SEBA Class 9 Agriculture TextBook Chapter 1: Introduction to Horticulture

উদ্যান শস্যৰ পৰিচয়

পৰিচয়

          উদ্যান শস্য এটা বিজ্ঞান, লগতে, উদ্যান শস্য, যেনে ফল-মূল আৰু শাক-পাচলি, মছলা , অলংকাৰিক, বাগিচা, ঔষধি আৰু সুগন্ধি উদ্ভিদৰ উৎপাদন, ব্যৱহাৰ আৰু উন্নতিৰ এক কলা। উদ্যান শস্যৰ ৰোপণ, আন্তঃসাংস্কৃতিক কাৰ্য্যকলাপ চলোৱা, বৃদ্ধিৰ নিয়ন্ত্ৰণ, চপোৱা, পেকেজিং, বিপণন, সংৰক্ষণ আৰু প্ৰক্ৰিয়াকৰণৰ ক্ষেত্ৰত তীব্ৰ যত্নৰ প্ৰয়োজন হয়। চীনৰ পিছতে বিশ্বৰ ভিতৰতে ফলমূল আৰু শাক-পাচলি উৎপাদন কৰা দেশ ভাৰত। ভাৰতত মুঠ জনসংখ্যাৰ প্ৰায় ৫৫–৬০ শতাংশই কৃষি আৰু ইয়াৰ লগত জড়িত কাম-কাজৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল। উদ্যান শস্যই ভাৰতৰ মুঠ কৃষি উৎপাদিত সামগ্ৰীৰ এক উল্লেখযোগ্য অংশ গঠন কৰে। ইহঁতে বহল খেতিৰ ক্ষেত্ৰ সামৰি লৈছে আৰু মুঠ ঘৰুৱা উৎপাদনৰ (জিডিপি) প্ৰায় ২৮ শতাংশ অৰিহণা যোগায়। ভাৰতৰ পৰা কৃষিজাত সামগ্ৰীৰ মুঠ ৰপ্তানিৰ ৩৭ শতাংশ এই শস্যই লাভ কৰে।

প্ৰথম ভাগঃ উদ্যান শস্য আৰু ইয়াৰ গুৰুত্ব

          উদ্যান শস্য শব্দটো লেটিন ভাষাৰ দুটা শব্দ hortus ৰ পৰা উদ্ভৱ হৈছে, যাৰ অৰ্থ হৈছে ‘বাগিচা’ আৰু cultura অৰ্থাৎ ‘খেতি’। ইয়াৰ অৰ্থ হ’ল ঘেৰাওত খেতি কৰা শস্য, অৰ্থাৎ বাগিচাৰ খেতি।

বৈশিষ্ট্য আৰু গুৰুত্ব

          উদ্যান শস্যই ভাৰতীয় অৰ্থনীতিত নিয়োগ সৃষ্টি কৰি, বিভিন্ন খাদ্য প্ৰক্ৰিয়াকৰণ উদ্যোগক কেঁচামাল প্ৰদান কৰি, আৰু বৈদেশিক মুদ্ৰাৰ পৰা অধিক উৎপাদন আৰু ৰপ্তানিৰ উপাৰ্জনৰ বাবে অধিক কৃষি লাভজনকতা প্ৰদান কৰি গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰে।

(ক) উদ্যান শস্যসমূহ কৃষিজাত সামগ্ৰী আৰু খাদ্যৰ পৰিৱৰ্তনশীলতাৰ উৎস ।

(খ) ইহঁত পুষ্টিকৰ উপাদান, ভিটামিন, খনিজ পদাৰ্থ, সোৱাদ, সুগন্ধি, খাদ্য আঁহ আদিৰ উৎস

(গ) ইহঁতত স্বাস্থ্য উপকাৰী যৌগ আৰু ঔষধ থাকে।

(ঘ) এই শস্যবোৰৰ নান্দনিক মূল্য আছে আৰু পৰিৱেশ ৰক্ষা কৰে।

(ঙ) উদ্যান শস্যৰ প্ৰতি একক ক্ষেত্ৰফলত তুলনামূলক উৎপাদন পথাৰ শস্যতকৈ বেছি হয়, যেনে, ধানৰ শস্যই সৰ্বোচ্চ উৎপাদন মাত্ৰ ৩০ কুইণ্টল / হেক্টৰ, আনহাতে কলৰ শস্যই ৩০০–৪৫০ কুইণ্টল / হেক্টৰ আৰু আঙুৰে ৯০–১৫০ কুইণ্টল/হেক্টৰ উৎপাদন দিয়ে।

(চ) মাটিৰ ঢাল অসমান বা খলাবমা হোৱা ঠাইত ফলমূল আৰু বাগিচাৰ শস্যৰ খেতি কৰিব পাৰি। কোংকন অঞ্চলৰ পাহাৰীয়া আৰু পাহাৰৰ পিছফালৰ অঞ্চলত আম আৰু কাজুৰ খেতি বৃহৎ পৰিসৰত কৰা হয়।

(ছ) উচ্ছন্ন ভূমি বা নিম্নমানৰ মাটিত খেতিৰ বাবে শস্য উপযোগী।

(জ) এনে শস্যৰ মূল্য অধিক, শ্ৰম নিবিড় আৰু বছৰটোৰ ভিতৰতে কৰ্মসংস্থাপনৰ সৃষ্টি কৰে।

(ঝ) উদ্যান শস্যৰ উৎপাদিত সামগ্ৰীয়ে বিভিন্ন উদ্যোগৰ বাবে কেঁচামাল হিচাপে কাম কৰে, যেনে- প্ৰক্ৰিয়াকৰণ, ঔষধ, সুগন্ধি আৰু প্ৰসাধন সামগ্ৰী, ৰাসায়নিক, মিঠাই, তেল আৰু ৰং আদি

(ঞ) ইয়াৰ ৰাষ্ট্ৰীয় আৰু আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় চাহিদা আছে আৰু ই বৈদেশিক মুদ্ৰাৰ এক উত্তম উৎস।

ভাৰতত উদ্যান শস্যৰ বৰ্তমানৰ অৱস্থা

          ২০১৬–১৭ বৰ্ষৰ বাবে ভাৰত চৰকাৰে প্ৰদান কৰা তথ্য অনুসৰি ভাৰতত উদ্যান শস্যৰ খেতি ২৪ নিযুত হেক্টৰত কৰা হৈছে, যিটো ভাৰতৰ মুঠ শস্যৰ প্ৰায় ৭ শতাংশ। বাৰ্ষিক উদ্যান শস্যৰ উৎপাদন প্ৰায় ২৯৫ মিলিয়ন টন বুলি অনুমান কৰা হৈছে, য’ত ২০১৬–১৭ চনত ১৭৫ মিলিয়ন টন শাক-পাচলি আৰু ৯২ মিলিয়ন টন ফল-মূল অন্তৰ্ভুক্ত কৰা হৈছে। ভাৰতত ভেন্দি সৰ্বাধিক উৎপাদন কৰা হয়। শাক-পাচলিৰ ভিতৰত আলু, পিয়াঁজ, ফুলকবি, বেঙনা আৰু বন্ধাকবি উৎপাদনৰ ক্ষেত্ৰত ভাৰতে দ্বিতীয় স্থান লাভ কৰিছে। ফলৰ ক্ষেত্ৰত ই কল, আম, মধুৰীআম, নেমু আৰু অমিতা আদিৰ সৰ্বাধিক উৎপাদন কৰে। আম, আখৰুট, আঙুৰ, কল আৰু ডালিম ৰপ্তানি কৰা প্ৰধান ফল, আনহাতে পিঁয়াজ, ভেন্দি, তিতা, কেছা জলকীয়া, মাছৰুম আৰু আলুৰ চাহিদা অধিক বিদেশী। ফলমূল আৰু শাক-পাচলি বেছিভাগেই ইউ এ ই, বাংলাদেশ, মালয়েছিয়া, নেদাৰলেণ্ড, শ্ৰীলংকা, নেপাল, ব্ৰিটেইন আৰু চৌদি আৰবলৈ ৰপ্তানি কৰা হয়।

সূচী ১.১ ভাৰতৰ গুৰুত্বপূৰ্ণ উদ্যান শস্য আৰু ইয়াৰ বৃদ্ধি হোৱা অঞ্চল

ৰাজ্য	উদ্যান শস্যৰ প্ৰধান শস্য(সমূহ)
উত্তৰ
হাৰিয়ানা	পানী লাউ, মেৰিগল্ড
হিমাচল প্ৰদেশ	আপেল, আলু
জম্মু-কাশ্মীৰ	আপেল
পঞ্জাৱ	টেঙা জাতীয় ফল
উত্তৰাখণ্ড	আলু
উত্তৰ প্ৰদেশ	আম, কল, আলু, মিঠা আলু, তৰমুজ, পানী লাউ, জেচমিন
ৰাজস্থান	ডালিম, পিয়াঁজ, জেচমিন, ৰজনীগন্ধা
পশ্চিমীয়া
ছত্তীশগড়	পানী লাউ, গোলাপ
গোৱা	নাৰিকল, তামোল, কাজু বাদাম
গুজৰাট	কল, পেঁপা, সাপোটা, ডালিম, আলু, পিয়াঁজ, বিলাহি, গোলাপ, মেৰিগল্ড
মহাৰাষ্ট্ৰ	আম, কল, আঙুৰ, টেঙা জাতীয় ফল, চাপোটা, ডালিম, জলকীয়া, পিয়াঁজ, গোলাপ, ক্ৰাইচেন্থেমম,  ৰজনীগন্ধা, মেৰিগল্ড
মধ্য প্ৰদেশ	টেঙা জাতীয় ফল, পেঁপা, ডালিম, মৰিচা, আলু, মিঠা আলু, পিঁয়াজ, পানী লাউ, বিলাহি, ইন্দ্ৰমালতী ফুল, মেৰিগল্ড
দক্ষিণ
অন্ধ্ৰ প্ৰদেশ	আম, কল, আঙুৰ, টেঙা জাতীয় ফল, পেঁপা, চাপোটা, ডালিম, নাৰিকল, মৰিচা, তৰমুজ, বিলাহি, জেচমিন, ৰজনীগন্ধা, মেৰিগল্ড
কৰ্ণাটক	আম, কল, আঙুৰ, পেঁপা, চাপোটা, ডালিম, নাৰিকল, জলকীয়া, পিয়াঁজ, তৰমুজ, বিলাহি, গোলাপ, ইন্দ্ৰমালতী ফুল, জেচমিন, ৰজনীগন্ধা, মেৰিগল্ড
কেৰালা	কল, নাৰিকল, মিঠা আলু, ইন্দ্ৰমালতী ফুল, জেচমিন
তামিল নাডু	কল, অমিতা, চিকু, নাৰিকল, ইন্দ্ৰমালতী ফুল, জেচমিন, ৰজনীগন্ধা
তেলেংগানা	আম, টেঙা জাতীয় ফল, বিলাহী
পূবৰ
আন্দামান আৰু নিকোবাৰ দ্বীপপুঞ্জ	নাৰিকল
বিহাৰ	আম, জলকীয়া, আলু, পিয়াঁজ, পানী লাউ
পশ্চিম বংগ	নাৰিকল, আলু, মিঠা আলু, তৰমুজ, গোলাপ, মেৰিগল্ড
ওড়িশা	নাৰিকল, মিঠা আলু, তৰমুজ, পানী লাউ
উত্তৰ-পূব
অৰুণাচল প্ৰদেশ	হালধি, আদা
অসম	কল, পেঁপা, ডালিম, নাৰিকল, ৰজনীগন্ধা
মেঘালয়	অমিতা, তামোল, আদা
ছিকিম	আদা
ত্ৰিপুৰা	অমিতা, তামোল, হালধি

ভাৰতত উদ্যান শস্যৰ সম্ভাৱনা

          ভাৰতৰ বিভিন্ন কৃষি জলবায়ুৰ পৰিস্থিতিয়ে দেশৰ বিভিন্ন প্ৰান্তত সকলো ধৰণৰ সতেজ ফল-মূল, শাক-পাচলি আৰু ঔষধি উদ্ভিদৰ উৎপাদন নিশ্চিত কৰে (তালিকা১.১)। মানুহৰ মাজত স্বাস্থ্য সচেতনতা বৃদ্ধি পাইছে। ভাৰতৰ জনসংখ্যাৰ অধিকাংশই নিৰামিষভোজী। ফলত ফল-মূলৰ চাহিদাও অধিক। দেশত বৰ্তমানৰ চাহিদাৰ তুলনাত উদ্যান শস্যৰ সামগ্ৰীৰ উৎপাদন বহু কম। গতিকে, অধিক উদ্যান শস্য উৎপাদনৰ বিশাল পৰিসৰ আছে। দেশৰ প্ৰধান অঞ্চলসমূহ কেৱল উদ্যান শস্যৰ বাবেহে উপযোগী, যেনে আম, চাহ, নাৰিকল আৰু তামোল, কাৰণ ইহঁত অকৃষিযোগ্য, শিলৰ, শিলৰ, জলাশয়যুক্ত, খলাবমা আৰু লেতেৰা।

          জলসিঞ্চনৰ সা-সুবিধা বৃদ্ধি পাইছে যদিও শস্য আছে, যিবোৰ কম পানী দিলেও জীয়াই থাকিব পাৰে। এজনে মাত্ৰ পানীৰ পৰ্যাপ্ত ব্যৱস্থাপনা নিশ্চিত কৰিব লাগিব। কিছুমান শুকান মাটিৰ উদ্যান শস্য, যেনে জামু, বেৰ, অমিতা, কাঠ আপেল, কাষ্টাৰ্ড আপেল, ৰামফল আদি বৰষুণীয়া মাটিতো খেতি কৰিব পাৰি। আন দেশৰ তুলনাত ইয়াত কৃষি শ্ৰম আৰু অন্যান্য কৃষি সামগ্ৰী বহুত কম আৰু সহজে উপলব্ধ, যাৰ ফলত উৎপাদনৰ খৰচ হ্ৰাস পায় আৰু অধিক লাভৰ সৃষ্টি হয়। উচ্চ লাভৰ লগতে চৰকাৰী সাহায্যই বিভিন্ন আঁচনি আৰু আৰ্থিক সাহায্যৰ জৰিয়তে ধনী আৰু দুখীয়া, প্ৰশিক্ষিত আৰু শিক্ষিত লোকসকলক উদ্যান শস্যৰ প্ৰতি আকৰ্ষণ কৰে। ইয়াৰ ফলত উদ্যান শস্য উৎপাদনত নিবিড় পদ্ধতি আৰু উন্নত প্ৰযুক্তিৰ ব্যৱহাৰ কৰা হয়। সংৰক্ষণ আৰু প্ৰক্ৰিয়াকৰণ পদ্ধতিৰ প্ৰতি সজাগতাইও উৎপাদিত সামগ্ৰীৰ উপলব্ধতা, চাকৰিৰ সুযোগ আৰু আয়ৰ সৃষ্টি বৃদ্ধি কৰে।

উদ্যান শস্যত নিয়োগৰ সুযোগ

          উদ্যান শস্য উদ্যোগে প্ৰত্যক্ষ আৰু পৰোক্ষভাৱে বিভিন্ন ধৰণৰ চাকৰিৰ সুবিধা প্ৰদান কৰে। বহু চাকৰিৰ বাবে উদ্যান শস্যৰ জ্ঞান আৰু প্ৰশিক্ষণৰ প্ৰয়োজন। প্ৰশিক্ষণৰ স্তৰ বৃত্তিমূলক বা কলেজ পৰ্যায়ত হ’ব পাৰে। কামৰ প্ৰকৃতি ঘৰৰ ভিতৰত বা বাহিৰত হ’ব পাৰে। তীব্ৰ হাতৰ শ্ৰম বা কাৰ্যালয়ত কাগজ-পত্ৰৰ কাম জড়িত হ'ব পাৰে। তলত উদ্যান শস্যৰ সৈতে বিভিন্ন মাত্ৰাৰ পৰিচিতিৰ প্ৰয়োজন হোৱা কামৰ চিনাক্তকৰণ শ্ৰেণীসমূহ হ'ল:

নাৰ্চাৰী পৰিচালনা

(ক) নাৰ্চাৰী পৰিচালক (সম্পূৰ্ণ নাৰ্চাৰী কাৰ্য্যকলাপৰ সমন্বয় কৰে)

(খ) প্ৰপাগেটৰ (গুণগত মানৰ ৰোপণ সামগ্ৰী বিকশিত কৰে)

(গ) ক্ষেত্ৰ তত্বাৱধায়ক (এল্ডৱৰ্কৰ তদাৰক আৰু পৰিকল্পনা কৰে)

(ঘ) উদ্ভিদৰ কাৰিকৰী (উদ্ভিদৰ যত্নৰ পৰামৰ্শ আৰু নিৰ্দেশনা প্ৰদান কৰে)

(ঙ) বিক্ৰেতা (উদ্ভিদৰ সামগ্ৰীৰ প্ৰচাৰ আৰু বিক্ৰীৰ কাম কৰে)

টাৰ্ফ ঘাঁহ পৰিচালনা

(ক) লেণ্ডস্কেপ টেকনিচিয়ান (লেণ্ডস্কেপ প্ৰতিষ্ঠা আৰু ৰক্ষণাবেক্ষণ)

(খ) গলফ কোৰ্চৰ স্থপতিবিদ (গলফ কোৰ্ছৰ ডিজাইন)

(গ) গলফ কোৰ্চৰ অধীক্ষক (ৰ তদাৰক কৰে গলফ খেলপথাৰ নিৰ্মাণ আৰু ৰক্ষণাবেক্ষণ)

শস্য উৎপাদন

(ক) পামৰ পৰিচালক (উদ্যান শস্যৰ পাম পৰিচালনা কৰে)

(খ) শস্য খেতিয়ক (শাক-পাচলি, ফল-মূল আৰু ফুল উৎপাদন কৰে)

ফুলৰ দোকান পৰিচালনা

(ক) ফুলৰ ডিজাইনাৰ (সৃষ্টিশীলভাৱে ফুলৰ ব্যৱস্থা কৰে)

(খ) ষ্ট’ৰ মেনেজাৰ (ফাৰ্মখনৰ ষ্ট’ৰ পৰিচালনা আৰু তত্বাৱধান কৰে)

(গ) গছ ভাড়াৰ তত্বাৱধায়ক (গছ-গছনি আৰু পাত্ৰ পৰিচালনা কৰে, আৰু ভাড়াৰ ওপৰত ফুলৰ ব্যৱস্থা কৰে)

শিক্ষা

(ক ) শিক্ষক/প্ৰশিক্ষক (আনুষ্ঠানিক বা অনানুষ্ঠানিক ব্যৱস্থাত উদ্যান শস্য শিকায়)

(খ) গৱেষক (নতুন সামগ্ৰী আৰু প্ৰজাতিৰ বিকাশৰ বাবে গৱেষণা কৰে)

(গ) সম্প্ৰসাৰণ ব্যক্তি (মানুহৰ মাজত উদ্ভাৱনী কৌশল আৰু পদ্ধতি বিয়পাই দিয়ে)

ঔদ্যোগিক কাৰ্য্যকলাপ

          উদ্যান উদ্যোগে তলত দিয়া কেইটামান সহায়ক বা সেৱা উদ্যোগৰ জন্ম দিছে:

বিকাশক বা উৎপাদক

          কৃষি ৰাসায়নিক সামগ্ৰী উদ্যান শস্য উদ্যোগ সাৰ, কীটনাশক আৰু বৃদ্ধি হৰম’নকে ধৰি বিভিন্ন ধৰণৰ ৰাসায়নিক পদাৰ্থৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল। এই ৰাসায়নিক পদাৰ্থবোৰক কৃষি ৰাসায়নিক বোলা হয়।

খেতিৰ যন্ত্ৰপাতি

          মাটি প্ৰস্তুত, ৰোপণ, খেতি, স্প্ৰে, চপোৱা, সংৰক্ষণ আৰু পেকেজিঙৰ বাবে যন্ত্ৰপাতি, সঁজুলি আৰু সঁজুলিৰ প্ৰয়োজন হয়। অভিযন্তাসকলে উদ্যান শস্যৰ উদ্ভিদৰ বিস্তৃত আৰু নিবিড় উৎপাদনৰ বাবে প্ৰয়োজনীয় সঁজুলি আৰু যন্ত্ৰপাতিসমূহৰ ডিজাইন আৰু নিৰ্মাণ কৰে। এই কিছুমান যন্ত্ৰপাতি আৰু সঁজুলিৰ ঘৰুৱা বাগিচাৰ সংস্কৰণো উপলব্ধ।  

বিতৰকসকল

          উদ্যান শস্যৰ সামগ্ৰীসমূহ উৎপাদন অঞ্চলৰ পৰা ওচৰৰ আৰু দূৰৈৰ বজাৰলৈ, আৰু শেষত, গ্ৰাহকলৈ পৰিবহণ কৰিব লাগিব। অতি নষ্ট হ’ব পৰা প্ৰকৃতিৰ বাবে আৰু দীৰ্ঘদিন ধৰি ইয়াৰ গুণগত মান বজাই ৰাখিবলৈ উদ্যান শস্যৰ সামগ্ৰীসমূহ পৰিবহণত বিশেষ যত্ন আৰু পৰিচালনাৰ প্ৰয়োজন হয়। এই দিশটো চোৱাচিতা কৰিবলৈ ইয়াৰ বাবে বিশেষ কৰ্মীৰ প্ৰয়োজন।

দ্বিতীয় ভাগঃ উদ্যান শস্যৰ শাখা আৰু বিশেষ উদ্যান শস্যৰ কাৰ্য্যকলাপ

    উদ্যান শস্য হয়তো কৃষিৰ আটাইতকৈ গুৰুত্বপূৰ্ণ শাখা। ইয়াক আৰু চাৰিটা ভিন্ন শাখাত ভাগ কৰা হৈছে যেনেকৈ চিত্ৰ ১.১ত দেখুওৱা হৈছে।

    

Pomology

    এই শব্দটো লেটিন শব্দ poma আৰু logus ৰ পৰা উদ্ভৱ হৈছে। পোমাৰ অৰ্থ হৈছে ‘ফল’ আৰু ল’গাছৰ অৰ্থ হৈছে ‘অধ্যয়ন, জ্ঞান বা বক্তৃতা’। ইয়াক উদ্যান শস্যৰ এটা শাখা হিচাপে সংজ্ঞায়িত কৰিব পাৰি, যিয়ে ফলৰ শস্যৰ বৈজ্ঞানিক অধ্যয়নৰ সৈতে জড়িত (চিত্ৰ ১.২)।

Olericulture

    এই শব্দটো লেটিন শব্দ olerus ৰ পৰা উদ্ভৱ হৈছে যাৰ অৰ্থ হৈছে 'শাক-পাচলি' আৰু cultura অৰ্থাৎ 'খেতি'। ইয়াক উদ্যান শস্যৰ এটা শাখা হিচাপে সংজ্ঞায়িত কৰিব পাৰি, যিয়ে শাক-পাচলি শস্যৰ বৈজ্ঞানিক অধ্যয়নৰ সৈতে জড়িত (চিত্ৰ ১.৩)।

Floriculture

    ফুলৰ খেতি শব্দটো লেটিন শব্দ florus আৰু cultural ৰ পৰা উদ্ভৱ হৈছে। ফ্ল’ৰাছৰ অৰ্থ হ’ল ‘ফুল’ আৰু কল্টুৰাৰ অৰ্থ হৈছে ‘খেতি’। ইয়াক উদ্যান শস্যৰ এটা শাখা হিচাপে সংজ্ঞায়িত কৰিব পাৰি, যিয়ে ফুল আৰু অলংকাৰিক শস্যৰ বৈজ্ঞানিক অধ্যয়নৰ সৈতে জড়িত (চিত্ৰ ১.৪)। বাগিচাৰ ডিজাইন, পদ্ধতি আৰু উদ্ভিদৰ সামগ্ৰী ব্যৱহাৰ কৰি মাটিৰ টুকুৰা এটা সৌন্দৰ্য্যবৰ্ধন কৰা কলাটোৱেই হৈছে লেণ্ডস্কেপিং। লেণ্ডস্কেপিং কৰা পেছাদাৰীসকলক ‘লেণ্ডস্কেপ আৰ্কিটেক্ট’ বুলি কোৱা হয়।

চপোৱাৰ পিছৰ প্ৰযুক্তি

    ই উদ্যান শস্যৰ এটা শাখা, যিয়ে চপোৱা শস্যৰ পৰিচালনা, পেকেজিং আৰু প্ৰক্ৰিয়াকৰণৰ নীতি আৰু পদ্ধতিৰ সৈতে জড়িত যাতে ইয়াৰ সংৰক্ষণ আয়ুস আৰু উপলব্ধতা বৃদ্ধি পায়।

    ফলমূলৰ শস্যতকৈ শাক-পাচলিৰ শস্য পৃথক। ইহঁতৰ মাজৰ কিছুমান গুৰুত্বপূৰ্ণ পাৰ্থক্য সূচী ১.২ত দিয়া হৈছে।

চিত্ৰ ১.১: উদ্যান শস্যৰ শাখা

চিত্ৰ ১.২: ফলৰ খেতি

চিত্ৰ ১.৩: শাক-পাচলিৰ খেতি

চিত্ৰ ১.৪: ফুলৰ খেতি

সূচী ১.২: ফল-মূল আৰু শাক-পাচলিৰ মাজৰ পাৰ্থক্য

ক্ৰ.নং.	ফলমূল	শাক-পাচলি
১	বেছিভাগ ফলমূলৰ উদ্ভিদ বহুবৰ্ষজীৱী।	বেছিভাগ শাক-পাচলি বাৰ্ষিক।
২.	ফলমূলৰ উদ্ভিদ সাধাৰণতে কাঠৰ দৰে।	শাক-পাচলিৰ উদ্ভিদ সাধাৰণতে ঘাঁহজাতীয় আৰু ৰসাল।
৩.	ব্যৱসায়িকভাৱে অযৌনভাৱে প্ৰচাৰ কৰা হয়।	ইহঁতৰ ব্যৱসায়িকভাৱে যৌন (বীজৰ দ্বাৰা) বংশবৃদ্ধি কৰা হয়।
৪.	ফলমূলৰ উদ্ভিদৰ বাবে বিশেষ সাংস্কৃতিক পদ্ধতি অৰ্থাৎ প্ৰশিক্ষণ, ছাঁটনি ইত্যাদিৰ প্ৰয়োজন হয়।	শাক-পাচলি ঋতু অনুসৰি হয় আৰু কিছুমান শস্যত কেৱল ষ্টেকিং আৰু প্ৰুনিংৰ প্ৰয়োজন হয়।
৫.	ফল পকোৱাৰ পিছত সতেজকৈ বেছিকৈ খোৱা হয়।	বেছিভাগ শাক-পাচলি খোৱাৰ বাবে ৰন্ধা-বঢ়াৰ প্ৰয়োজন হয়।

শাক-পাচলিৰ শস্যৰ শ্ৰেণীবিভাজন যদি প্ৰতিটো শাক-পাচলিৰ খেতিৰ বিষয়ে বিতংভাৱে আলোচনা কৰা হয় তেন্তে ইয়াৰ ফলত অত্যধিক পুনৰাবৃত্তি হ’ব। সেয়েহে শাক-পাচলিৰ শস্যক সাদৃশ্য অনুসৰি কিছুমান বিশেষ গোটত ভাগ কৰাটো বাঞ্ছনীয় (চিত্ৰ ১.৫)। ইয়াৰ দ্বাৰাও সেইবোৰ সহজে অধ্যয়ন কৰাত সহায়ক হ’ব।

উদ্ভিদৰ প্ৰকৃতিৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি (কাণ্ড)

(ক) তৃণজাতীয় আৰু ৰসাল গছ : পাতযুক্ত শাক-পাচলি

(খ) জোপোহা : ব্রিঞ্জাল, মৰিচা, বিলাহী আদি।

(গ) গছ : ঢোল, কঁঠাল আদি।

(ঘ) লতা: শসা ইত্যাদি।

আয়ুসৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি (বীজৰ পৰা বীজলৈ)

(ক) বাৰ্ষিক গছ : বাৰ্ষিক উদ্ভিদ বা বাৰ্ষিক গছৰ আয়ুস এটা ঋতু বা এবছৰ, যেনে- বীজাণ, জলকীয়া, কবি, ফুলকবি, শসা, বিলাহী, পাতল শাক-পাচলি ইত্যাদি।

(খ) দ্বিবাৰ্ষিকী: দ্বিবাৰ্ষিকী গছৰ আয়ুস দুটা ঋতু বা দুবছৰ, যেনে- পিয়াঁজ, মূলা, বিলাহী আদি।

(গ) বহুবৰ্ষজীৱী গছ : বহুবৰ্ষজীৱী উদ্ভিদৰ আয়ুস দুবছৰতকৈ অধিক, যেনে, ছজিনা, শতমূল (শতৱন), নোমযুক্ত লাউ (পৰৱাল) ইত্যাদি।

ব্যৱসায়িকভাৱে বংশবৃদ্ধিৰ পদ্ধতিৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি

(ক) যৌন বংশবৃদ্ধি (বীজৰ দ্বাৰা): বেঙেনা, জলকীয়া, ফুলকবি, কবি, শসা, বিলাহী, পাতল পাচলি ইত্যাদি
(খ) অযৌনভাৱে বংশবৃদ্ধি কৰা (শাক-পাচলিৰ অংশ): শতমূল, ডাইঅ’স্ক’ৰিয়া, আলু , মিঠা আলু, পিঁয়াজ, হালধি, তাৰো, ৰঙালাও, ইত্যাদি

• কলম: শতমূল

• বাল্ব: পিঁয়াজ, নহৰু

• ৰাইজম: কলকেচিয়া, আদা, কলিয়াছ

• কন্দ: আলু, মিঠা আলু

 

ৰোপণৰ পদ্ধতিৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি

(ক) পোনপটীয়াকৈ সিঁচা গছ: ভেন্দি, সেউজীয়া শাক-পাচলি, বিলাহী, মূলা, পটল আৰু বীন

(খ) ৰোপণ: বিলাহি, বেঙেনা, জলকীয়া, ফুলকবি, কবি, পিয়াঁজ, আলু, মিঠা আলু, কচু, পটল ইত্যাদি

( গ) মাটিৰ তলৰ অংশৰ পৰা উৎপাদিত শস্য

• শিপাৰ শাক-পাচলি: মূলা, বিলাহী, টাৰ্নিপ, বুটমাহ

• ৰাইজম: কল’কেচিয়া, আদা

• বাল্ব: পিয়াঁজ, নহৰু

• কন্দ: আলু, মিঠা আলু, কচু আৰু ৰঙালাও

আন্তঃসাংস্কৃতিক পদ্ধতিৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি

(ক) ছ’লেনেচিয়াছ শস্য: টমেটো, ব্রিঞ্জাল, মৰিচা, বেল পেপাৰ, আলু

(খ) ক’ল শস্য: কবি, ফুলকবি, ন’ল-খ’ল, ব্ৰকলি আৰু ব্ৰাছেলছ স্প্ৰাউট

(গ) পাতৰ শাক-পাচলি: কচু, মেথি, বিলাহী আৰু চৌলাই (amaranthus)

(ঘ) গুটি বা কেপচুল: মটৰ, গোমটল, ক্লাষ্টাৰ বীন, ভেন্দি

(ঙ) শসা: লাউ, বগৰী, শসা, কুমলীয়া ডালিম

(চ) শিপাৰ শস্য: বিলাহী, মূলা, টাৰ্নিপ, বুটমাহ

জলবায়ুৰ প্ৰয়োজনীয়তাৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি

(ক) নাতিশীতোষ্ণ শাক-পাচলিঃ মূলা, আলু, বিলাহী, কবি, ফুলকবি, ন’ল-খোল, ব্ৰকলি আদি

(খ) গ্রীষ্মমণ্ডলীয় আৰু উপগ্রীষ্মমণ্ডলীয় শাক-পাচলি: তৰমুজ, কস্তুৰী, শসা, টমেটো, ব্রিঞ্জাল, মৰিচা ইত্যাদি

ঋতু অনুসৰি

ভাৰতত ঋতুভিত্তিক বা বাৰ্ষিক শাক-পাচলিক বৃদ্ধিৰ ঋতু অনুসৰি শ্ৰেণীভুক্ত কৰিব পাৰি । শস্যৰ বৃদ্ধি আৰু উৎপাদনৰ বাবে জলবায়ুৰ পৰিস্থিতি অনুকূল হোৱা সময়ছোৱাক বৃদ্ধিৰ ঋতু বোলে।

(ক) খাৰিফ বতৰৰ শাক-পাচলিঃ এইবোৰক বাৰিষাৰ বতৰৰ শস্য বুলিও ক’ব পাৰি। এই শাক-পাচলিবোৰৰ বাবে গৰম আৰু আৰ্দ্ৰ জলবায়ুৰ প্ৰয়োজন। এই ঋতু আংশিকভাৱে ৭ জুনৰ পৰা আৰম্ভ হয় আৰু প্ৰতি বছৰে ৬ অক্টোবৰলৈকে চলে। বীজ সিঁচাৰ কাম মে’ মাহৰ মাজভাগৰ পৰা জুলাই মাহৰ শেষলৈকে কৰিব পাৰি। শাক-পাচলি, যেনে- ভীমকল, গৰু, ক্লাষ্টাৰ বিন ইত্যাদি খাৰিফ শাক-পাচলিৰ উদাহৰণ।

(খ) ৰবি বা শীতল বতৰৰ শাক-পাচলিঃ এই শাক-পাচলিবোৰৰ বৃদ্ধিৰ বাবে কম উষ্ণতাৰ প্ৰয়োজন হোৱাৰ বাবে এইবোৰক শীতল বা শীতকালীন শস্য বুলিও ক’ব পাৰি। আংশিকভাৱে ৭ অক্টোবৰৰ পৰা আৰম্ভ হোৱা এই ঋতু ৬ ফেব্ৰুৱাৰীলৈকে চলিব। বীজ সিঁচাৰ কাম ছেপ্টেম্বৰৰ মাজভাগৰ পৰা অক্টোবৰৰ শেষলৈকে কৰিব পাৰি। শাক-পাচলি, যেনে মটৰ, মূলা, বিলাহী, ফুলকবি, কবি, ন’ল-খোল, পাতৰ পাচলি আদি ৰবি শাক-পাচলিৰ উদাহৰণ।

(গ) গ্ৰীষ্মকালীন বা উষ্ণ বতৰৰ শাক-পাচলিঃ ঋতু আংশিকভাৱে ৭ ফেব্ৰুৱাৰীৰ পৰা আৰম্ভ হয় আৰু ৬ জুনলৈকে থাকে। জানুৱাৰী মাহৰ মাজভাগৰ পৰা ফেব্ৰুৱাৰীৰ শেষলৈকে বীজ সিঁচাৰ কাম হাতত ল’ব পাৰে। এই শস্যসমূহৰ উন্নত বৃদ্ধি আৰু সৰ্বাধিক উৎপাদনৰ বাবে গৰম আৰু শুকান জলবায়ুৰ প্ৰয়োজন। ক্লাষ্টাৰ বিন, কস্তুৰী বগৰী, শসা, তৰমুজ আদি গ্ৰীষ্মকালীন শাক-পাচলি।

শাক-পাচলি হিচাপে ব্যৱহাৰ কৰা উদ্ভিদৰ অংশৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি

(ক) ঠাৰি আৰু পাত: কবি, বিলাহী, কচু, মেথি, ধনীয়া, অমৰাণথছ আদি

(খ) ফুল: ব্ৰকলি (মূৰ ‘ফুলৰ কলি’), ফুলকবি (দৈ ‘প্ৰাক ফুলৰ পৰ্যায় '), ইত্যাদি

(গ) ফল-মূল: বিভিন্ন পৰ্যায়ত শাক-পাচলি শস্যৰ ফলবোৰ খোৱাৰ বাবে চপাই ল'ব পাৰি, যেনে-

পকা ফল: তৰমুজ, কস্তুৰী বগৰী, টমেটো আদি

অপৰিপক্ক আৰু কোমল ফল: শসা, বটল লাউ, তিতা লাও, ৰিজ গাৰ্ড, ভীমকল, ব্ৰঞ্জল, সেউজীয়া মৰিচা, ক’পি, ফ্ৰেন্স বিন, ডলিচ’ছ বিন আদি

(ঘ) বীজ: পটল আদি

(ঙ) উদ্ভিদৰ মাটিৰ তলৰ অংশ

টেপৰুট: উলম্বভাৱে তললৈ বৃদ্ধি হোৱা টেপাৰ শিপা, যেনে, বিলাহী , মূলা আদি

বাল্ব: কিছুমান শাক-পাচলিত থকা মাংসল পাতৰ মজুত অংগ যিয়ে আকস্মিক শিপা তললৈ আৰু পাত ওপৰলৈ পঠিয়াই দিয়ে, যেনে- পিয়াঁজ, নহৰু আদি কন্দ। ডাঠ, চুটি আৰু ঘূৰণীয়া মাটিৰ তলৰ কাণ্ডৰ সৈতে পৰিৱৰ্তিত নোড আৰু কলি, যেনে, আলু, মিঠা আলু আদি সমৰ্থনৰ সৈতে বা অবিহনে বৃদ্ধি কৰিবলৈ বনোৱা হয়, ইয়াৰ কিছুমান অংশ আঁতৰাই বা বান্ধি আকাংক্ষিত ধৰণেৰে ইয়াক উন্নত কাঠামো বা আকৃতি দিয়াৰ উদ্দেশ্যে, এই কাৰ্য্যক প্ৰশিক্ষণ বোলা হয়'।

প্ৰশিক্ষণৰ ব্যৱস্থা

ফলমূলৰ গছৰ প্ৰশিক্ষণৰ তিনিটা ব্যৱস্থা আছে:

কেন্দ্ৰীয় নেতা ব্যৱস্থা

এই ব্যৱস্থাত গছৰ মূল ঠাৰিডাল মাটিৰ পৰা ওপৰলৈকে পোনে পোনে গজিবলৈ দিয়া হয়, যাক গছৰ কেন্দ্ৰীয় অক্ষ বোলা হয়। এই কেন্দ্ৰীয় অক্ষৰ পৰা সৰু সৰু কাষৰ ডালবোৰ বিভিন্ন দিশত বৃদ্ধি পায় (চিত্ৰ ১.৬)। এনে গছ ওখ হয় আৰু বেছিভাগেই ওপৰৰ ওচৰতে ফল দিয়ে। তলৰ ডালবোৰ, লাহে লাহে, কম জোৰদাৰ হৈ পৰে আৰু কম ফল দিয়ে।

মুকলি কেন্দ্ৰ ব্যৱস্থা

এই ব্যৱস্থাত গছৰ মূল কাণ্ডটো আকাংক্ষিত উচ্চতালৈ বৃদ্ধি হ'বলৈ দিয়া হয় আৰু ওপৰৰ অংশটোক পাৰ্শ্বীয় ডালবোৰ প্ৰৰোচিত কৰিবলৈ মূৰটোলৈ যোৱা হয়, যাৰ ফলত কেন্দ্ৰ গছত কম মূৰৰ আৰু মুকলি হয়। এই ব্যৱস্থাত সূৰ্যৰ পোহৰ সকলো ডালতে পৰে আৰু শস্য মাটিৰ ওচৰলৈ কঢ়িয়াই নিয়া হয় (চিত্ৰ ১.৭)। ই ফল চপোৱা আৰু পাতল কৰাৰ লগতে, উদ্ভিদ সুৰক্ষাৰ কাম-কাজত সহায় কৰে। এই ব্যৱস্থাটো হৈছে কেন্দ্ৰীয়

নেতা

ব্যৱস্থা আৰু মুক্ত কেন্দ্ৰ ব্যৱস্থাৰ পৰিবৰ্তন (চিত্ৰ ১.৮)। মূল কাণ্ডটো কেইবছৰমানৰ বাবে বৃদ্ধি পায় আৰু কিছু সময়ৰ পিছত পাৰ্শ্বীয় ডালবোৰ বৃদ্ধি হ’বলৈ প্ৰৰোচিত হয়, যিবোৰ মুকলি কেন্দ্ৰ ব্যৱস্থাৰ দৰে নহয়, বহুলভাৱে ব্যৱধানত থাকে আৰু চাৰিওফালে বিয়পি পৰে। এইদৰে গছজোপা মোটামুটি শক্তিশালী আৰু মধ্যমীয়াভাৱে বিস্তৃত, যাৰ ফলত ফলৰ বাগিচা পৰিচালনাৰ কাম সহজ হয়।

ফলমূলৰ গছৰ প্ৰশিক্ষণৰ সময়ত লোৱা সাৱধানতা

• প্ৰথমে মাত্ৰ এটা জোৰদাৰ ডাল ৰখাৰ পিছত মূল বা মৰাপাটৰ অংগৰ পৰা ওলোৱা ডালবোৰ আঁতৰাই পেলাওক, যিটো বহল কোণত বিকশিত হয়।

• কেন্দ্ৰীয় অক্ষৰ ফালে ঘূৰি থকা ডালবোৰ গুৰিৰ পৰা আঁতৰাই পেলাওক।

• চুষক আঁতৰাই পেলাব লাগে, যিবোৰ কাণ্ডৰ শিপাৰ পৰা বা মাটিৰ তলৰ অংশৰ পৰা ওলায় বা মুকুটৰ অতি ওচৰত থাকে। সাধাৰণতে পেঁপা আৰু ডালিমৰ গছত এনে দেখা যায়।

• গছৰ ভাৰসাম্য আৰু কাঠামো বজাই ৰাখিবলৈ কিছুমান লুপৰ কাষৰ বৃদ্ধি আঁতৰাই পেলাওক।

প্ৰুনিং

উদ্ভিদৰ যিকোনো অংশ বিবেচনাপূৰ্ণভাৱে আঁতৰাই তাৰ উৎপাদনকাৰী অঞ্চলৰ ফালে ৰস আঁতৰাই পেলোৱা, যাৰ ফলত উৎপাদনৰ মান উন্নত হয়, ইয়াক ‘প্ৰুনিং’ বোলা হয়। উদ্ভিদ জীৱনৰ পিছৰ পৰ্যায়ত যেতিয়া ই ফুল আৰু ফল উৎপাদন কৰিবলৈ সাজু হয় তেতিয়া ইয়াক কৰা হয়। ক্ষয় হোৱা অংশবোৰো ছাঁটনি কৰি পেলাব পাৰি (চিত্ৰ ১.৯)।

ছাঁটনি কৰাৰ উদ্দেশ্য

• ফুল আৰু ফলৰ ভাৰসাম্য বজাই ৰাখিবলৈ

• ফলত নিয়মীয়াকৈ ফলন লাভ কৰিবলৈ

• কীট-পতংগই আক্ৰান্ত ডালবোৰ আঁতৰাই

• গছ-গছনিৰ বৃদ্ধিৰ বাবে পৰ্যাপ্ত সূৰ্য্যৰ পোহৰ নিশ্চিত কৰিবলৈ

• গছ-গছনি আৰু প্ৰজনন বৃদ্ধিৰ পৰ্যায়ৰ মাজত ভাৰসাম্য ৰক্ষা কৰিবলৈ

ছাঁটনি কৰাৰ প্ৰকাৰ:

পাতল কৰা:

যেতিয়া কোনো ডাল নেৰাখি এটা ডাল বা ডাল সম্পূৰ্ণৰূপে আঁতৰাই পেলোৱা হয় তেতিয়া ইয়াক ‘পাতল কৰা’ বোলা হয়।

পিছলৈ হেডিং:

যেতিয়া ডাল বা শিপাৰ টাৰ্মিনেল অংশটো আংশিকভাৱে আঁতৰাই মূল অংশটো অক্ষত অৱস্থাত ৰখা হয়, তেতিয়া ইয়াক ‘হেডিং বেক’ বোলা হয়।

ছাঁটনিৰ পৰিসৰ:

যদি কোনো ডাল বা শিপাৰ টাৰ্মিনেলৰ সৰু অংশ আঁতৰাই পেলোৱা হয়, তেন্তে ইয়াক লঘু ছাঁটনি বোলা হয়’। দীঘলীয়া টাৰ্মিনেল অংশ আঁতৰাই দিলে ইয়াক ‘মধ্যমীয়া ছাঁটনি’ বুলি কোৱা হয়, আৰু ইয়াৰ গুৰুত্বৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰি ইয়াক ‘গধুৰ ছাঁটনি’ বুলি ক’ব পাৰি।

ষ্টেকিং:

টমেটো শস্যত ষ্টেক কৰা:

চিত্ৰ ১.১০ত দেখুওৱাৰ দৰে ষ্টেকিং হৈছে টমেটো গছ বিশেষকৈ অনিৰ্দিষ্ট ধৰণৰ গছক সহায় কৰি গছ আৰু ফলবোৰ মাটিৰ পৰা আঁতৰত ৰখাৰ প্ৰথা।

চিত্ৰ ১.১০: টমেটো শস্যত ষ্টেক কৰা

চিত্ৰ ১.৯: গোলাপ গছত ছাঁটনি কৰা

ষ্টেক কৰাৰ সুবিধা:

• ই এটা উদ্ভিদক সমৰ্থন প্ৰদান কৰে।

• ই ফলবোৰ মাটিৰ ওপৰত ৰাখে আৰু উদ্ভিদৰ স্বাস্থ্য বজাই ৰখাত সহায় কৰে।

• গছ-গছনিবোৰত কীট-পতংগ আৰু ৰোগৰ আক্ৰমণ হোৱাৰ সম্ভাৱনা কম।

• ইয়াৰ দ্বাৰা কীটনাশক আৰু ভেঁকুৰনাশক ছটিয়াই ধূলি পেলোৱাৰ সুবিধা হয়।

ফুল ফুলাৰ প্ৰৰোচনাৰ অভ্যাস:

বেঁকা কৰা:

এই কাৰ্য্যত পেঁপা গছৰ থিয় হৈ বৃদ্ধি পোৱা ডালবোৰ ভাঙি নোযোৱাকৈ মাটিৰ ফালে বেঁকা কৰা হয়।

নচিং:

বিশেষকৈ কলিৰ ঠিক ওপৰত থকা সৰু খাঁজ এটা আঁতৰাই নাইট্ৰজেন জমা হয় আৰু কলিৰ পৰা উদ্ভিদ বৃদ্ধিৰ প্ৰৰোচনা কৰে। ডালবোৰ কলিৰ তলত খাঁজ কৰি কাৰ্বহাইড্ৰেট জমা হয় আৰু এটা ব্যক্তিগত কলিক ফলপ্ৰসূ কলিলৈ ৰূপান্তৰিত কৰিবলৈ প্ৰৰোচিত কৰা হয়। এই প্ৰথা ডুমুৰ গছত বৃহৎ পৰিসৰত পালন কৰা হয়।

টপিং আৰু পিঞ্চিং:

ইয়াৰ ভিতৰত ৰসাল টাৰ্মিনেল শ্বুট আঁতৰোৱা বা শিপাৰ শেষৰ সৰু টাৰ্মিনেল অংশটো কেৱল পিঞ্চিং কৰা অন্তৰ্ভুক্ত। ইয়াক ফলৰ গছ বা লতাত কৰা হয়, যিয়ে দ্ৰুতগতিত বৃদ্ধি পোৱা ডাল পেলায়, যাৰ ফলত ৰসৰ প্ৰবাহ টাৰ্মিনেল মূৰলৈ ডাইভাৰ্ট হয়।

বহাৰ চিকিৎসাঃ

কিছুমান ফলমূলৰ গছত বছৰত ৩-৪ বাৰ উদ্ভিদ আৰু প্ৰজনন বৃদ্ধি হয়। ফলৰ বাগিচাত উদ্ভিদৰ এই আচৰণ বাঞ্ছনীয় নহয়। প্ৰয়োজনীয় সময়ত এটা ভাল শস্য মান্য অৰ্থনৈতিক লাভৰ বাবে অধিক বাঞ্ছনীয়। এটা সময়ত বিকশিত আৰু পূৰঠ হোৱা ফলবোৰে ফলৰ বাগিচাৰ সাৰ, জলসিঞ্চন, চপোৱা আৰু অন্যান্য এনে কামত সহায় কৰে।

ৰোপণ:

ই এক কৃষি বিজ্ঞানৰ পদ্ধতি, য’ত পুলিবোৰ স্থানান্তৰিত কৰি বৃদ্ধি হোৱা ঠাইত ৰোপণ কৰা হয়। ছ’লেনেচিয়াছ শস্যত বীজ সিঁচাৰ ৪-৫ সপ্তাহৰ পিছত বা ৪-৫ পাতৰ পৰ্যায় পোৱাৰ পিছত পুলিবোৰ সাজু হয়। পুলিবোৰ ৰোপণ কৰাৰ আগতে কঠিন কৰি ল’ব লাগে (আৰ্দ্ৰতা হ্ৰাস কৰি পানীৰ চাপৰ অৱস্থা গঢ়ি তুলিবলৈ ৪-৫ দিন পানী দিয়াটো বন্ধ কৰি ৰখাৰ প্ৰক্ৰিয়া)। শস্য বা এজন খেতিয়কে দিব পৰা সুবিধাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰি ৰিজ বেডৰ এটা ফালে বা সমতল বিচনাত ছ’লেনেচিয়াছ শস্যৰ পুলি ৰোপণ কৰা হয়।

আপুনি কি শিকিলে?

এতিয়া, মই সক্ষম হৈছো:

• উদ্যান শস্যৰ বিভিন্ন শাখাৰ মাজত পাৰ্থক্য কৰিব পাৰিছো।

• শাক-পাচলিৰ শস্যৰ শ্ৰেণীবিভাজন ব্যাখ্যা কৰা।

• উদ্যান শস্যৰ বৃদ্ধি পোৱা অঞ্চলসমূহ বুজিব পাৰিব।

...Next Session 3, Page no 19