবর্জী ৰাসায়নিক বিক্রিয়া হৈছে এনে এক বিক্রিয়া য’ত তাপৰ উদ্ভৱ বা উৎপন্ন হয় ।  

Those reactions in which/where, heat is released or evolved along with the formation of products are called exothermic chemical reactions.  Or, Exothermic Chemical reaction is a type of reaction where heat is evolved or released.

 

Example-1

Cao (S) + H₂O (l)  Ca (OH₂) (aq) + তাপ / Heat

এই বিক্রিয়াত, কেলছিয়াম অক্সাইডে পানীৰে সৈতে তীব্রভাৱে বিক্রিয়া কৰি শিথিলিত চূণ কেলছিয়াম হাইড্র’ক্সাইড উৎপন্ন কৰি প্রচুৰ তাপ উৎপন্ন কৰে ।

In this reaction, Calcium Oxide reacts vigorously with water to produce slaked lime (calcium hydroxide) releasing/evolving a large amount of heat.

 

Example-2

প্রাকৃতিক গেছৰ দহন / Burning of natural gas

CH₄ (g) + 2O₂ (g)  CO₂ (g) + 2H₂O (g)

 

Example-3

শ্বসন প্রক্রিয়া / Respiration Process

C₆H₁₂O₆ (aq) (গ্লুক’জ / Glucose) + 6O₂ (aq)    6CO₂ (aq) + 6H₂O (l) + শক্তি / Energy

 

 ######

 

বিযোজন বিক্রিয়া / Decomposition Reaction

এটা বিক্রিয়াত য’ত এটা বিক্রিয়ক পদার্থৰ পৰা দুই বা ততোধিক  সৰল বিক্রিয়াজাত পদার্থৰ উৎপন্ন হয়, তাকে সংযোজন বিক্রিয়া বোলে ।

In a reaction in which/where, two or more simpler products are formed from a single reactant is known as a decomposition reaction.   

 

অর্থাৎ, সংযোজন বিক্রিয়া হৈছে এনে এক ৰাসায়নিক বিক্রিয়া য’ত এটা মাত্র বিক্রিয়ক পদার্থ একাধিক সৰল বিক্রিয়াজাত পদার্থলৈ ভাগি যায় ।

Or, Decomposition Reaction is a type of chemical reaction where a single reactant breaks down to give simpler products. 

 

Example-1

2FeSO₄ (s) (ফেৰাছ ছালফেট/Ferrous Sulphate)    Fe₂O₃ (s) (ফেৰিক অক্সাইড/Ferric Oxide)  + SO₂ (g) (ছালফাৰ ডাই অক্সাইড/Sulphur dioxide)  + SO₃ (g)  (ছালফাৰ ট্রাইঅক্সাইড/Sulphur trioxide)  

তাপ দিলে ফেৰাছ ছালফেট স্ফটিকে (FeSO₄. 7H₂O) পানী হেরুৱায়  আরু স্ফটিকৰ ৰঙৰ পৰিৱৰ্তন ঘটে । তাৰ পাছত, ই ফেৰিক অক্সাইড (Fe₂O₃), ছালফাৰ ডাই অক্সাইড (SO₂) আরু ছালফাৰ ট্রাইঅক্সাইড (SO­₃)ৰ লৈ বিযোজিত হয় বা এই তিনি সৰল বিক্রিয়াজাত পদার্থৰ উৎপন্ন হয় ।

Ferrous sulphate crystals (FeSO₄. 7H₂O) lose water when heated and the colour of the crystals changes. It then decomposes to ferric oxide (Fe₂O₃), sulphur dioxide (SO₂) and sulphur trioxide (SO₃) or breaks down to these simpler products.    

 

Example-2

CaCO₃ (s) (চূণশিল/Limestone)  Cao (s) (পোৰা চূণ/Quick lime) + CO₂ (g)

তাপৰ দ্বাৰা কেলছিয়াম কার্বনেটক কেলছিয়াম অক্সাইড আরু কার্বন ডাই অক্সাইডলৈ বিয়োজিত কৰা এটা বিযোজন বিক্রিয়া (যিটো বহুতো শিল্প উদ্যোগত ব্যৱহাৰ কৰা হয়) ।

Decomposition of calcium carbonate to calcium oxide and carbon dioxide on heating is a decomposition reaction (which is used in various industries.) 

 

Example-3

2Pb(NO₃)₂ (s) (লেড নাইট্রেট/Lead nitrate)  2PbO(s) (লেড অক্সাইড/Lead Oxide) + 4NO₂ (g) (নাইট্র’জেন ডাইঅক্সাইড/Nitrogen dioxide) + O₂ (অক্সিজেন/Oxygen)

লেড নাইট্রেটক তাপ দিলে বিযোজন ঘটি লেড অক্সাইড, নাইট্র’জেন ডাইঅক্সাইড আরু অক্সিজেনৰ উৎপন্ন হয় ।

Heating Lead nitrate, it decomposes to Lead Oxide (2PbO), Nitrogen dioxide (4NO₂) and Oxygen (O₂)

 

Example-4

2Agcl (s)  2Ag (s) + Cl₂ (g)

বগা ছিলভাৰ ক্ল’ৰাইড সূৰ্যৰ পোহৰত মটীয়া (Grey) ৰঙৰ হৈ পৰে আরু পোহৰে ছিলভাৰ ক্ল’ৰাইডক (Agcl) ছিলভাৰ (Ag) আরু ক্ল’ৰিন (Cl₂) লৈ বিযোজিত কৰে ।

White silver chloride turns grey in sunlight and silver chloride (Agcl) decompositions to silver (Ag) and chlorine (Cl₂).  

 

Example-5

2AgBr (s)  2Ag (s) + Br₂ (g)

ছিলভাৰ ব্র’মাইড সূৰ্যৰ পোহৰত বিযোজন ঘটি, ছিলভাৰ (Ag) আরু ব্রোমিনৰ উৎপন্ন হয় ।

Decomposition of Silver bromide in the sunlight, it decomposes to Silver (ag) and Bromine (Br).

 

*তাপীয় বিযোজন বিক্রিয়া/Thermal Decomposition

যেতিয়া এটা বিযোজন বিক্রিয়া তাপ প্রয়োগ কৰি ঘটোৱা হয়, তেতিয়া তাক তাপীয় বিযোজন বোলা হয় ।

When a decomposition reaction is carried out by heating, it is called thermal decomposition.

 

Example-1

2FeSO₄ (s) (ফেৰাছ ছালফেট/Ferrous Sulphate)    Fe₂O₃ (s) (ফেৰিক অক্সাইড/Ferric Oxide)  + SO₂ (g) (ছালফাৰ ডাই অক্সাইড/Sulphur dioxide)  + SO₃ (g)  (ছালফাৰ ট্রাইঅক্সাইড/Sulphur trioxide)  

 

Example-2

CaCO₃ (s) (চূণশিল/Limestone)  Cao (s) (পোৰা চূণ/Quick lime) + CO₂ (g)

 

Example-3

2Pb(NO₃)₂ (s) (লেড নাইট্রেট/Lead nitrate)  2PbO(s) (লেড অক্সাইড/Lead Oxide) + 4NO₂ (g) (নাইট্র’জেন ডাইঅক্সাইড/Nitrogen dioxide) + O₂ (অক্সিজেন/Oxygen)

 

*তাপগ্রাহী বিক্রিয়া/Endothermic Reaction

যিবোৰ বিক্রিয়াত শক্তি শোষিত হয়, তেনেবোৰ বিক্রিয়াক তাপগ্রাহী বিক্রিয়া বোলে ।

Reaction in which energy is absorbed, are known as endothermic reactions.

 Example-1

2Agcl (s)  2Ag (s) + Cl₂ (g)

 

Example-2

2AgBr (s)  2Ag (s) + Br₂ (g)

 

 

 updating the remaining Notes later................

 

 

 

Question & Answers: 

Notice: Look carefully for the typing mistakes & finding any, inform us.

১। বায়ুত মেগনেছিয়াম ফিটা এডাল দহন কৰিলে বা জ্বলালে কি হয়? এই বিক্রিয়াটোৰ সমীকৰণটো লিখা ।

উত্তৰঃ বায়ুত মেগনেছিয়াম ফিটা এডাল দহন কৰিলে বা জ্বলালে উজ্বল বগা শিখাৰে জ্বলি এবিধ পাউদাৰত পৰিণত হব । এই পাউদাৰখিনি হ’ল- মেগনেছিয়াম অক্সাইড । বায়ুত থকা অক্সিজেন আরু মেগনেছিয়ামৰ মাজত বিক্রিয়া ঘটি মেগনিছাম অক্সাইডৰ উৎপন্ন হয় ।

    এই বিক্রিয়াটোৰ শব্দ সমীকৰণটো হ’ল-

মেগনেছিয়াম (বিক্রিয়ক) + অক্সিজেন → মেগনেছিয়াম অক্সাইড (বিক্রিয়াজাত পদাৰ্থ)

এই বিক্রিয়াটোৰ সাংকেতিক সমীকৰণটো হ’ল-

                                Mg + O₂→ Mgo

২। ৰাসায়নিক বিক্রিয়াৰ ফলত উৎপন্ন হোৱা চাৰিটা পৰিৱৰ্তন লিখা ।

উত্তৰঃ ৰাসায়নিক বিক্রিয়াৰ ফলত উৎপন্ন হোৱা চাৰিটা পৰিৱৰ্তন হ’লঃ

অৱস্থাৰ পৰিৱৰ্তন, ৰঙৰ পৰিৱৰ্তন, গেছৰ উৎপত্তি আৰু উষ্ণতাৰ পৰিৱৰ্তন ৷

৩। বিক্রিয়াজাত পদাৰ্থ বুলিলে কি বুজা ? উদাহৰণ সহ বুজাই লিখা ।

উত্তৰঃ যি বোৰ পদাৰ্থ আন কোনো দুই বা ততোধিক পদাৰ্থ বিক্রিয়া ঘটি উৎপন্ন হয় । তাক বিক্রিয়াজাত পদাৰ্থ বোলা হয় । উদাহৰণস্বরূপে, মেগনিছাম আরু অক্সিজেনৰ বিক্রিয়া ঘটি মেগনেছিমায় অক্সাইডৰ উৎপন্ন হয় ।

এই বিক্রিয়াটোৰ শব্দ সমীকৰণটো হ’ল-

মেগনেছিয়াম (বিক্রিয়ক) + অক্সিজেন → মেগনেছিয়াম অক্সাইড (বিক্রিয়াজাত পদাৰ্থ)

এই বিক্রিয়াটোৰ সাংকেতিক সমীকৰণটো হ’ল-

                                Mg    +    O₂      →    Mgo

৪। ৰাসায়নিক বিক্রিয়াৰ শব্দ সমীকৰণ লিখাৰ প্রক্রিয়া, নিয়ম আরু চিহ্নবোৰ লিখা ।

উত্তৰঃ শব্দ সমীকৰণ এটাই বিক্রিয়কৰ বিক্রিয়াজাত পদাৰ্থলৈ হোৱা পৰিৱৰ্তন এডাল কাঁড় চিনেৰে দেখুৱায় । বিক্রিয়ক আরু বিক্রিয়াজাত পদাৰ্থৰ মাজত এই কাঁড় চিনটো থাকে । কাঁড় চিনৰ বাঁওফালে বিক্রিয়কবোৰ লিখা হয় । বিক্রিয়কবোৰ লিখোতে বেলেগ বেলেগ বিক্রিয়কৰ মাজত এডালগৈ যোগ চিন (+) দিয়া হয় । একেদৰে বিক্রিয়াজাত পদাৰ্থবোৰ সোঁফালে যোগ চিন (+) দি লিখা হয় । কাঁড় চিনটোৰ মূৰটো বিক্রিয়াজাত পদাৰ্থবোৰ ফালে থাকে আরু ই বিক্রিয়াটীৰ দিশটো দেখুৱায় ।

মেগনেছিয়াম (বিক্রিয়ক) + অক্সিজেন → মেগনেছিয়াম অক্সাইড (বিক্রিয়াজাত পদাৰ্থ)

৫। ৰাসায়নিক সমীকৰণ লিখনৰ দুটা পদ্ধতি উদাহৰণসহ লিখা ।

উত্তৰঃ ৰায়ায়নিক সমীকৰণ লিখনৰ দুটা পদ্ধতি হ’লঃ

(ক) শব্দ সমীকৰণ পদ্ধতিঃ

 মেগনেছিয়াম (বিক্রিয়ক) + অক্সিজেন → মেগনেছিয়াম অক্সাইড (বিক্রিয়াজাত পদাৰ্থ)

(খ) সাংকেতিক সমীকৰণ পদ্ধতিঃ

Mg    +    O₂      →    Mgo

৬। অসমতুলিত বা জঁকা ৰায়ায়নিক সমীকৰণ কাক বোলে? উদাহৰণ দিয়া ।

উত্তৰঃ এক ৰাসায়নিক বিক্রিয়াত যেতিয়া বিক্রিয়ক পদাৰ্থসমূহৰ ভৰ আরু উৎপন্ন হোৱা বিক্রিয়াজাত পদাৰ্থৰ ভৰ অসমান হয় । তেতিয়া তাক অসমতুলিত বা অসন্তুলিত সমীকৰণ বা জঁকা ৰায়াসনিক সমীকৰণ (Skeletel Chemical Equation) বোলা হয় ।

উদাহৰণঃ

Mg    +    O₂      →    Mgo

এই সমীকৰণটোত বাঁওফালৰ আরু সোঁফালৰ মৌলৰ পৰিমাণ সমান নহয় । সেয়েহে এইটো এক অসমতুলিত বা অসন্তুলিত সমীকৰণ বা জঁকা ৰায়াসনিক সমীকৰণ (Skeletel Chemical Equation) ।

৭।ভৰৰ নিত্যতা সূত্ৰ (Law of Conservation of mass) টো লিখা ।

উত্তৰঃ ভৰৰ নিত্যতা সূত্র অনুসৰি এক ৰাসায়নিক বিক্রিয়া ভৰৰ সৃষ্টি বা বিনাশ হ’ব নোৱাৰে । ৰাসায়নিক বিক্রিয়া এটাত বিক্রিয়াজাত পদাৰ্থৰ মৌলবোৰৰ মুঠ ভৰ বিক্রিয়কৰ মৌলবোৰৰ মুঠ ভৰৰ সমান হ’ব লাগিব ।

৮। সমতুলিত বা সন্তুলিত সমীকৰণ বোলিলে কি বুজা? উদাহৰণ দিয়া ।

উত্তৰঃ এক ৰাসায়নিক বিক্রিয়াত যেতিয়া বিক্রিয়ক পদাৰ্থসমূহৰ ভৰ আরু উৎপন্ন হোৱা বিক্রিয়াজাত পদাৰ্থৰ ভৰ সমান হয় । তেতিয়া তাক সমতুলিত বা সন্তুলিত সমীকৰণ সমীকৰণ বোলা হয় ।

উদাহৰণঃ

Zn    +    H₂SO₄      →    ZnSO₄  +  H₂

এই সমীকৰণটোত বাঁওফালৰ আরু সোঁফালৰ মৌলৰ পৰিমাণ সমান। সেয়েহে এইটো এক সমতুলিত বা সন্তুলিত সমীকৰণ ।

৯। ৰাসায়নিক সমীকৰণ সমতুল কৰা প্রক্রিয়াটো উদাহৰণ সহ ব্যাখ্যা কৰা ।

উত্তরঃ

উদাহৰণস্বরূপে- Fe + H₂O → Fe₃O₄ + H2

এই সমীকৰণটো লোৱা হ’ল ।

প্রথম পৰ্যায়ঃ

    প্রথমতে, প্রতিটো সংকেতৰ চাৰিওফালে একোটাকৈ বাকচ অংকণ কৰিব লাগে ।

Fe + H₂O → Fe₃O₄ + H2

দ্বিতীয় পৰ্যায়ঃ

দ্বিতীয়তে, মৌলবোৰৰ পৰমাণুৰ সংখ্যাবোৰৰ এখন তালিকা প্রস্তুত কৰিব লাগে ।

মৌল	বিক্রিয়ক LHS ত বিক্রিয়ক পৰমাণু সংখ্যা	বিক্রিয়ক RHS ত বিক্রিয়ক পৰমাণু সংখ্যা
Fe	1	3
H	2	2
O	1	4

তৃতীয় পৰ্যায়ঃ

      এতিয়া, আটাইতকৈ অধিক বা বেছি পৰমাণু থকা যৌগটোৰ পোন প্রথমে সন্তুলন/সমতা কৰিব লাগিব । উল্লেখিত সমীকৰণটোত আটাইতকৈ বেছি থকা মৌলটো হ’ল- অক্সিজেন(O), যাৰ সোঁহাতে 4 টা পৰমাণু আছে আনহাতে বাওঁফালে 1 টা পৰমাণু আছে । সেয়েহে বাওঁফালে সহগ 4 ক যোগ কৰিব লাগিব আরু অক্সিজেন(O) পৰমাণুক সমতুল কৰিব লাগে ।

Fe + 4 H₂O → Fe₃O₄ + H₂

চতুৰ্থ পৰ্যায়ঃ

     যেতিয়া আমি নতুন সহযোগ যোগ কৰো তেতিয়া কোনো যৌগৰ পৰিপেক্ষিতত/কাৰণে আংশিক সন্তুলিত/সমতা হ’ব । তেতিয়া চতুৰ্থ পৰ্যায়ত এই আংশিক সমীকৰণক সন্তুলিত/সমতা কৰিব লাগিব ।

 উল্লেখিত সমীকৰণটোত যেতিয়া 4 যোগ কৰা হ’ল তেতিয়া দেখা গ’ল যে বাওঁফালে থকা হাইড্র’জেন (H) পৰমাণু সোঁফালতকৈ 4 বৃদ্ধি হৈ গ’ল (4 H₂O) । সেয়েহে সন্তুলিত কৰিবৰ বাবে সোঁফালে আমি সহগ 4 যোগ কৰিব লাগিব, এনেদৰে-

 Fe + 4 H₂O → Fe₃O₄ + 4 H₂

 পঞ্চম পৰ্যায়ঃ

    ইয়াৰ পাছত, আমি যিবোৰ সন্তুলিত কৰিবলৈ বাকী থাকে সেইবোৰক সন্তুলিত/সমতা  কৰিব লাগিব ।

    উল্লেখিত সমীকৰণত, Fe যৌগটো সন্তুলিত কৰিবলৈ এতিয়াও বাকী ৰৈছে । কাৰণ, ইয়াৰ সোঁফালে তিনিটা পৰমাণ্য আছে (Fe₃) কিন্তু বাওঁফালে এটা পৰমাণুহে  আছে (Fe) । সেয়েহে, বাওঁফালে সহযোগ 3 যোগ কৰিলে সন্তুলিত/সমতা হ’ব, এনেদৰে-

3 Fe + 4 H₂O → Fe₃O₄ + 4 H₂

ষষ্ঠ পৰ্যায়ঃ

ষষ্ঠতে, আমি সকলো সন্তুলিত কৰা যৌগসমূহৰ পৰমাণুৰ সংখ্যাৰ শুদ্ধতা পৰীক্ষণ কৰিব লাগিব, এনেদৰে-

মৌল	বিক্রিয়ক LHS ত বিক্রিয়ক পৰমাণু সংখ্যা	বিক্রিয়ক RHS ত বিক্রিয়ক পৰমাণু সংখ্যা
Fe	3	3
H	4	4
O	4	4

দেখা গ’ল যে- দুয়ুফালৰ মৌলবোৰৰ পৰমাণুৰ সংখ্যা সন্তুলিত/সমান হৈছে ।

সপ্তম পৰ্যায়ঃ

অন্তিম পৰ্যায়টো হৈছে- ভৌতিক অৱস্থাৰ বাবে লিখন । এই লিখনৰ সন্দৰ্ভত গেছীয় মৌলৰ বাবে (g), তৰল মৌলৰ বাবে (l), জলীয় মৌলৰ বাবে (aq) আরু গোটা মৌলৰ বাবে (s) হিচাপে মৌলটোৰ কাষতে লিখিব লাগে, এনেদৰে-

3Fe(s) + 4H₂O(g) → Fe₃O₄(s) + 4H₂(g)

১১। ভৌতিক অৱস্থার লিখন পদ্ধতিটো উদাহরণসহ বুজাই লিখা ।

উত্তরঃ কোনো এক সমীকরণত ভৌতিক অৱস্থার বিষয়ে তথ্য দিবর বাবে কিছুমান চিহ্ন ব্যৱহার করা হয় । বিক্রিয়ক আরু বিক্রিয়াজাত পদাৰ্থসমূহর গেছীয় বুজাবলৈ (g), তরল মৌলর বাবে (l), জলীয় বুজাবর বাবে (aq) আরু গোটা অৱস্থাক সূচাবলৈ (s) ব্যৱহার করা হয় । উদাহরণস্বরূপে-  

3Fe + 4H₂O → Fe₃O₄ + 4H₂  

এই সমীকরণটোর ভৌতিক অৱস্থার লিখন হ’ব-

3Fe(s) + 4H₂O(g) → Fe₃O₄(s) + 4H₂(g)

১২। তলত দিয়া সমীকরণকেইটা ভৌতিক অৱস্থাবোর উল্লেখ করা ।

3Fe + 4H₂O → Fe₃O₄ + 4H₂

CO + 2H₂ ^{(340 বায়ুমণ্ডলীয় চাপ)} CH₃OH

 

6CO₂ + 12H₂O      →   C₆H₁₂O₆ + 6O₂ + 6H₂O

উত্তরঃ

3Fe(s) + 4H₂O(g) → Fe₃O₄(s) + 4H₂(g)

CO(g) + 2H₂(g)  ^{(340 বায়ুমণ্ডলীয় চাপ)} →    CH₃OH(l)

 

6CO₂(aq) + 12H₂O(l)  →   C₆H₁₂O₆(aq) + 6O₂(aq) + 6H₂O

১৩। 3Fe(s) + 4H₂O(g) → Fe₃O₄(s) + 4H₂(g), এই সমীকৰণত H₂O সংকেতৰ লগত চিহ্ন (g) ব্যৱহাৰ কৰা হৈছে?

উত্তরঃ 3Fe(s) + 4H₂O(g) → Fe₃O₄(s) + 4H₂(g), এই সমীকৰণত H₂O সংকেতৰ লগত চিহ্ন (g) ব্যৱহাৰ কৰা হৈছে, কাৰণ এই বিক্রিয়াত পানীক হলীয় বাষ্প অৱস্থাত ব্যৱহাৰ কৰা হৈছে ।

১৪। চূণ বা পোৰা চূণৰ সংকেত কি?

উত্তরঃ চূণ বা পোৰা চূণৰ সংকেত হ’ল- CaO (s)

১৫। কেলছিয়াম অক্সাইডৰ লগত পানী সংযোজন কৰিলে, হোৱা ফলাফল লিখা ।

উত্তরঃ কেলছিয়াম অক্সাইড পানীৰে সৈতে তীব্রভাৱে বিক্রিয়া কৰি শিথিলিত চূণ (Slacked Lime), কেলছিয়াম হাইড্র’ক্সাইড উৎপন্ন কৰি প্রচুৰ তাপ উৎপন্ন কৰে ।

CaO(s) (পোৰা চূণ) + H₂O(l) → Ca(OH)₂(aq)

১৬। পাঁচ প্রকাৰ উদাহৰণসহ ৰাসায়নিক বিক্রিয়াৰ নাম লিখা ।

উত্তরঃ পাঁচ প্রকাৰ উল্লেখনীয় ৰাসায়নিক বিক্রিয়া হ’লঃ

(ক) সংযোজন বিক্রিয়াঃ

সংযোজন বিক্রিয়াজাত বিক্রিয়াত দুই বা ততোধিক বিক্রিয়ক পদাৰ্থ লগ হৈ এটা মাত্র বিক্রিয়াজাত পদাৰ্থ উৎপন্ন হয় ।  

উদাহৰণঃ

CaO(s) (পোৰা চূণ) + H₂O(l) → Ca(OH)₂(aq)

(খ) বিযোজন বিক্রিয়াঃ

বিযোজন বিক্রিয়াত এটা মাত্র বিক্রিয়ক পদাৰ্থ একাধিক সৰল বিক্রিয়াজাত পদাৰ্থজাত পদাৰ্থলৈ ভাগি যায় বা সলনি হয় বা পদাৰ্থৰ উৎপন্ন হয় ।

উদাহৰণঃ

CaCO₃(s)(চূণশিল) → CaO(s) (পোৰা চূণ) + CO₂(g)

(গ) অপসৰণ বা প্রতিষ্ঠাপন বিক্রিয়াঃ

    অপসৰণ বা প্রতিষ্ঠাপন বিক্রিয়াত কোনো এক দ্রৱৰ পৰা কিছুমান যৌগ বা মৌলক অপসাৰিত কৰে বা আতৰাই ।

উদাহৰণঃ

Fe(s) + CuSO₄(aq) (ক’পাৰ ছালফেট) → FeSO₄(aq) + Cu(s)

(ঘ) দ্বিঅপসৰণ বিক্রিয়াঃ

    দ্বিঅপসৰণ বিক্রিয়াত বিক্রিয়ক পদাৰ্থ দুটাৰ মাজত আয়নৰ বিনিময় ঘটে ।

উদাহৰণঃ

Na₂SO₄(aq) (ছ’ডিয়াম ছালফেট) + Bacl₂(aq) (বেৰিয়াম ক্ল’ৰাইড)

 → BaSO₄(s) (বেৰিয়াম ছালফেট) + 2NaCl(aq) (ছ’ডিয়াম ক্ল’ৰাইড)

(ঙ) জাৰণ আরু বিজাৰণঃ

জাৰণ বিক্রিয়াত পদাৰ্থ এটাই অক্সিজেন লাভ কৰে ।

2Cu + O₂ → 2Cuo

বিজাৰণ বিক্রিয়াত বিক্রিয়াজাত পদাৰ্থটোৱে অক্সিজেন হেরুৱাই ।

Cuo + H₂ → Cu + H₂O

১৭। সংযোজন বিক্রিয়া কাক বোলে? উদাহৰণসহ বুজাই লিখা ।

উত্তরঃ

যি বিক্রিয়াজাত বিক্রিয়াত দুই বা ততোধিক বিক্রিয়ক পদাৰ্থ লগ হৈ এটা মাত্র বিক্রিয়াজাত পদাৰ্থ উৎপন্ন হয় । তেনে বিক্রিয়াক সংযোজন বিক্রিয়া বোলে ।   

উদাহৰণস্বরূপে- কেলছিয়াম অক্সাইডে পানীৰে সৈতে তীব্রভাৱে বিক্রিয়া কৰি শিথিলিত চূণ (Slaked Lime), কেলছিয়াম হাইড্র’ক্সাইড উৎপন্ন কৰি প্রচুৰ তাপ উৎপন্ন কৰে ।

CaO(s) (পোৰা চূণ) + H₂O(l) → Ca(OH)₂(aq)(শিথিলিত চূণ)

এই বিক্রিয়াত কেলছিয়াম অক্সাইড আরু পানী সংযোজিত হৈ এটা মাত্ৰ বিক্রিয়াজাত পদাৰ্থ কেলছিয়াম হাইড্র’ক্সাইড উৎপন্ন কৰিছে ।

১৮। শিথিলিত চূণৰ দ্রৱক বা কেলছিয়াম হাইড্রক্সাইডৰ ব্যৱহাৰিতা সম্পৰ্কে লিখা ।

উত্তরঃ শিথিলিত চূণৰ দ্রৱক বা কেলছিয়াম হাইড্রক্সাইডক বেৰত বগা রং সানিবৰ বাবে ব্যৱহাৰ কৰা হয় । কেলছিয়াম হাইড্র’ক্সাইডে বায়ুৰ কাৰ্বন ডাই অক্সাডৰে সৈতে লাহে লাহে বিক্রিয়া কৰি বেৰৰ গাত কালছিয়াম কাৰ্বনেটৰ এক পাতল প্রলেপ সৃষ্টি কৰে । এই প্রলেপটো ৰং সোনাৰ দুই-তিনিদিন মানৰ ভিতৰত উৎপত্তি হয় আরু যাৰ বাবে বেৰত চিকমিকনি হয় ।

১৯। মাৰ্বলৰ ৰাসায়নিক সংকেত কি ?

উত্তরঃ মাৰ্বলৰ ৰাসায়নিক সংকেত হ’ল- CaCO­₃

২০। কয়লাৰ দহনৰ সমীকৰণটো লিখা ।

উত্তরঃ কয়লাৰ দহন-

C(s) + O₂(g) → CO₂(g)

২১। পানীৰ গঠনৰ সমীকৰণটো কি?

উত্তরঃ H₂(g) আরু O₂(g) ৰ পৰা পানীৰ গঠন হয় । ইয়াৰ সমীকৰণটো হ’ল-

2H₂(g) + O₂(g) → 2H₂O(l)

২২। তাপবৰ্জী ৰাসায়নিক বিক্রিয়া বুলিলে কি বুজা? উদাহৰণসহ বুজাই লিখা ।

উত্তরঃ যিবোৰ বিক্রিয়াত বিক্রিয়াজাত পদাৰ্থ উৎপন্ন হোৱাৰ লগতে তাপৰ উদ্ভৱ হয় । তেনেবোৰ বিক্রিয়াক তাপবৰ্জী ৰাসায়নিক বিক্রিয়া (Exothermic Chemical Reactions) বোলা হয় । উদাহৰণস্বরূপে প্রাকৃতিক গেছৰ দহনত বিক্রিয়াজাত পদাৰ্থ উৎপন্ন হোৱাৰ উপৰিও তাপৰ উৎপন্ন হয় ।

CH₄(g) + 2O₂(g) → CO₂(g) + 2H₂O (g)

২৩। দুটা সংযোজন বিক্রিয়াৰ উদাহৰণ দিয়া ।

উত্তরঃ দুটা সংযোজন বিক্রিয়া হ’লঃ

(ক) কয়লাৰ দহন-

C(s) + O₂(g) → CO₂(g)

(খ) পানীৰ গঠন-

2H₂(g) + O₂(g) → 2H₂O(l)

২৪। দুটা তাপবৰ্জী ৰাসায়নিক বিক্রিয়াৰ উদাহৰণ দিয়া ।

উত্তরঃ

(ক) প্রাকৃতিক গেছৰ দহন-

CH₄(g) + 2O₂(g) → CO₂(g) + 2H₂O (g)

(খ) শ্বসন-

C₆H₁₂O₆(aq)(গ্লুক’জ) + 6O₂(aq) + 6H₂O(l) → 6CO₂(aq) + 12H₂O(l) + শক্তি

২৫। ‘শ্বসন’ কোনটো ৰাসায়নিক বিক্রিয়াৰ দ্বাৰা সংঘটিত হয়? সমীকৰণসহ বুজাই লিখা ।

উত্তরঃ সকলো প্রাণী জীয়াই থাকিবলৈ শক্তিৰ প্রয়োজন হয় যি আমি খাদ্যৰ পৰা আহৰণ কৰো । হজম প্রক্রিয়াত খাদ্য বস্তুসমূহ সৰল পদাৰ্থলৈ পৰিৱৰ্তন হয় । কাৰ্বহাইড্রেট, প্রটিন আদিবোৰ গ্লক’জলৈ ভাঙি যায় । এই গ্লক’জসমূহে আমাৰ দেহৰ কোষত অক্সিজেনৰ সৈতে লগ হৈ শক্তিৰ যোগান ধৰে । এই প্রক্রিয়াটোকে শ্বসন বোলা হয় ।

C₆H₁₂O₆(aq)(গ্লুক’জ) + 6O₂(aq) + 6H₂O(l) → 6CO₂(aq) + 12H₂O(l) + শক্তি

২৬। বনস্পতিজাত দ্রৱ্যৰ পচন সাৰলৈ হোৱা পৰিৱৰ্তন এক কি বিক্রিয়া?

উত্তরঃ বনস্পতিজাত দ্রৱ্যৰ পচন সাৰলৈ হোৱা পৰিৱৰ্তন এক তাপবৰ্জী বিক্রিয়া ।

২৭। মেগনেছিয়াম আরু অক্সিজেনৰ মাজত বিক্রিয়াত উৎপন্ন হোৱা পদাৰ্থবিধৰ নাম কি? এই বিক্রিয়াটো কোন শ্রেণীৰ/প্রকাৰৰ বিক্রিয়াৰ ভিতৰত পৰে?   

উত্তরঃ মেগনেছিয়াম আরু অক্সিজেনৰ মাজত বিক্রিয়াত উৎপন্ন হোৱা পদাৰ্থবিধৰ নাম- মেগনেছিয়াম অক্সাইড । এই বিক্রিয়াটো তাপবৰ্জী শ্রেণীৰ/প্রকাৰৰ বিক্রিয়াৰ ভিতৰত পৰে ।   

২৮। বিযোজন বিক্রিয়া কাক বোলে? উদাহৰণসহ বুজাই লিখা ।

উত্তরঃ  যিবোৰ বিক্রিয়াত এটা মাত্র বিক্রিয়ক পদাৰ্থ একাধিক সৰল বিক্রিয়াজাত পদাৰ্থজাত পদাৰ্থলৈ ভাগি যায় বা সলনি হয় বা পদাৰ্থৰ উৎপন্ন হয় । তাকে বিযোজন বিক্রিয়া বোলে ।

উদাহৰণঃ 2FeSO_4­(s) → Fe₂O₃(s) + SO₂(g) + SO₃(g)

এইটো এক বিযোজন বিক্রিয়া । তাপ দিলে ফেৰাছ ছালফেট স্ফটিকৈ (FeSO₄ 7H₂O), পানী হেরুৱায় আরু স্ফটিকৰ ৰঙৰ পৰিৱৰ্তন হয় । লগতে, এই বিক্রিয়াত দেখা গৈছে যে ফেৰাছ ছালফেট(FeSO₄) বিক্রিয়া ঘটি ফেৰিক অক্সাইড(Fe₂O₃), ছালফাৰ ডাই অক্সাইড(SO₂) আরু ছালফাৰ ট্রাইওক্সাইড(SO₃) লৈ বিযোজিত হৈছে ।

২৯। ফেৰিক অক্সাইড জুলীয়া/গেছীয়/গোটা পদাৰ্থ?

উত্তরঃ ফেৰিক অক্সাইড গোটা পদাৰ্থ ।

৩০। কেলছিয়াম অক্সাইড কেনেদৰে পাব পাৰি? ইয়াৰ দুটা কাম উল্লেখ কৰা ।

উত্তরঃ তাপৰদ্বাৰা কেলছিয়াম কাৰ্বনেটক কেলছিয়াম অক্সাইডলৈ পৰিৱৰ্তন কৰি পাব পাৰি ।

কেলছিয়াম অক্সাইড বা চূণ (lime) বা পোৰা চূণ (quick lime)ৰ দুটা কাম হ’লঃ

(ক) চিমেণ্ট উৎপাদনত ইয়াক ব্যৱহাৰ কৰা হয় ।

(খ)এই বিক্রিয়াক বহুতো শিল্প উদ্যোগত ব্যৱহাৰ কৰা হয় । 

৩১। তাপীয় বিযোজন বিক্রীয়া কাক বোলে ? উদাহৰণ দিয়া ।

উত্তৰঃ যেতিয়া কোনো এক বিযোজন বিক্রিয়া তাপ প্রয়োগ কৰি ঘটোৱা হয় । তেনে বিক্রিয়াক তাপীয় বিযোজন বিক্রীয়া বোলে ।

উদাহৰণ- তাপৰদ্বাৰা কেলছিয়াম কাৰ্বনেটক কেলছিয়াম অক্সাইড আরু কাৰ্বন ডাই অক্সাইডলৈ বিযোজিত কৰা প্রক্রিয়াটো এক তাপীয় বিযোজন বিক্রীয়া ।

CaCO₃(s)(চূণশিল)   CaO(s)(পোৰা চূণ) + CO₂(g)

৩২। চূণশিলৰ সংকেতটো লিখা ।

উত্তৰঃ চূণশিলৰ সংকেতটো- CaCO₃(s)

৩৩। লেড নাইট্রেটক উত্তাপন কৰিলে উৎপন্ন হোৱা পদাৰ্থবিধৰ নাম কি? সংঘটিত হোৱা বিক্রিয়াটো লিখা ।

উত্তৰঃ লেড নাইট্রেটক উত্তাপন কৰিলে উৎপন্ন হোৱা পদাৰ্থবিধৰ নাম হ’ল- নাইট্র’জেন ডাই অক্সাইড । সংঘটিত হোৱা বিক্রিয়াটো হ’ল-

2Pb(NO₃)₂(s) (লেড নাইট্রেট)   2PbO(s)(লেড অক্সাইড) + 4NO₂(g)(নাইট্র’জেন ডাইঅক্সাইড) + O₂(g) (অক্সিজেন)

৩৪। বগা ছিলভাৰ ক্ল’ৰাইড সূৰ্যৰ পোহৰত কি ৰঙলৈ পৰিৱৰ্তন হয় ?

অথবাঃ ছিলভাৰ ক্ল’ৰাইড কিছুসময় সূৰ্যৰ পোহৰত থাকিলে কি হ’ব ? এনে হোৱৰ কাৰণ কি? এই বিক্রিয়াটোৰ নাম কি? সমীকৰণটো লিখা ।

উত্তৰঃ বগা ছিলভাৰ ক্ল’ৰাইড সূৰ্যৰ পোহৰত মটীয়া ৰঙৰ হৈ পৰে । পোহৰে ছিলভাৰ ক্ল’ৰাইডক ছিলভাৰ আরু ক্ল’ৰিনলৈ বিযোজিত কৰাৰ বাবে এনে হয় । এই বিক্রিয়াটোৰ নাম হ’ল- তাপগ্রাহী (Endothermic) বিযোজন প্রক্রিয়া ।

বিক্রিয়াটোৰ সমীকৰণটো হ’ল-

2AgCl(s)  2Ag(s) + Cl₂(g)

৩৫। কলা-বগা ফট’গ্রাফিত ব্যৱহাৰ কৰা বিক্রিয়াটোৰ নাম কি ? এনে এক বিক্রিয়াৰ নাম লিখা ।

উত্তৰঃ কলা-বগা ফট’গ্রাফিত ব্যৱহাৰ কৰা বিক্রিয়াটোৰ নাম- তাপগ্রাহী (Endothermic) বিক্রিয়া । এনে এক বিক্রিয়া হ’ল-

সূৰ্যৰ পোহৰে ছিলভাৰ ব্র’মাইডক ছিলভাৰ আরু ব্রমাইনলৈ বিযোজিত কৰে ।

2AgBr(s)  2Ag(s) + Br₂(g) 

৩৬। তাপগ্রাহী বিক্রিয়াৰ এটা ব্যৱহাৰ লিখা ।

উত্তৰঃ কলা-বগা ফট’গ্রাফিত তাপগ্রাহী বিক্রিয়াৰ ব্যৱহাৰ হয় ।

৩৭। তাপগ্রাহী বিক্রিয়া বুলিলে কি বুজা ? উদাহৰণসহ বুজাই লিখা ।

উত্তৰঃ যিবোৰ বিক্রিয়াত শক্তি শোষিত হয় তেনেবোৰ বিক্রিয়াক তাপগ্রাহী (Endothermic) বিক্রিয়া বোলে ।

উদাহৰণঃ ১

সূৰ্যৰ পোহৰে ছিলভাৰ ক্ল’ৰাইডক ছিলভাৰ আরু ক্ল’ৰিনলৈ বিযোজিত কৰে ।

2AgCl(s)  2Ag(s) + Cl₂(g)

উদাহৰণঃ ২

সূৰ্যৰ পোহৰে ছিলভাৰ ব্র’মাইডক ছিলভাৰ আরু ব্রমাইনলৈ বিযোজিত কৰে ।

2AgBr(s)  2Ag(s) + Br₂(g) 

৩৮। অপসৰণ বা প্রতিষ্ঠাপন বিক্রিয়া কাক বোলে? উদাহৰণসহ বুজাই লিখা ।

উত্তৰঃ যি বিক্রিয়াত কোনো এক দ্রৱৰ পৰা কিছুমান যৌগ বা মৌলক অপসাৰিত কৰে বা আতৰাই । সেই বিক্রিয়াবোৰক অপসৰণ বা প্রতিষ্ঠাপন বিক্রিয়া বোলে ।

উদাহৰণঃ আইৰণ আরু ক’পাৰ ছালফেট দ্রৱ্যৰ বিক্রিয়াত ক’পাৰ মৌলটোক অপসাৰিত কৰিছে ।

Fe(s) + CuSO₄(aq)(ক’পাৰ ছালফেট) → FeSO₄(aq)(আইৰন ছালফেট) + Cu(s)

৩৯। অধঃক্ষেপ বা অধাঃক্ষেপন কাক বোলে ?উদাহৰণসহ বুজাই লিখা ।

উত্তৰঃ কোনো দুটা বা ততোধিক দ্রৱ্যৰ বিক্রিয়াৰ ফলত কোনো অদ্রাৱ্য পদাৰ্থ গঠন হয় । তেনেহ’লে এই অদ্রাৱ্য পদাৰ্থক অধঃক্ষেপ(Precipitate) বোলে । অধঃক্ষেপ উৎপন্ন হোৱা বিক্রিয়াক অধঃক্ষেপন বিক্রিয়া বোলে ।

উদাহৰণস্বরূপে- ছ’ডিয়াম ছালফেট আরু বেৰিয়াম ক্ল’ৰাইড দ্রৱ মিহলালে বা বিক্রিয়া ঘটি অদ্রাৱ্য বেৰিয়াম ছালফেট(BaSO₄₎ ৰ বগা অধঃক্ষেপ উৎপন্ন হয় । আনটো বিক্রিয়াজাত পদাৰ্থ হ’ল- ছ’ডিয়াম ক্ল’ৰাইড যি দ্রৱীভূত অৱস্থাত থাকে ।   

Na₂SO₄(aq)(ছ’ডিয়াম ছালফেট) + Bacl₂(aq)(বেৰিয়াম ক্ল’ৰাইড)

 → BaSO₄(s) (বেৰিয়াম ছালফেট) + 2NaCl(aq) (ছ’ডিয়াম ক্ল’ৰাইড)

৪০। দ্বিঅপসৰণ বিক্রিয়া বুলিলে কি বুজা ? উদাহৰণসহ বুজাই লিখা ।

উত্তৰঃ যি বিক্রিয়াত বিক্রিয়ক পদাৰ্থ দুটাৰ মাজত আয়নৰ বিনিময় ঘটে তাকে দ্বিঅপসৰণ বিক্রিয়া বোলে ।

উদাহৰণস্বরূপে- ছ’ডিয়াম ছালফেট আরু বেৰিয়াম ক্ল’ৰাইড দ্রৱ মিহলালে বা বিক্রিয়া ঘটি অদ্রাৱ্য বেৰিয়াম ছালফেট(BaSO₄₎ ৰ বগা অধঃক্ষেপ উৎপন্ন হয় । আনটো বিক্রিয়াজাত পদাৰ্থ হ’ল- ছ’ডিয়াম ক্ল’ৰাইড যি দ্রৱীভূত অৱস্থাত থাকে । অৰ্থাৎ বিক্রিয়াটোত আয়নৰ বিনিময় ঘটিছে ।    

Na₂SO₄(aq)(ছ’ডিয়াম ছালফেট) + Bacl₂(aq)(বেৰিয়াম ক্ল’ৰাইড)

 → BaSO₄(s) (বেৰিয়াম ছালফেট) + 2NaCl(aq) (ছ’ডিয়াম ক্ল’ৰাইড)

৪১। জাৰণ/জাৰিত আরু বিজাৰিত/বিজাৰণ বা ৰেডক্স বিক্রিয়া কাক বোলে ? উদাহৰণসহ বুজাই লিখা ।

উত্তৰঃ কোনো বিক্রিয়াত পদাৰ্থ এটাই অক্সিজেন লাভ কৰিলে পদাৰ্থটো জাৰিত হোৱা বুলি কোৱা হয় আরু বিক্রিয়াটোক জাৰণ বিক্রিয়া বোলে । লগতে, যদি কোনো বিক্রিয়াত পদাৰ্থ এটাই অক্সিজেন হেরুৱাই তেন্তে তাক বিজাৰিত হোৱা বোলা হয় আরু বিক্রিয়াটোক বিজাৰণ বিক্রিয়া বোলে । অর্থাৎ যিবোৰ বিক্রিয়াত এটা বিক্রিয়ক পদাৰ্থ জাৰিত হওঁতে আনটো বিজাৰিত হয় । তেনে বিক্রিয়াক জাৰণ-বিজাৰণ বা ৰেডক্স (Redox) বিক্রিয়া বোলে ।

উদাহৰণস্বরূপে- উত্তপ্ত ক’পাৰ অক্সাইডৰ (CuO) ওপৰেদি হাইড্র’জেন গেছ পঠালে ক’পাৰ অক্সাইডে অক্সিজেন হেরুৱাই বিজাৰিত হ’ব আরু হাইড্র’জেনে অক্সিজেন লাভ কৰি জাৰিত হব ।

Cuo + H_{2  Cu} + H₂O

৪২। দুটা ৰেডক্স বিক্রিয়াৰ উদাহৰণ দিয়া ।

উত্তৰঃ ZnO + C  Zn + CO

MnO₂ + 4HCl  MnCl₂ + 2H₂O +Cl₂

৪৩। কোনবোৰ বিক্রিয়াক জাৰিত বা বিজাৰিত হোৱা বুলি কোৱা হয় ? উদাহৰণ দিয়া ।

উত্তৰঃ কোনো বিক্রিয়াত পদাৰ্থ এটাই যদি অক্সিজেন লাভ কৰে বা হাইড্রজেন হেরুৱাই, তেতিয়া ই জাৰিত হয় আরু যদি পদাৰ্থটোৱে অক্সিজেন হেরুৱাই বা হাইড্র;জেন লাভ কৰে, তেন্তে ই বিজাৰিত হয় ।

উদাহৰণস্বরূপে- উত্তপ্ত ক’পাৰ অক্সাইডৰ (CuO) ওপৰেদি হাইড্র’জেন গেছ পঠালে ক’পাৰ অক্সাইডে অক্সিজেন হেরুৱাই বিজাৰিত হ’ব আরু হাইড্র’জেনে অক্সিজেন লাভ কৰি জাৰিত হব ।

Cuo + H_{2  Cu} + H₂O

৪৪। লোত মামৰে ধৰা বুলিলে কি বুজা ? কিয় লোত মামৰে ধৰে বা কিয় এনে হয় ?

উত্তৰঃ লোৰ নতুন বস্তুবোৰ প্রথমে চিকচিকীয়া হৈ থাকে, কিন্তু কিছু দিন বা মাহৰ পাছত সিঁহতৰ গাত ৰঙচুৱা মুগা, বৰণৰ পাউদাৰৰ চামনি পৰিবলৈ লয় । এই প্রক্রিয়াটোক লোত মামৰে ধৰা বোলা হয় । যেতিয়া ধাতু বা লোৰ এটা তাৰ চৌপাশৰ বিভিন্ন পদাৰ্থবোৰ যেনে- জলীয় বাষ্প, এছিড আদিৰ দ্বাৰা আক্রান্ত হয় । তেতিয়া ইয়াৰ ক্ষয় ঘটা বুলি কোৱা হয় আরু এই প্রক্রিয়াটোক ক্ষয়ীভৱন (Corrosion) বোলা হয় । লোত মামৰে ধৰাটোও ক্ষয়ীভৱনৰ কাৰণে সংঘটিত হয় ।

৪৫। ক্ষয়ীভৱন কাক বোলে ? উদাহৰণসহ বুজাই লিখা ।

উত্তৰঃ যেতিয়া ধাতু এটা তাৰ চৌপাশৰ বিভিন্ন পদাৰ্থবোৰ যেনে- জলীয় বাষ্প, এছিড আদিৰ দ্বাৰা আক্রান্ত হয় । তেতিয়া ইয়াৰ ক্ষয় ঘটা বুলি কোৱা হয় আরু এই প্রক্রিয়াটোক ক্ষয়ীভৱন (Corrosion) বোলা হয় । লোত মামৰে ধৰাটোও ক্ষয়ীভৱনৰ কাৰণে সংঘটিত হয় ।

ছিলভাৰৰ ওপৰত পৰা ক’লা চামনি আরু ক’পাৰৰ ওপৰত পৰা সেউজীয়া চামনি ক্ষয়ীভৱনৰ উদাহৰণ ।  

৪৬। দুৰ্গন্ধিতা বা ৰেনচিডিটি বুলিলে কি বুজা/কাক বোলে ? উদাহৰণস্বরূপে বুজাই লিখা ।  ইয়াৰ প্রতিকাৰ কি বা ইয়াৰ দুটা প্রতিকাৰ লিখা ?

উত্তৰঃ যেতিয়া চৰ্বি আরু তেল জাৰিত হয়, তেতিয়া এইবোৰ দুৰ্গন্ধী হয় । ইহঁতৰ গোন্ধ আরু স্বাদ সলনি হয় । ইয়াকে দুৰ্গন্ধিতা বা ৰেঞ্চিডিটি (Rancidity) বোলে । উদাহৰণস্বরূপে- পুৰণি তেল আরু চৰ্বি যুক্ত খাদ্যবস্তুৰ স্বাদ আরু গোন্ধ সলনি হয় ।

     ইয়াৰ দুটা প্রতিকাৰক হ’ল-

(ক)সাধাৰণ জাৰণ নঘটিবলৈ চৰ্বি আরু তেলযুক্ত খাদ্যবস্তুত কিছুমান পদাৰ্থ অৰ্থাৎ প্রতিজাৰক পদাৰ্থ(Antioxidants) যোগ কৰা হয় ।

(খ) লগতে, বায়ুরুদ্ধ পাত্রত খাদ্যবস্তু ৰাখলে জাৰণ মন্থৰ হয় ।

(গ)চিপচ উৎপাদকসকলে জাৰণ নঘটিবৰ বাবে চিপচৰ পেকেটবোৰৰ ভিতৰত নাইট্রে’জেনৰ দৰে গেছ ভৰাই থয়

৪৭। কিয় চিপচ উৎপাদকসকলে চিপচৰ পেকেটবোৰৰ ভিতৰত নাইট্রে’জেনৰ দৰে গেছ ভৰাই থয় ?

উত্তৰঃ  যেতিয়া চৰ্বি আরু তেল জাৰিত হয়, তেতিয়া এইবোৰ দুৰ্গন্ধী হয় । ইহঁতৰ গোন্ধ আরু স্বাদ সলনি হয় । ইয়াকে দুৰ্গন্ধিতা বা ৰেঞ্চিডিটি (Rancidity) বোলে । এই দুৰ্গন্ধিতা বা ৰেঞ্চিডিটি নহবৰ বাবে আরু জাৰণ নঘটিবৰ বাবে, চিপচ উৎপাদকসকলে চিপচৰ পেকেটবোৰৰ ভিতৰত নাইট্রে’জেনৰ দৰে গেছ ভৰাই থয় ।

৪৮। এটা সম্পূৰ্ণ ৰাসায়নিক সমীকৰণে কি কি উপস্থাপন কৰে ?

উত্তৰঃ এটা সম্পূৰ্ণ ৰাসায়নিক সমীকৰণে বিক্রিয়ক, বিক্রিয়াজাত পদাৰ্থ আরু সিঁহতৰ ভৌতিক অৱস্থাক সাংকেতিক রূপত উপস্থাপন কৰে ।

৪৯। কিয় এটা ৰাসায়নিক বিক্রিয়াক সন্তুলিত কৰা হয় ?

উত্তৰঃ এটা ৰাসায়নিক বিক্রিয়াক সন্তুলিত কৰা হয় কাৰণ, যাতে সমীকৰণটোৰ বিক্রিয়ক আরু বিক্রিয়াজাত পদাৰ্থৰ প্রতিবিধ পৰমাণুৰ সংখ্যা একে হয় ।

৫০। এটা সংযোজন বিক্রিয়াত কেইটা নতুন পদাৰ্থ উৎপন্ন হয় ?

উত্তৰঃ এটা সংযোজন বিক্রিয়াত দুটা বা ততোধিক পদাৰ্থ লগ হৈ এটা মাত্র নতুন পদাৰ্থ উৎপন্ন কৰে ।

৫১। সংযোজন বিক্রিয়াটোৰ বিপৰীত বিক্রিয়াটোৰ নাম কি ?

উত্তৰঃ সংযোজন বিক্রিয়াটোৰ বিপৰীত বিক্রিয়াটোৰ নাম বিযোজন বিক্রিয়া ।

৫২। এটা বিযোজন বিক্রিয়াত কেইটা পদাৰ্থ বিযোজিত হয় আরু কেইটা পদাৰ্থ উৎপন্ন হয় ?

উত্তঃ এটা বিযোজন বিক্রিয়াত এটা পদাৰ্থ বিযোজিত হয় আরু দুটা বা ততোধিক পদাৰ্থ উৎপন্ন হয়   ।

৫৩। যিবোৰ বিক্রিয়াত বিক্রিয়াজাত পদাৰ্থৰ লগতে তাপ উৎপন্ন হয়, সেইবোৰক কি বিক্রিয়া বোলে ?

উত্তৰঃ যিবোৰ বিক্রিয়াত বিক্রিয়াজাত পদাৰ্থৰ লগতে তাপ উৎপন্ন হয়, সেইবোৰক তাপবৰ্জী বিক্রিয়া বোলে ।

৫৪। যিবোৰ বিক্রিয়াত তাপ শোষিত হত সেইবোৰক ______ বিক্রিয়া বোলে ।

উত্তৰঃ যিবোৰ বিক্রিয়াত তাপ শোষিত হত সেইবোৰক তাপগ্রাহী বিক্রিয়া বোলে ।

৫৫। যেতিয়া এটা মৌলই আন এটা মৌলক তাৰ যৌগ এটাৰ পৰা অপসাৰিত কৰে, তেতিয়া কি বিক্রিয়া ঘটে ?

উত্তৰঃ যেতিয়া এটা মৌলই আন এটা মৌলক তাৰ যৌগ এটাৰ পৰা অপসাৰিত কৰে, তেতিয়া অপসৰণ বা প্রতিষ্ঠাপন বিক্রিয়া ঘটে ।

৫৬। দ্বিঅপসৰণ বিক্রিয়াত _____ দুটা বেলেগ বেলেগ পৰমাণ্য বা পৰমাণুৰ থুপ (আয়ন) ৰ পৰস্পৰৰ লগত _______ ঘটে ।

উত্তৰঃ দ্বিঅপসৰণ বিক্রিয়াত দুটা বিক্রিয়াৰ দুটা বেলেগ বেলেগ পৰমাণু বা পৰমাণুৰ থুপ (আয়ন) ৰ পৰস্পৰৰ লগত স্থান বিনিময় ঘটে ।

৫৭। অধঃক্ষেপন বিক্রিয়াত কি উৎপন্ন হয় ?

উত্তৰঃ অধঃক্ষেপন বিক্রিয়াত অদ্রাৱ্য লৱণ উৎপন্ন হয় ।

৫৮। জাৰণত পদাৰ্থই ___ লাভ কৰে বা ____ হেরুৱাই আরু বিজাৰণত _____ হেরুৱায় আরু ___ লাভ কৰে ।

উত্তৰঃ জাৰণত পদাৰ্থই অক্সিজেন লাভ কৰে বা হাইড্র’জেন হেরুৱাই আরু বিজাৰণত অক্সিজেন হেরুৱায় আরু হাইড্র’জেন  লাভ কৰে ।