SEBA দশম শ্ৰেণীৰ General Science Textbook পাঠ্যপুথি

সূচীপত্ৰ

অধ্যায় 1 ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়া আৰু সমীকৰণ 1
অধ্যায় 2 এছিড, ক্ষাৰক আৰু লৱণ 17
অধ্যায় 3 ধাতু আৰু অধাতু 37
অধ্যায় 4 কাৰ্বন আৰু তাৰ যৌগ 58
অধ্যায় 5 মৌলৰ পৰ্যাবৃত্ত শ্ৰেণীবিভাজন 79
অধ্যায় 6 জীৱন প্ৰক্ৰিয়া 93
অধ্যায়? নিয়ন্ত্ৰণ আৰু সমন্বয় 114
অধ্যায় 8 জীৱই কেনেকৈ বংশবিস্তাৰ কৰে? 127
অধ্যায় 9 বংশগতি আৰু ক্ৰমবিকাশ 142
অধ্যায় 10 পোহৰ- প্ৰতিফলন আৰু প্ৰতিসৰণ 160
অধ্যায় 11 মানুহৰ চকু আৰু বাৰেবৰণীয়া পৃথিৱী 187
অধ্যায় 12 বিদ্যুত 199
অধ্যায় 13 বিদ্যুত - প্রবাহৰ চুম্বকীয় ক্ৰিয়া 223
অধ্যায় 14 শক্তিৰ উৎসসমূহ 242
অধ্যায় 15 আমাৰ পৰিবেশ 256
অধ্যায় 16 প্রাকৃতিক সম্পদৰ ব্যৱস্থাপনা 266

উত্তৰমালা 280-281

পৰিশিষ্ট 283-289


--- Page 7 ---
“আমি ভাৰতৰ জনগণ, ভাৰতক সাৰ্বভৌম,
সমাজতান্ত্ৰিক, ধৰ্মনিৰপেক্ষ, গণতান্ত্ৰিক, সাধাৰণতন্ত্ৰূপে
গঢ়ি তুলিবলৈ আৰু তাৰ প্রতিজন নাগৰিকৰে যাতে

সামাজিক, অৰ্থনৈতিক আৰু ৰাজনৈতিক ন্যায় বিচাৰ,

চিন্তা, মত প্রকাশ, বিশ্বাস ধৰ্ম আৰু উপাসনাৰ
স্বাধীনতা,

আৰু জাতীয় এক্য আৰু সংহতি সুনিশ্চিতকৰণৰ ৷৷
মাধ্যমেৰে তেওঁলোকৰ যাতে ভাতৃত্বৰ ভাব গঢ়ি উঠে

আৰু তাৰ কাৰণ সত্যনিষ্ঠাৰ সৈতে শপত গ্ৰহণ কৰে,

আমাৰ গণ পৰিষদত আজি, ১৯৪৯ চনৰ ২৬
নৱেম্বৰত, ইয়াৰদ্বাৰা এই সংবিধান গ্রহণ, বিধিবদ্ধ আৰু
নিজকে অৰ্পণ কৰিছোঁ।”

সামাজিক প্রতিষ্ঠা অৰ্জন আৰু সুযোগৰ সমতা প্ৰতিষ্ঠা ৷. :-

--- Page 8 ---
অধ্যায়-1
/ ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়া আৰুসমীকৰণ

Gia? (CHEMICAL REACTIONS AND EQUATIONS)

“Facts are not science — as the dictionary is not literature.”
Martin H. Fischer

দৈনিক জীৱনত ঘটি থকা তলৰ ঘটনাসমূহ বিবেচনা কৰা আৰু ভাবা কি ঘটে যেতিয়া =

গ্ৰীষ্ম কালত কোঠাৰ উষ্ণতাত গাখীৰ থোৱা হয়।

লোৰ টেৱা বা কেৰাইী এখন বা গজাল এটা সেমেকা বায়ুত মুকলিকৈ থোৱা হয়।
আঙুৰৰ কিথ্বন হ’ব (fermented) দিয়া হয়।

খাদ্যবস্তু ৰন্ধন কৰা হ’ল।

আমাৰ শৰীৰত খাদ্য-বস্তু হজম হয়।

আমি উশাহ লওঁ।

ওপৰৰ সকলো অৱস্থাতে প্ৰাৰম্ভিক বস্তুবোৰৰ প্ৰকৃতি আৰু স্বকীয়তা কিছু সলনি হয়। পদাৰ্থৰ

ভৌতিক আৰু ৰাসায়নিক পৰিৱৰ্তনৰ বিষয়ে আমি ইতিমধ্যে আগৰ শ্ৰেণীসমূহত শিকি আহিছে৷।

যেতিয়া এটা ৰাসায়নিক পৰিৱৰ্তন ঘটে, তেতিয়া আমি এটা ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়া ঘটা বুলি কব
পাৰো।

ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়া এটা প্ৰকৃততে কি এই ভাবি তোমালোকে বোধহয় আচৰিত হোৱা।

আমি কেনেকৈ জানিম যে ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়া এটা ঘটিছে? এই প্রশ্নবোৰৰ উত্তৰ পাবলৈ কেইটামান

কাৰ্যকলাপ কৰি চোৱা যাওঁক।

Pi

ছাত্ৰ-ছাত্ৰীয়ে চকুৰ সুৰক্ষাৰ বাবে ব্যৱস্থা
লোৱাটো ভাল।

= প্রায় 2 গো দৈৰ্ঘ্যৰ মেগনেছিয়াম ফিটা এডাল
বালীয়া কাগজেৰে (sand paper) ঘঁহি
পৰিষ্কাৰ কৰি লোৱা।

= চেপেনা এডালেৰে ধৰি ইয়াক স্পিৰিট লেম্প
বা বাৰ্ণাৰ এটাত জ্বলোৱা আৰু উৎপন্ন হোৱা
ছাইখিনি চিত্ৰ 1.1 ত দেখুওৱাৰ দৰে এখন
নিৰীক্ষণ কীচ (watch glass) ত সংগ্ৰহ কৰা৷

মেগনেছিয়াম ফিটাডাল জ্বলাওতে ইয়াক
চকুৰ পৰা আঁতৰত ৰাখি জ্বলাবা। pal] a
= কি দেখিলা? বায়ুত মেগনেছিয়াম ফিটাৰ দহন আৰু NOS AIS মেগনেছিয়াম অক্সাইড HAS |


--- Page 9 ---
= এটা পৰীক্ষননলত লেড
নাইট্ৰে'্টৰ দ্ৰৱ লোৱা।

"= ইয়াত পটেছিয়াম
আয়’ডাইডৰ দ্ৰৱ যোগ
কৰ৷।

মেগনেছিয়াম ফিটাডাল উজ্বল বগা শিখাৰে জ্বলি এবিধ বগা পাউদাৰত পৰিণত হোৱা
নিশ্চয় দেখিবা। এই পাউদাৰখিনি হ’ল মেগনেছিয়াম অক্সাইড। বায়ুৰ অক্সিজেন আৰু
Sra মাজত ত হোৱা বিক্ৰিয়াৰ ফলত ই গঠন হৈছে।

ৰ এটা afte কেল ৷ ফ্লাস্ক বা এটা পৰীক্ষানলত কেইটুকুৰামান যিংক লোৱা।

= ইয়াত লঘু হাইড্ৰ'ক্ল'’ৰিক এছিড বা ছালফিউৰিক এছিড যোগ কৰা (চিত্ৰ 1.2)
সাৱধানতা ঃ এছিডখিনি সাৱধানেৰে লৰাচৰা কৰিবা।

= যিংকৰ টুকুৰাবোৰৰ কেউপিনে কিবা ঘটা দেখা পাইছানে?

=_ কনিকেল ফ্লাক্স বা পৰীক্ষানলটো চুই চোৱা। উষ্ণতাৰ পৰিৱৰ্তন ঘটিছেনে?

ওপৰৰ কাৰ্যকলাপ তিনিটাৰ পৰ৷ আমি ক’ব পাৰে৷ যে তলৰ পৰ্যবেক্ষণবোৰৰ
যিকোনো এটাই ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়া এটা ঘটিছেনে নাই নিৰ্ণয় কৰাত আমাক
সহায় কৰে। =

৷২_ৰঙৰ পৰিৱৰ্তন

কাঁচৰ নলী a গেছৰ উৎপত্তি

= উষ্ণতাৰ পৰিৱৰ্তন
আমাৰ চাৰিওকাষৰ পৰিৱৰ্তনবোৰ মন কৰিলে আমি দেখা পাম যে

কনিকেল IPF আমাৰ চাৰিওকাষে বিভিন্ন প্রকাৰৰ ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়া ঘটি আছে। এই

অধ্যায়ত আমি বিভিন্ন প্ৰকাৰৰ ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়া আৰু এই বিক্ৰিয়াসমূহক

লঘূ ছালফিউৰিক এহিড সাংকেতিক ৰূপত কি দৰে উপস্থাপন কৰিব পাৰি এই বিষয়ে অধ্যয়ন কৰিম।
যিংকৰ টুকুৰা

1.1 ৰাসায়নিক সমীকৰণ (CHEMICAL EQUATIONS)

কাৰ্যকলাপ 1.1 ক এনেদৰে বৰ্ণনা কৰিব পৰা যায় মেগনেছিয়াম ফিটা এডাল অক্সিজেনত
জ্বলালে মেগনেছিয়াম অক্সাইডলৈ পৰিৱৰ্তিত হয়। বাক্যৰ ৰূপত ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়া এটাৰ এই
বৰ্ণনা যথেষ্ট দীঘল। ইয়াক সংক্ষিপ্ত ৰূপত লিখিব পাৰি। এইটো কৰাৰ সৰল উপায় হৈছে
বিক্ৰিয়াটোক এটা শব্দ-সমীকৰণ (word-equation) ৰ ৰূপত লিখাটো।

ওপৰৰ বিক্ৰিয়াটোৰ শব্দ-সমীকৰণটো হ’ব-=
মেগনেছিয়াম + অক্সিজেন ----->মেগনেছিয়াম অক্সাইড (1.1)
(faferae) (বিক্ৰিয়াজাত পদাৰ্থ)

বিক্ৰিয়া (1.1) ত ৰাসায়নিক পৰিৱৰ্তন ঘটা পদাৰ্থ মেগনেছিয়াম আৰু অক্সিজেনক বিক্ৰিয়ক
(reactants) আৰু FACTS গঠন হোৱা নতুন প দাৰ্থ মেগনেছিয়াম অক্সাইডক বিক্ৰিয়াজাত
পদাৰ্থ (product) বোলা |

শব্দ-সমীকৰণ এটাই বিক্ৰিয়কৰ বিক্ৰিয়াজাত পদাৰ্থলৈ হোৱা পৰিৱৰ্তন এডাল কীড় চিনেৰে
দেখুৱায়। বিক্ৰিয়ক আৰু বিক্ৰিয়াজাত পদাৰ্থৰ মাজত এই কীড় চিনটো থাকে। কীড় চিনৰ
বাঁওফালে বিক্ৰিয়কবোৰ লিখা হয়। বিক্ৰিয়কবোৰ লিখোতে বেলেগ বেলেগ RA মাজত
এডালকৈ যোগ চিন (+) দিয়া হয়। একেদৰে বিক্ৰিয়াজাত পদাৰ্থবোৰ সৌফালে যোগ চিন (+)
দি লিখা হয়। কীড় চিনটোৰ মূৰটো বিক্ৰিয়াজাত পদাৰ্থৰ ফালে থাকে আৰু ই বিক্ৰিয়াটোৰ
দিশটো দেখুৱায়।

বিজ্ঞান

--- Page 10 ---
1.1.1 ৰাসায়নিক সমীকৰণ লিখন (Writing a Chemical Equation)

ৰাসায়নিক সমীকৰণ লিখাৰ আন কিবা চমু উপায় আছেনে? ৰাসায়নিক সমীকৰণবোৰ অধিক
সংক্ষিপ্ত আৰু ব্যৱহাৰযোগ্য কৰি তুলিব পাৰি যদিহে সমীকৰণটোত শব্দবোৰৰ স্থানত আমি
ৰাসায়নিক সংকেত ব্যৱহাৰ কৰো। ৰাসায়নিক সমীকৰণ এটাই ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়া এটাক প্রকাশ
কৰে। মেগনেছিয়াম, অক্সিজেন আৰু মেগনেছিয়াম অক্সাইডৰ সংকেত মনত পেলাই ওপৰৰ
শব্দ-সমীকৰণটো এনেদৰে লিখিব পৰা যায়--
Mg+0O, — MgO (1.2)
কীড় চিনডালৰ বাঁওফালে আৰু সোঁফালে প্ৰতিটো মৌলৰে পৰমাণুসমূহৰ সংখ্যা গণনা
আৰু তুলনা কৰা। দুয়োফালে প্রতিটো মৌলৰে পৰমাণুৰ সংখ্যা একেনে? যদি নহয় তেন্তে
সমীকৰণটো অসমতুলিত, কাৰণ সমীকৰণটোৰ দুয়োফালৰ ভৰ একে নহয়। এনে ৰাসায়নিক
সমীকৰণ এটাক বিক্ৰিয়া এটাৰ জঁকা ৰাসায়নিক সমীকৰণ (skeletel Chemical equation)
বোলা হয়। সমীকৰণ (1.2) টো বায়ুত মেগনেছিয়ামৰ দহন বিক্ৰিয়াটোৰ বাবে লিখা জঁকা ৰাসায়নিক
সমীকৰণ।

1.1.2 সন্তলিত ৰাসায়নিক সমীকৰণ (Balanced Chemical Equations)
নৱম শ্ৰেণীত পঢ়া ভৰৰ নিত্যতা সূত্ৰ (Law of Conservation of mass) টো লৈ মনত
পেলোৱা। এই সূত্ৰৰ মতে ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়া এটাত ভৰৰ সৃষ্টি বা বিনাশ হ'ব নোৱাৰে। অৰ্থাৎ
ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়া এটাত বিক্ৰিয়াজাত পদাৰ্থৰ মৌলবোৰৰ মুঠ ভৰ বিক্ৰিয়কৰ মৌলবোৰৰ মুঠ
ভৰৰ সমান হ'ব লাগিব।

আন ধৰণেৰে ক’বলৈ গলে ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়া এটাৰ আগত আৰু পাছত প্রতিটো মৌলৰে
পৰমাণুৰ সংখ্যা একে থাকে। সেইবাবে আমি জঁকা ৰাসায়নিক সমীকৰণ এটাক সমতুল কৰাৰ
প্রয়োজন। ৰাসায়নিক সমীকৰণ (1.2) টো সমতুলনে? এতিয়া ৰাসায়নিক সমীকৰণ এটাক
পৰ্যায়ক্ৰমে সম্ভলন কৰিবলৈ শিকৌ আহা।

কাৰ্যকলাপ 1.3 ৰ শব্দ সমীকৰণটো এনেদৰে উপস্থাপন কৰিব পাৰি ঃ

Rice + ছালফিউৰিক afay—— Ris ছালফেট + হাইড্ৰ’জেন

ওপৰৰ শব্দ-সমীকৰণটোক তলৰ ৰাসায়নিক সমীকৰণটোৰে উপস্থাপন কৰিব পাৰি--

Zn + H,SO, — ZnSO, + H, (1.3)

এতিয়া কীড় চিনটোৰ দুয়োফালে থকা বিভিন্ন মৌলৰ পৰমাণুবোৰৰ সংখ্যা পৰীক্ষা কৰা
যাওঁক।

বিক্ৰিয়াজাত পদাৰ্থ
(RHS)S পৰমাণু সংখ্যা

কীণড় চিনটোৰ দুয়োফালে প্রতিটো মৌলৰ পৰমাণুৰ সংখ্যা একে। গতিকে সমীকৰণ (1.3)
টো এটা সমতুলিত ৰাসায়নিক সমীকৰণ।

এতিয়া তলৰ ৰাসায়নিক সমীকৰণটো সমতুল কৰিবলৈ যত্ন কৰা হওক।

Fe + }]22 = Fe,0, + H, (1.4)

ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়া আৰু সমীকৰণ

--- Page 11 ---
পৰ্যায় ] : ৰাসায়নিক সমীকৰণ এটা সমতুল কৰিবলৈ প্রথমতে প্রতিটো সংকেতৰ চাৰিওফালে
বাকচ একোটা আঁকি লোৱা৷ সমতুল কৰোঁতে বাকচবোৰৰ ভিতৰত একোৱেই সাল-সলনি নকৰিবা।

পৰ্যায় I: অসম্তলিত সমীকৰণ (1.5) ত থকা ভিন ভিন মৌলৰ পৰমাণুবোৰৰ সংখ্যাৰ এখন
তালিকা যুগুত কৰা।

বিক্ৰিয়ক (LHS) ত বিক্ৰিয়াজাত পদাৰ্থ

Asal} ALA (RHS)S পৰমাণু সংখ্যা

পৰ্যায় IL: সবাতোকৈ বেছি পৰমাণু থকা যৌগটোৰ পৰা সন্তলন কৰা কামটো আৰম্ভ কৰাটো
সুবিধাজনক। ই বিক্ৰিয়কেো হ'ব পাৰে বা বিক্ৰিয়াজাত পদাৰ্থও হ’ব পাৰে। সেই যৌগটোৰ
সবাতোকৈ বেছি পৰমাণু থকা মৌলটো বাছি লোৱা। এইমতে ইয়াত আমি FeO, ক আৰু ইয়াৰ
অক্সিজেন মৌলটোক বাছি ল'ম। সোঁফালে (RHS) চাৰিটা আৰু বাঁওফালে (LHS) মাত্ৰ এটা

অক্সিজেন পৰমাণু আছে।
অক্সিজেন পৰমাণু সমতুল কৰিবলৈ--
(i) আৰম্ভণিত 1 (H,O%) 4 (Fe,O,,8)
(ii) সমতুল কৰিবলৈ 1x4 4

পৰমাণুৰ সংখ্যা সম্ভলন কৰোঁতে এইটো মনত ৰাখিব লাগিব যে বিক্ৰিয়াবোৰত থকা
যৌগবোৰৰ বা মৌলবোৰৰ সংকেত আমি সলনি কৰিব নোৱাৰো। উদাহৰণস্বৰূপে অক্সিজেন
পৰমাণু সমতুল কৰোঁতে আমি AVA 4 ক 4]7,0 হিচাপে কিন্তু H,O, বা (H,O), হিচাপে দিব
নোৱাৰো। এতিয়া আংশিক সমতুল সমীকৰণটো হ’ব--

1.6
+ [Ho] > + a
পৰ্যায় IV: Fe আৰু H পৰমাণুৰ সংখ্যা এতিয়াও সম্তলিত হোৱা নাই। অধিক আগবাঢ়িবলৈ
এই মৌলকেইটাৰ কোনোবা এটাক বাছি লোৱা। আংশিক সম্তলিত সমীকৰণটোত হাইড্ৰ’জেন
পৰমাণুক সমতুল কৰা VES |
H পৰমাণুৰ সংখ্যাক সম্তলন কৰিবলৈ RHS ত হাইড্ৰ’জেন অণুৰ সংখ্যা চাৰিটা কৰা।

(}) আৰম্ভণিত 8 (4 [],0ত) 2 (,ত)
Gi) সমতুল কৰিবলৈ ৪ 2x4
সমীকৰণটো হ’ব —
(1.7)
রিী 7 ৰ 4[H, (আংশিক সমতুল সমীকৰণ)

বিজ্ঞান

--- Page 12 ---
পৰ্যায় ঘ: ওপৰৰ সমীকৰণটো পৰীক্ষা কৰা আৰু সম্তলিত নোহোৱা তৃতীয়টো মৌল বাছি
লোৱা। কেৱল এটা মৌল সম্তলিত নোহোৱাকৈ আছে আৰু এই মৌলটো হ’ল আইৰন।

() আৰম্ভণিত 1 (ট'6ত) 3 (Fe,0,8)
(}) সমতুল কৰিবলৈ 1১3 3

Fe সমতুল কৰিবলৈ আমি LHS ত Fe ৰ তিনিটা পৰমাণু লওঁ।

3 [Fe] + 4 |H,O| > [৮6০০,| + 4 [দ)] (1.8)
পৰ্যায় VI: শেষত সম্তলিত সমীকৰণটোৰ শুদ্ধতা নিৰ্ণয় কৰিবলৈ আমি সমীকৰণটোৰ দুয়োপক্ষত
প্রতিটো মৌলৰ পৰমাণুৰ সংখ্যা গণনা কৰিম।

3Fe + 4H,O > Fe,O, + 4H, (1.9)
(সমতুল সমীকৰণ)
সমীকৰণ (1.9) ৰ দুয়োফালে মৌলবোৰৰ পৰমাণুৰ সংখ্যা সমান। সমীকৰণটো এতিয়া
সমতুলিত হ’ল। পদ্ধতিটোত আমি ক্ষুদ্ৰতম পূৰ্ণসংখ্যা সহগ ব্যৱহাৰ কৰি সমীকৰণটোক সমতুল
কৰিবলৈ চেষ্টা কৰিছোঁ৷ এইবাবে ৰাসায়নিক সমীকৰণ সমতুল কৰা এই পদ্ধতিক অনুমান আৰু
প্রচেষ্টা (hit and trial) পদ্ধতি বোলা হৈছে।
পৰ্যায় VI: ভৌতিক অৱস্থাৰ বাবে লিখন (writing symbols of Physical states) :
ওপৰৰ সমতুলিত সমীকৰণ (1.9) টো সাৱধানে পৰীক্ষা কৰা। এই সমীকৰণটোৱে বিক্ৰিয়ক
আৰু বিক্ৰিয়াজাত পদাৰ্থবোৰৰ ভৌতিক অৱস্থাৰ বিষয়ে কিবা বুজায়নে? এই সমীকৰণটোত
ৰাসায়নিক সমীকৰণ এটাক অধিক তথ্যপূৰ্ণ কৰিবলৈ বিক্ৰিয়ক আৰু বিক্ৰিয়াজাত পদাৰ্থবোৰৰ
ভৌতিক অৱস্থা সিহঁতৰ ৰাসায়নিক সংকেতৰ লগতেই উল্লেখ কৰা হয়। বিক্ৰিয়ক আৰু
বিক্ৰিয়াজাত পদাৰ্থৰ গেছীয়, তৰল, জলীয় আৰু গোটা অৱস্থাক ক্ৰমে (g), (1), (aq) আৰু (s)
চিহ্নৰে বুজোৱা হয়। APRS আৰু বিক্ৰিয়াজাত পদাৰ্থৰ হৈ জলীয় BAF (aq) এইমতে সমতুলিত
চিনেৰে বুজোৱা হয়।
সমতুলিত সমীকৰণ (1.9) টো হ’ব--_
3Fe(s) + 4H,O(g) — Fe,O,(s) + 4H,(g) (1.10)
মন কৰা HO সংকেতৰ লগতে চিহ্ন (g) ব্যৱহাৰ কৰা হৈছে। এইটো এই বাবেই কৰা হৈছে
যে এই বিক্ৰিয়াত পানীক জলীয় বাষ্প অৱস্থাত ব্যৱহাৰ কৰা হৈছে।
সচৰাচৰ ৰাসায়নিক সমীকৰণ এটাত ভৌতিক অৱস্থাবোৰ দিয়া নাথাকে। প্ৰয়োজন হ’লেহে
দিয়া হয়।
কেতিয়াবা বিক্ৰিয়া চৰ্তসমূহ যেনে উষ্ণত৷,চাপ,অনুঘটক আদি সমীকৰণটোত কীড় চিনডালৰ
ওপৰত আৰু/বা তলত উল্লেখ কৰা হয়। উদাহৰণস্বৰূপে —

CO (g) + 2H, (9) OA) OH OH) (1.11)

6CO, (aq) + 12H,0 (0) — _ ~ —— C.H,O, (aq) +60, (aq) + 6H,O

(গ্লুক’জ) (1.12)

এই পৰ্যায়বোৰ অনুসৰণ কৰি পাঠত দিয়া (1.2) সমীকৰণটো তোমালোকে সমতুল কৰিব
পাৰিবানে?

ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়া আৰু সমীকৰণ

--- Page 13 ---
বায়ুত দহনৰ আগতে মেগনেছিয়ামৰ ফিতা এডাল পৰিষ্কাৰ কৰি ল’ব লাগে কিয়?

তলৰ ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়াবোৰৰ বাবে সম্তুলিত সমীকৰণ লিখা।

i) হাইড্ৰ’জেন + FRA -> হাইড্ৰ’জেন ক্ল’ৰাইড

Gi) বেৰিয়াম ক্ল’ৰাইড + এলুমিনিয়াম ছালফেট -> বেৰিয়াম ছালফেট + এলুমিনিয়াম ক্ল’ৰাইড
(ii) ছ'ডিয়াম + পানী -> ছ'ডিয়াম Boy Hs + হাইড্ৰ’জেন।

তলৰ বিক্ৰিয়াবোৰৰ বাবে অৱস্থা {FS (State symbols) সহ একোটা সম্তলিত ৰাসায়নিক
সমীকৰণ লিখা।
(0) বেৰিয়াম ক্ল’ৰাইড আৰু Vay ছালফেটৰ জলীয় দ্ৰৱৰ মাজত বিক্ৰিয়া ঘটি অদ্রাব্য
বেৰিয়াম ছালফেট আৰু ছ’ডিয়াম ক্ল’ৰাইডৰ দ্ৰৱ প্রস্তুত হয়।
Gi) ছ'ডিয়াম হাইড্ৰ'ক্সাইডৰ দ্ৰৱ (পানীত) হাইড্ৰ'ক্ল'ৰিক এছিডৰ দ্ৰৱ (পানীত) ৰে সৈতে
বিক্ৰিয়া কৰি VAT ক্ল’ৰাইডৰ দ্ৰৱ আৰু পানী উৎপন্ন কৰে।

1.2 ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়াৰ প্ৰকাৰ (TYPES OF CHEMICAL REACTION)

আমি নৱম শ্ৰেণীত শিকি আহিছে৷ যে ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়া এটাত এটা মৌলৰ পৰমাণু আন এটা
মৌলৰ পৰমাণুলৈ পৰিৱৰ্তিত নহয়। মিশ্ৰটোৰ পৰা পৰমাণু নোহোৱা নহয় বা fete ক’ৰবাৰ
পৰা পৰমাণু নাহেও। প্রকৃততে ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়াত পৰমাণুবোৰৰ মাজৰ বান্ধনি ভাগ আৰু
নতুনকৈ গঠিত হৈ নতুন পদাৰ্থ উৎপন্ন কৰে। তোমালোকে অধ্যায় 3 আৰু 4 ত পৰমাণুৰ মাজত
ভিন্ন প্রকাৰৰ বান্ধনি গঠনৰ বিষয়ে পঢ়িবলৈ পাবা।

1.2.1 সংযোজন বিক্ৰিয়া (Combination Reaction)

কাযকলাপ-[.4

পোৰা চূণ (quicklime) লোৱা।

৷" ইয়াত লাহে লাহে পানী যোগ কৰা।

= চিত্র 1.3 ত দেখুওৱাৰ দৰে বিকাৰটো চুই COT |

= উষ্ণতাৰ কিবা পৰিবৰ্তন অনুভৱ কৰিছানে?

পানীৰে সৈতে কেলছিয়াম কেলছিয়াম অক্সাইডে পানীৰে সৈতে তীব্ৰভাৱে বিক্ৰিয়া কৰি শিথিলিত চূণ (slaked lime;)

অক্সাই ডৰ Aina কেলছিয়াম Boy’ HSU উৎপন্ন কৰি প্ৰচুৰ তাপ উৎপন্ন কৰে।

শিঘিলিতচুণৰ ডৎপাদন। CaO(s) + H,O() > ০৪(008),(90]) (1.13)

পোৰা চূণ শিথিলিত চূণ
এই বিক্ৰিয়াত কেলছিয়াম অক্সাইড আৰু পানী সংযোজিত হৈ এটা মাত্ৰ বিক্ৰিয়াজাত পদাৰ্থ

কেলছিয়াম হাইড্ৰ'ক্সাইড উৎপন্ন কৰিছে। এনেকুৱা এটা বিক্ৰিয়াক য’ত দুই বা ততোধিক বিক্ৰিয়ক
পদাৰ্থ লগ হৈ এটা মাত্ৰ বিক্রিয়াজাত পদাৰ্থ উৎপন্ন হয় তাকে সংযোজন বিক্ৰিয়া বোলে।

চ্ৱ্রি 1.3

6 বিজ্ঞান

--- Page 14 ---
সংযোজন বিক্ৰিয়াৰ আৰু কিছুমান উদাহৰণ আলোচনা কৰা হওক —

() কয়লাৰ দহন
C(s) + 0,(8) -> CO,(g) (1.15)
(i) H, (g) আৰু 0, (g) ৰ পৰা পানীৰ গঠন
2H,(g) + O,(g) -> 2H,O0) (1.16)

সৰল ভাষাত আমি ক'ব পাৰোঁ যে যেতিয়া দুটা বা ততোধিক পদাৰ্থ (মৌল বা যৌগ) লগ হৈ
এটা মাত্ৰ বিক্ৰিয়াজাত পদাৰ্থ গঠন হয়, তেতিয়া বিক্ৰিয়াবোৰক সংযোজন বিক্ৰিয়া বোলা হয়।

কাৰ্যকলাপ 1.4 ত আমি যথেষ্ট পৰিমাণত তাপ উৎপন্ন হোৱাও দেখা পাইছো। ইয়েই বিক্ৰিয়া
মিশএ্ৰটো গৰম কৰি তুলিছে। যিবোৰ বিক্ৰিয়াত বিক্ৰিয়াজাত পদাৰ্থ উৎপন্ন হোৱাৰ লগতে তাপৰ উদ্ভৱ হয়
সেইবোৰক তাপবৰ্জী ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়া (exothermic chemical reactions) বোলা হয়।

তাপবৰ্জী বিক্ৰিয়াৰ আন কেইটামান উদাহৰণ হ’ল-_

(i) প্ৰাকৃতিক গেছৰ দহন

CH,(g) + 20, (৪) > CO, (g) + 2H,O (৪) (1.17)

(0) তোমালোকে জানানে যে শ্বসনো এটা তাপবৰ্জী বিত্ৰিয়া?

আমি সকলোৱে জানো যে জীয়াই থাকিবলৈ আমাক শক্তি লাগে। আমি এই শক্তি খাদ্যৰ
পৰা ANE | হজম প্ৰক্ৰিয়াত খাদ্য বস্তু সৰল পদাৰ্থলৈ ভাগি যায়। উদাহৰণস্বৰূপে চাউল, আলু আৰু
ৰুটীত কাৰ্ব' হাইড্ৰেট থাকে। এই কাৰ্ব’'হাইড্ৰেটবোৰ গ্লুক’জলৈ ভাঙি যায়। এই গ্লুক’জ আমাৰ দেহৰ
কোষত অক্সিজেনৰে সৈতে লগ হয় আৰু শক্তিৰ যোগান ধৰে। এই বিক্ৰিয়াৰ বিশেষ নামটোৱেই
হ'ল APA | এই প্ৰক্ৰিয়াটোৰ বিষয়ে তোমালোকে অধ্যায় 6 ত পঢ়িবলৈ পাবা।

C,H,,0,(aq)+60,(aq)+6H,O() > 600,(90)+1217,0])+শক্তি (1.18)
(গ্লুক’জ)

Gil) বনস্পতিজাত দ্রৱ্যৰ পচন সাৰলৈ হোৱা পৰিৱৰ্তনো এটা তাপবজী fara |
কাৰ্যকলাপ 1.1 ত ঘটা বিক্ৰিয়াটো কোন প্ৰকাৰৰ চিনাক্ত কৰা য’ত এটা মাত্ৰ বিক্ৰিয়াজাত
পদাৰ্থ গঠন হৈছে আৰু লগতে তাপ উদ্ভৱ হৈছে।

ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়া আৰু সমীকৰণ

--- Page 15 ---
=_ এটা শুকান উতলন নলী (boiling tube) ত 28 মান
ফেৰাছ ছালফেট স্ফটিক লোৱা।

= ফেৰাছ ছালফেট স্ফটিকবোৰৰ ৰঙ মন কৰা।

= চিত্র 1.4 ত দেখুওৱাৰ দৰে এটা স্পিৰিট লেম্প বা
বাৰ্ণাৰৰ শিখাত উতলন নলীটো গৰম কৰা।

= গৰম কৰাৰ পাছত স্ফটিকবোৰৰ ৰঙটো মন কৰা।

চিৰি 1.4 ফেৰাছ ছালফেট স্ফটিকৰ সেউজীয়া ৰঙটো সলনি হোৱা দেখিছানে? পোৰা গন্ধকৰ দৰে
ফেৰাছ ছালফেট স্ফটিক থকা _ গোন্ধো তোমালোকে পাবা।

উতলন নলী তপতোৱা আৰু _ 20650,(8) --""_> Fe,0,(s) + 50,(8) +S0,@ (1.19)
গোৱ লোৱাৰ শুদ্ধ পদ্ধতি। (ফেৰাছ ছালফেট) (ফেৰিক অক্সাইড)

তোমালোকে দেখিবলৈ পাইছা যে এই বিক্ৰিয়াত এটা মাত্ৰ বিক্ৰিয়ক পদাৰ্থ একাধিক সৰল
বিক্ৰিয়াজাত পদাৰ্থলৈ ভাগি গৈছে। এইটো এটা বিযোজন বিক্ৰিয়া । তাপ দিলে ফেৰাছ ছালফেট
স্ফটিক (8690. 7H,O) পানী হেৰুৱায় আৰু স্ফটিকৰ ৰঙৰ পৰিৱৰ্তন ঘটে। তাৰ পাছত ই
ফেৰিক অক্সাইড (Fe,O,), ছালফাৰ ডাই অক্সাইড (SO,) আৰু ছালফাৰ ট্ৰাইঅক্সাইড (SO,)
লৈ বিযোজিত হয়। ফেৰিক অক্সাইড গোটা পদাৰ্থ। SO, আৰু SO, গেছ।
কৰা এটা গুৰুত্বপূৰ্ণ বিযোজন বিক্ৰিয়া। এই বিক্ৰিয়াক বহুতো শিল্প উদ্যোগত ব্যৱহাৰ কৰা হয়।
কেলছিয়াম অক্সাইডক চূণ (lime) বা পোৰা চূণ (quick lime) বোলা হয়। ইয়াৰ ভালেমান ব্যৱহাৰ
আছে। চিমেণ্ট উৎপাদনত ইয়াক ব্যৱহাৰ কৰা হয়। যেতিয়া এটা বিযোজন বিক্ৰিয়া তাপ প্রয়োগ
কৰি ঘটোৱা হয় তেতিয়া তাক তাপীয় বিযোজন (thermal decomposition) বোলা হয়।

তাপ

CaCO,(s) -> CaO(s) + ৫০০,০৫৪) (1.20)
(চূণশিল) (পোৰা চূণ)
তাপীয় বিযোজন বিক্ৰিয়াৰ আন এটা উদাহৰণ কাৰ্যকলাপ 1.6 ত দিয়া হৈছে।

টেষ্ট টিউবৰ SOIT

৷ এটা উতলন নলীত 28 মান লেড নাইট্ৰেট পাউদাৰ লোৱা।

ঙ এডাল চেপেনাৰে উতলন নলীটো ধৰা আৰু ইয়াক চিত্ৰ
1.5 ত দেখুওৱাৰ দৰে শিখাৰ ওপৰত ধৰি গৰম কৰা।

a কি দেখিলা? কিবা পৰিৱৰ্তন দেখিলে তাক টুকি ৰাখা।

নলীটোৰ পৰা মুগা বৰণীয়া ধোঁৱা নিৰ্গত হোৱা দেখিবা। এই
CHG নাইট্টেটৰ উভ্তাপন আৰু ধোঁৱাবোৰ নাইট্ৰ’জেন ডাই অক্সাইডৰ। সংঘটিত বিক্ৰিয়াটো হ’ল-_
MEG COT ডাইঅক্স৷ইডৰ নিগমন

8 বিজ্ঞান


--- Page 16 ---
2Pb(NO ),(s) i -> 2PbO(s) + 4NO (8) + O ile) (1.21)
(লেড নাইট্ৰেটা (লেড অক্সাইড) (নাইট্ৰ’জেন Bienes) (অক্সি Cor)

কাৰ্যকলাপ 1.7 আৰু 1.8 ত দিয়া আৰু কিছুমান বিযোজন বিক্ৰিয়া কৰি চোৱা যাওক।

ৰ লোৱা | মগটোৰ তলিত দুটা ফুটা কৰি
ৰবৰৰ দুটা ঠিলা লগোৱা। চিত্র 1.6 ত দেখুওৱাৰ দৰে
ঠিলা দুটাৰে কাৰ্বনৰ দুডাল তড়িৎদ্বাৰ সুমুৱাই লোৱা।
CLA FUT 6 ভল্টৰ এটা বেটাৰীৰ সৈতে সংযোগ কৰা।
a তড়িখ্দ্বাৰ দুডাল ডুব যোৱাকৈ মগটোত পানী ভৰোৱা
আৰু পানীত কেইটোপালমান লঘু ছালফিউৰিক এছিড
যোগ কৰা।
কাৰ্বনৰ তড়িৎদ্বাৰ দুডালৰ ওপৰত উবুৰিয়াই ৰাখ৷।
a দুইচ টিপি দ্ৰৱটোৰ মাজেৰে বিদ্যুৎপ্ৰবাহ হ'বলৈ দিয়া আৰু
সঁজুলিটো কিছুসময় লৰচৰ নোহোৱাকৈ থাকিবলৈ দিয়া।
a তোমালোকে WEA দুডালত গেছৰ বুৰবুৰনি ওলোৱা চিত?
দেখা পাবা। এই গেছে পৰীক্ষানল দুটাত পানী অপসাৰিত কৰে।
wm পৰীক্ষানল দুটাত সংগ্ৰহ কৰা গেছৰ আয়তন একেনে?
৷. পৰীক্ষানল দুটা গেছেৰে পূৰ্ণ হোৱাৰ পাছত সাৱধানেৰে আঁতৰাই আনা।
mn জ্বলন্ত এডাল এডাল মম বেলেগে বেলেগে পৰীক্ষানল দুটাৰ মুখত ধৰি পৰীক্ষানল
দুটাত থকা গেছ দুটা পৰীক্ষা কৰা।
সাৱধান ঃ এই কামটো শিক্ষক-শিক্ষয়িত্ৰীয়ে সাৱধানেৰে কৰিব লাগিব।
a প্ৰতিটো পৰীক্ষানলৰ ক্ষেত্ৰত কি ঘটিছে?

SRST _

a এখন চীনা মাটিৰ থাল (China dish) ত 28 মান ছিলভাৰ ক্ল’ৰাইড
লোৱা।

a ছিলভাৰ ক্ল’ৰাইডৰ ৰঙ কি?

a কিছু সময়ৰ বাবে চীনা মাটিৰ থালখন সূৰ্যৰ পোহৰত ৰাখা।

৷. এতিয়া ছিলভাৰ ক্ল’ৰাইডৰ ৰঙ নিৰীক্ষণ কৰা।

||

চীনামাটিৰ থাল

তোমালোকে দেখিবলৈ পাবা যে বগা ছিলভাৰ ক্ল’ৰাইড সূৰ্যৰ পোহৰত মটীয়া (grey) ৰঙৰ
হৈ পৰিছে। পোহৰে ছিলভাৰ ক্ল'ৰাইডক ছিলভাৰ আৰু FRAC বিযোজিত কৰাৰ বাবে এনে চিত্র 1.7
হয়। WAY পোহৰত ছিলভাৰ ধাতু
নৱ গঠন কৰি ছিলভাৰ ক্ল’ৰাইড

পাহৰ
2AgCl(s) es 2Ag(s) + CL,(g) (1.22) মটীয়া হৈ পৰে।

ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়া আৰু সমীকৰণ 9

--- Page 17 ---
ছিলভাৰ ব্ৰ’মাইডেও একে ধৰণেৰে আচৰণ কৰে।

সূৰ্যৰ পোহৰ
2AgBr(s) => 2Ag{(s) + Br,(g) (1.23)
ওপৰৰ বিক্ৰিয়াসমূহ ক’লা-বগা ফট’গ্ৰাফিত ব্যৱহাৰ কৰা হয়।
কি কি প্রকাৰৰ শক্তিয়ে এই বিযোজন বিক্ৰিয়াসমূহ ঘটাইছে?
আমি দেখিছে যে পদাৰ্থৰ বিযোজন বিক্ৰিয়াবোৰত তাপ, পোহৰ বা বিদ্যুৎশক্তিৰ প্ৰয়োজন

হয়। যিবোৰ বিক্ৰিয়াত শক্তি শোষিত হয় তেনেবোৰ বিক্ৰিয়াক তাপগ্ৰাহী (endothermic)
বন্ৰিয়| বোলে।

তলৰ PAPACY কৰা

এটা পৰীক্ষানলীত 28 মান বেৰিয়াম হাইড্ৰ'ক্সাইড লোৱা। তাত 18 মান এম’নিয়াম ক্ল’ৰাইড যোগ কৰি মিশ্ৰটো এডাল
কীচৰ দণ্ডৰে মিহলাই লোৱা। এতিয়া হাতেৰে পৰীক্ষানলটোৰ তলিটো চুই চোৱা। কেনে অনুভৱ কৰিছ| ? এইটো এটা
WAS নে তাপগ্রাহী বিক্ৰিয়া?

এটা পদাৰ্থ '%' ৰ দ্ৰৱক বগা ৰঙ সানিবলৈ (White washing) ব্যৱহাৰ কৰা হয়।

(0 পদাৰ্থ '%' ৰ নাম আৰু সংকেত লিখা।

(ii) পানীৰে সৈতে পদার্থ '%' এ কৰা বিক্ৰিয়াটো লিখা।
2. কাৰ্যকলাপ 1.7 ত এটা পৰীক্ষানলত, সংগ্ৰহ কৰা গেছৰ পৰিমাণ আনটো পৰীক্ষানলত
সংগ্ৰহ কৰা গেছৰ পৰিমাণৰ Yel কিয়? এই গেছটোৰ নাম লিখা।

1.2.3 অপসৰণ বা প্ৰতিষ্ঠাপন বিক্ৰিয়া (Displacement Reaction)

a তিনিটা লোৰ গজাল লৈ বালীয়া কাগজেৰে (sand
paper) ঘঁহি চাফা কৰি লোৱা।
পৰীক্ষা নলী a (A) আৰু (3) হিচাপে চিনাক্তকৰণ কৰি লোৱা দুটা
ত পৰীক্ষানল লোৱা। প্রতিটো পৰীক্ষানলত 10mL মান
7 কপাৰ ছালফেটৰ UA ভৰাই লোৱা।
a গজাল তিনিটাৰে দুটাক সূতা এডালেৰে যুটি পৰীক্ষানল
কপাৰ RHE _ 3 ৰ ক’পাৰ ছালফেট US 20 মিনিটমানৰ বাবে ডুবাই
ৰাখা (চিত্ৰ 1.88)। লোৰ আনটো গজাল তুলনাৰ বাবে
বেলেগে ৰাখি থোৱা।
a 20 মিনিটমানৰ পাছত ক’পাৰ ছালফেট UA পৰা৷ লোৰ
গজাল দুটা উলিয়াই আনা।
a পৰীক্ষানল (A) আৰু (3) ৰ ক’পাৰ ছালফেট দ্ৰৱ দুটাৰ
নীলা ৰঙৰ গাঢ়তাক তুলনা কৰা (চিত্র 1.86) |
৷ বেলেগে ৰখা গজালটোৰ ৰঙৰ লগত ক’পাৰ ছালফেট
BIS ডুৱাই Sal লোৰ গজাল দুটাৰ ৰঙও তুলনা কৰা
(চিত্ৰ 1.86)

লোৰ গজাল

(a)

fF 1.8
(a) কপাৰ ছালফেট ATS ডুবি থকা লোৰ গজাল

{ 0 বিজ্ঞান

--- Page 18 ---
চিত্র 1.8 (b) পৰীক্ষ'ৰ আগত আৰু পাছত লোৰ গজাল আৰু কপাৰ ছালফেট দ্ৰৱক তুলনা কৰা হৈছে।

কিয় লোৰ গজাল দুটাৰ ৰঙ মুগা বৰণৰ হ’ল আৰু ক’পাৰ ছালফেট URS নীলা ৰঙ পাতল হৈ
পৰিল?

এই কাৰ্যকলাপত তলৰ ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়াটো ঘটিছে —
Fe(s) + CuSO,(aq) -> FeSO,(aq) + Cu(s) (1.24)
(ক'পাৰ ছালফেট) (আইৰন ছালফেট)

এই বিক্ৰিয়াত আইৰনে ক’পাৰ ছালফেট BAIS পৰ৷ Pals মোলটোক অপসাৰিত কৰিছে
বা আঁতৰাইছে। এই বিক্ৰিয়াক অপসৰণ বা প্রতিষ্ঠাপন বিক্ৰিয়া হিচাপে জনা যায়।

অপসৰণ বিক্ৰিয়াৰ আন কেইটামান উদাহৰণ হ’ল--

Zn(s) + CuSO,(aq) -> ZnSO,(aq) + Cu(s) (1.25)
(ক’পাৰ ছালফেট) (জিংক ছালফেট)

Pb(s) + CuCl,(aq) — PbCl,(aq) +  Cu(s) (1.26)

(ক’পাৰ ক্ল’ৰাইড) (লেড ক্ল’ৰাইড)
Rep আৰু লেড ক’পাৰতকৈ অধিক সক্ৰিয় মৌল। সিহঁতে ক’পাৰক তাৰ যৌগৰ পৰা
অপসাৰিত কৰে।

1.2.4 দ্বিঅজপসৰণ বিক্ৰিয়া (Double Displacement Reaction) :

a এটা পৰীক্ষানলত 3mL মান ছ'ডিয়াম ছালফেটৰ ছডিয়াম ছালফেটৰ দ্ৰৱ

a আন এটা পৰীক্ষানলত 3mL মান বেৰিয়াম ব্ল’ৰাইডৰ
দ্ৰৱ লোৱা।

a দুয়োটা দ্ৰৱ মিহলাই পেলোৱা (চিত্ৰ 1.9)

a কি দেখিলা?

পানীত OAT এটা বগা পদাৰ্থ গঠন হোৱা দেখা পাবা। এই অদ্ৰাৱ্য
পদাৰ্থক অধঃক্ষেপ (precipitate) বোলে। অধঃক্ষেপ উৎপন্ন হোৱা
বিক্ৰিয়াক অধঃক্ষেপন বিক্ৰিয়া (precipitation reaction) বুলি ক’ব পাৰি। ~ ;
বেৰিয়াম ছালফেট আৰ

Na,SO,(aq) + BaCl,(aq) -> BaSO,(s) + 2NaCl(aq) (1.27) ছ'ভিয়ামক'ৰাইডৰ adr
(ছ'ডিয়াম ছালফেট) (বেৰিয়াম ক্ল’ৰাইড) (বেৰিয়াম ছালফেট) (ছ'ডিয়াম ক্ল’ৰাইড)

ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়া আৰু সমীকৰণ

--- Page 19 ---
কি কাৰণে এনে হৈছে? 902 আৰু SO2* ৰ মাজত বিক্ৰিয়া ঘটি GAT BaSO,4 বগা
অধঃক্ষেপ উৎপন্ন হয়। আনটো বিক্ৰিয়াজাত পদাৰ্থ হ’ল VASAT ক্ল’ৰাইড ৷ ই দ্ৰৱীভূত অবস্থাত
থাকে। যি বিক্ৰিয়াত বিক্ৰিয়ক পদাৰ্থ দুটাৰ মাজত আয়নৰ বিনিময় ঘটে তাকে দ্বিজপসৰণ

কাফৰ্কলাপ !.2 লৈ মনত পেলোৱা ঃয’ত তোমালোকে লেড (]]) নাইট্ৰেট আৰু পটেছিয়াম আয়’ডাইডৰ দ্ৰৱ দুটা মিহলাইছিলা।
() উৎপন্ন হোৱা অধঃক্ষেপৰ ৰঙ কি আছিল? অধঃক্ষিপ্ত যৌগটোৰ নাম দিব পাৰিবানে?
Gi) বিক্ৰিয়াটোৰ বাবে সম্তলিত ৰাসায়নিক সমীকৰণটো লিখা।
(iii) এইটো এটা দ্বিঅজপসৰণ বিক্ৰিয়া হয়নে?
1.2.5 জাৰণ আৰু বিজাৰণ (Oxidation and Reduction) :

a চীনা মাটিৰে তৈয়াৰী এখন থালত 18 মান ক’পাৰ

ক'পাৰ
পাউডাৰ 77 ন পাউদাৰ গৰম কৰা (চিত্ৰ 1.10)
ঘা কি দেখিলা?
চীনামাটিৰ কপাৰ পাউদাৰৰ পৃষ্ঠভাগ ক’লা ৰঙৰ কপাৰ (I) অক্সাইডৰ এখন

চামনীৰে আবৃত হৈ পৰিব। এই ক’লা পদাৰ্থখিনি কিয় উৎপন্ন হ'ল?
ইয়াৰ কাৰণ হ’ল ক’পাৰৰ লগত অক্সিজেন যোগ হৈ ক’পাৰ অক্সাইড
গঠন হ’ল।

তাপ

2Cu + 09 —————> 20৮80 (1.28)
ante যদি উত্তপ্ত পদাৰ্থ (CuO) খিনিৰ ওপৰেদি হাইড্ৰ’জেন গেছ পঠোৱা হয়, তেন্তে পৃষ্ঠৰ ক’লা
কপাৰৰ PAT অজ্সাইডলৈ আৱৰণ মুগা৷ হৈ পৰিব। কাৰণ, বিপৰীতমুখী বিক্ৰিয়া ঘটি ক’পাৰ প্রস্তুত হ'ব।
জাৰণ

তাপ
CuO + H, == => Cu+H,O (1.29)
বিক্ৰিয়াত পদাৰ্থ এটাই অক্সিজেন লাভ কৰিলে পদাৰ্থটো জাৰিত হোৱা বোলা হয়। যদি
এই বিক্ৰিয়া (1.29) ত ক’পাৰ (I) অক্সাইডে অক্সিজেন হেৰুৱাই বিজাৰিত হৈছে। হাইড্ৰ’জেনে
অক্সিজেন লাভ কৰি Gls হৈছে। অন্য ধৰণেৰে ক’ব গলে বিক্ৰিয়াটোত এটা বিক্ৰিয়ক পদাৰ্থ
জাৰিত হওঁতে আনটো বিজাৰিত হৈছে। এনেবোৰ বিক্ৰিয়াক জাৰণ-বিজাৰণ বা WF (redox)
বিক্ৰিয়া বোলা হয়।

জাৰণ
000 + H, "cu + ম,0 (1.30)
pT

বিজাৰণ

ৰেডক্স বিক্ৰিয়াৰ আন কেইটামান উদাহৰণ হ’ল-_
ZnO +C > Zn+CO (1.31)
MnO, + 4]]0:] -> MnCl, +2H,O + Cl, (1.32)


--- Page 20 ---
বিক্ৰিয়া (1.31) ত কাৰ্বন কাৰ্বন মন’ক্সাইড (CO) লৈ জাৰিত আৰু যিংক অক্সাইড (ZnO)
যিংক (Zn) লৈ বিজাৰিত হৈছে। বিক্ৰিয়া (1.32) ত HCL FR (CL) লৈ জাৰিত হৈছে আৰু
MnO,, MnCl, লৈ বিজাৰিত হৈছে।

ওপৰৰ উদাহৰণবোৰৰ পৰা আমি ক’ব পাৰে৷ যে, কোনো বিক্ৰিয়াত পদাৰ্থ এটাই যদি অক্সিজেন
লাভ কৰে বা হাইড্ৰ’জেন হেৰুৱায়, তেতিয়া ই জাৰিত হয় আৰু যদি পদাৰ্থটোৱে অক্সিজেন
হেৰুৱায় বা হাইড্ৰ’জেন লাভ কৰে, তেতিয়া ই বিজাৰিত হয়।

কাফৰ্কিলাপ 1.1 লৈ মনত পেলোৱা £ য’ত মেগনেছিয়ামৰ এডাল ফিতা বায়ু (অক্সিজেন) ত উজ্জ্বল শিখাৰে জ্বলি
মেগনেছিয়াম অক্সাইড নামৰ বগা পদাৰ্থলৈ পৰিবৰ্তিত হৈছিল। এই বিক্ৰিয়াত মেগনেছিয়াম জাৰিত নে বিজাৰিত হৈছে?

1.3, তোমালোকে দৈনন্দিন জীৱনত জাৰণ বিত্ৰিয়াৰ প্রভাৱ দেখা পাইছানে? (HAVE YOU OBSERVAD
THE EFFECTS OF OXIDATION REACTIONS IN EVERYDAY LIFE?

1.3.1 ক্ষয়ীভৱন (Corrosion)

তোমালোকে নিশ্চয় দেখিছা যে লোৰ নতুন বস্তুবোৰ প্ৰথমে চিকচিকীয়া হৈ থাকে, কিন্তু কিছু
দিনৰ পাছত সিহঁতৰ গাত ৰঙচুৱা মুগা, বৰণৰ পাউদাৰৰ চামনি পৰিবলৈ লয়। এই প্ৰক্ৰিয়াটোক
লোত মামৰে ধৰা বোলা হয়। আন কিছুমান ধাতুও একে ধৰণেৰে মলিয়ন হৈ পৰে। ক’পাৰ
আৰু ছিলভাৰৰ ওপৰত পৰা এনে চামনিৰ ৰঙ মন কৰিছানে? যেতিয়া ধাতু এটা তাৰ চৌপাশৰ
বুলি কোৱা হয় আৰু এই প্ৰক্ৰিয়াটোক ক্ষয়ীভৱন (corrosion) বোলা হয়। ছিলভাৰৰ ওপৰত
পৰা ক’লা চামনি আৰু ক’পাৰৰ ওপৰত পৰা সেউজীয়া চামনি ক্ষয়ীভৱনৰ অন্যান্য উদাহৰণ।
ক্ষয়ীভৱনৰ বাবে গাড়ী-মটৰ, দলং, লোৰ বেৰা, জাহাজ আৰু ধাতুৰে তৈয়াৰী সকলো বস্তু
বিশেষকৈ লোৰে তৈয়াৰী বস্তুবোৰ নষ্ট হয়। লোৰ ক্ষয়ীভৱন এটা গুৰুতৰ সমস্যা। বেয়া হোৱা
লোৰ সলনিৰ নামত প্রতি বছৰে বৃহৎ অংকৰ টকা খৰচ কৰা হয়। তোমালোকে অধ্যায় 3 ত
ক্ষয়ীভৱনৰ বিষয়ে অধিক শিকিবলৈ পাবা।
1.3.2 দুৰ্গন্ধিতা বা ৰেনচিডিটি (Rancidity)
তেল বা চৰ্বিযুক্ত পুৰণি খাদ্যবস্তুৰ স্বাদ বা গোন্ধ কেতিয়াবা পাইছানে?
যেতিয়া চৰ্বি আৰু তেল জাৰিত হয়, তেতিয়া এইবোৰ দুৰ্গন্ধী হয়। ইহঁতৰ গোন্ধ আৰু স্বাদ
সলনি হয়। সাধাৰণতে জাৰণ নঘটিবলৈ চৰ্বি আৰু তেলযুক্ত খাদ্যবস্তুত কিছুমান পদাৰ্থ (প্রতিজাৰক
পদাৰ্থ, (antioxidants) যোগ কৰা থাকে। বায়ুৰুদ্ধ পাত্ৰত খাদ্যবস্তু ৰাখিলে জাৰণ মন্থৰ হয়।
তোমালোকে জানানে যে চিপ্‌চ উৎপাদকসকলে জাৰণ নঘটিবৰ বাবে চিপচৰ পেকেটবোৰৰ
ভিতৰত নাইট্ৰ’জেনৰ দৰে গেছ ভৰাই থয়?

লোৰ গজাল এটা ডুবাই ৰাখিলে ক’পাৰ ছালফেট দ্ৰৱ এটাৰ ৰঙৰ পৰিবৰ্তন ঘটে কিয়?
কাৰ্যকলাপ 1.10 ত দিয়া বিক্ৰিয়াটোৰ বাহিৰে আন এটা দ্বিজপসৰন বিক্ৰিয়াৰ উদাহৰণ দিয়া।

তলৰ বিক্ৰিয়া কেইটাত জাৰিত আৰু বিজাৰিত হোৱা পদাৰ্থসমূহ বাছি উলিওৱা।
(i) 4Na(s) + O,(g) — 2Na,O(s)
(ii) CuO(s) + H,(g) -> Cu(s) + H,O(@)

ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়া আৰু সমীকৰণ {3

--- Page 21 ---
এটা সম্পূৰ্ণ ৰাসায়নিক সমীকৰণে বিক্ৰিয়ক্‌ বিক্ৰিয়াজাত পদাৰ্থ আৰু সিহঁতৰ ভৌতিক অৱস্থাক সাংকেতিক

ৰূপত উপস্থাপন কৰে।

ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়া এটাক সম্তলিত কৰা হয় যাতে সমীকৰণটোৰ বিক্ৰিয়ক আৰু বিক্ৰিয়াজাত পদাৰ্থৰ প্ৰতিবিধ
পৰমাণুৰ সংখ্যা একে হয়। সমীকৰণসমূহ সদায় সম্তলিত হ'ব লাগিব।

এটা সংযোজন বিক্ৰিয়াত দুটা বা ততোধিক পদাৰ্থ লগ হৈ এটা মাত্ৰ নতুন পদাৰ্থ উৎপন্ন কৰে।

বিযোজন বিক্ৰিয়া সংযোজন বিক্ৰিয়াৰ বিপৰীত৷ এটা বিযোজন বিক্ৰিয়াত এটা পদাৰ্থ বিযোজিত হৈ দুটা বা
ততোধিক পদাৰ্থ উৎপন্ন কৰে।

যিবোৰ বিক্ৰিয়াত বিক্ৰিয়াজাত পদাৰ্থৰ লগতে তাপ উৎপন্ন হয় সেইবোৰক তাপবৰ্জী বিক্ৰিয়া বোলে।
যিবোৰ বিক্ৰিয়াত তাপ শোষিত হয় সেইবোৰক তাপগ্ৰাহী বিক্ৰিয়া বোলে।

যেতিয়া এটা মৌলই আন এটা মোৌলক তাৰ যৌগ এটাৰ পৰা অপসাৰিত কৰে, তেতিয়া এটা অপসৰণ বা
প্রতিষ্ঠাপন বিক্ৰিয়া ঘটে।

দ্বিজপসৰণ বিক্ৰিয়াত দুটা বিক্ৰিয়াৰ দুটা বেলেগ বেলেগ পৰমাণু বা পৰমাণুৰ থুপ (আয়ন) ৰ পৰস্পৰৰ
লগত স্থান বিনিময় ঘটে।

অধঃক্ষেপন বিক্ৰিয়াত অদ্ৰাৱ্য লৱণ উৎপন্ন হয়।
কিছুমান বিক্ৰিয়াত পদাৰ্থই অক্সিজেন বা হাইড্ৰ’জেন লাভ কৰে বা হেৰুৱায়। জাৰণত পদাৰ্থই অক্সিজেন লাভ

কৰে বা হাইড্ৰ’জেন হেৰুৱায়। বিজাৰণত অক্সিজেন হেৰুৱায় আৰু হাইড্ৰ’জেন লাভ কৰে।

._ তলৰ বিক্ৰিয়াটোৰ বাবে উক্তিসমূহৰ কোনকেইটা অশুদ্ধ?

2PbO(s) + C(s) -> 2Pb{s) + €0,8)
(a) cw বিজাৰিত হৈছে।
(0) কাৰ্বন ডাইঅক্সাইড জাৰিত হৈছে।
(০) কাৰ্বন জাৰিত হৈছে।
(1) ৱলেড অক্সাইড বিজাৰিত হৈছে।

(i) (a) আৰু (0)

(ii) (a) আৰু (2)

(iii) (a), (0) আৰু (2০)

(iv) সকলো

[6 2, + 2Al > ALO. + 2Fe

ওপৰৰ বিক্ৰিয়াটো এটা উদাহৰণ
(a) এটা সংযোজন বিক্ৰিয়াৰ


--- Page 22 ---
(b) এটা দ্বিঅপসাৰণ বিক্ৰিয়াৰ
(০) এটা বিযোজন বিক্ৰিয়াৰ
(৭) এটা অপসৰণ Risa

. কি ঘটে যেতিয়া লঘু aay se Re এছিড লোৰ গুড়িত যোগ কৰা হয়? শুদ্ধ উত্তৰটোত টিক্‌ চিন দিয়া।

(a) হাইড্ৰ’জেন গেছ আৰু আইৰন ক্ল’ৰাইড উৎপন্ন হয়।
(b) FR গেছ আৰু আইৰন হাইড্রৰ'ক্সাইড উৎপন্ন হয়।
(০) বিক্ৰিয়া নঘটে।

(0) আইৰন লৱণ আৰু পানী উৎপন্ন হয়।

._ সম্তলিত ৰাসায়নিক সমীকৰণ কি? ৰাসায়নিক সমীকৰণসমূহ কিয় সম্তলিত কৰিব লাগে?
._ তলৰ উক্তিসমূহ ৰাসায়নিক সমীকৰণৰ ৰূপত লিখা আৰু সম্তলন FAI |

(৪০) হাইড্ৰ’জেন গেছে নাইট্ৰ’জেনৰে সৈতে লগ হৈ এম’নিয়া প্রস্তুত কৰে।

(6০) হাইড্ৰ’জেন ছালফাইডে বায়ুত দাহিত হৈ পানী আৰু ছালফাৰ ডাই অক্সাইড উৎপন্ন কৰে।

(১) বেৰিয়াম ক্ল’ৰাইডে এলুমিনিয়াম ছালফেটৰে সৈতে বিক্ৰিয়া কৰি এলুমিনিয়াম ক্ল’ৰাইড আৰু বেৰিয়াম
ছালফেটৰ অধঃক্ষেপ উৎপন্ন কৰে।

(0) পটেছিয়াম ধাতুৱে পানীৰে সৈতে বিক্ৰিয়া কৰি পটেছিয়াম হাইড্ৰ'ক্সাইড আৰু হাইড্ৰ’জেন গেছ উৎপন্ন
কৰে।

._ তলৰ ৰাসায়নিক সমীকৰণসমূহ সম্ভলন কৰা।

(a) HNO,+ Ca (OH), -> Ca ([খ0);,+ H,O
(b) NaOH +H,SO, > Na,SO, + H,O

(c) NaCl+ AgNO, => AgCl + NaNO,

(d) BaCl,+ H,SO, -> 3850, + HCl

_ তলৰ বিক্ৰিয়াবোৰৰ বাবে সম্তলিত ৰাসায়নিক সমীকৰণবোৰ লিখা।

(0) কেলছিয়াম BSW HST + কাৰ্বন ডাই অস্কাইড -> কেলছিয়াম BAG + পানী।

(b) face + ছিলভাৰ নাইট্ৰেট -> যিংক নাইট্ৰেট + ছিলভাৰ।

(c) এলুমিনিয়াম + ক’পাৰ ক্ল’ৰাইড -> এলুমিনিয়াম ক্ল’ৰাইড + ক’পাৰ।

(৫) বেৰিয়াম ক্ল’ৰাইড + পটেছিয়াম ছালফেট -> বেৰিয়াম ছালফেট + পটেছিয়াম ক্ল’ৰাইড।

তলত দিয়াবোৰৰ বাবে সম্তলিত ৰাসায়নিক সমীকৰণ লিখা আৰু প্রতিটো কোন প্ৰকাৰৰ বিক্ৰিয়া চিনাক্ত

কৰা।

(a) anal ব্ৰ’ মাইড (aq) + বেৰিয়াম আয়’ডাইড (aq) > পটেছিয়াম আয়’ডাইড (aq) + বেৰিয়াম
q (s)

(b) যিংক কাৰ্বনেট (৪) -> যিংক অক্সাইড (9) + কাৰ্বন ডাই অক্সাইড (g)

(০) হাইড্ৰ’জেন (8) + PRA (8) -> হাইড্ৰ’জেন ক্ল’ৰাইড (8)

(৫) মেগনেছিয়াম (s) + হাইড্ৰ'ক্ল'’ৰিক এছিড (aq) -> মেগনেছিয়াম ক্ল’ৰাইড (aq) + হাইড্ৰ’জেন (g)

তাপবৰ্জী আৰু তাপগ্ৰাহী বিক্ৰিয়া বুলিলে কি বুজা? উদাহৰণ দিয়া।

শ্বসনক এটা তাপবৰ্জী বিক্ৰিয়া বুলি কিয় বিবেচনা কৰা হৈছে? ব্যাখ্যা কৰা।

._ বিযোজন বিক্ৰিয়াক সংযোজন বিক্ৰিয়াৰ বিপৰীত বোলা হয় কিয়? এই সমূহ বিক্ৰিয়াৰ বাবে সমীকৰণ লিখা |

তাপ, পোহৰ আৰু বিদ্যুৎ শক্তিৰে সংঘটিত বিযোজন বিক্ৰিয়াৰ একোটাকৈ সমীকৰণ লিখা।

ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়া আৰু সমীকৰণ

--- Page 23 ---
. অপসৰণ আৰু দ্বিঅপসৰণ বিক্ৰিয়াৰ মাজত পাৰ্থক্য কি? এই বিক্ৰিয়াবোৰৰ বাবে সমীকৰণ লিখা।
. ছিলভাৰৰ পৰিশোধনত ছিলভাৰ নাইট্ৰে'্ট দ্বৱৰ পৰ৷ ছিলভাৰ আহৰণ কৰোঁতে ক’পাৰ ধাতুৰদ্বাৰা অপসাৰণ

সংঘটিত কৰা হয়। জড়িত বিক্ৰিয়াটো লিখা।

._ অধঃক্ষেপণ বিক্ৰিয়া মানে কি বুজা ? উদাহৰণ দি ব্যাখ্যা কৰা।
._ অক্সিজেন লাভ আৰু হেৰুৱা সংজ্ঞাৰে তলৰ পদসমূহ দুটাকৈ উদাহৰণসহ ব্যাখ্যা FAT |

(a) জাৰণ।
(b) বিজাৰণ।

17.এটা উজ্জ্বল মুগ৷ ৰঙৰ মৌল 'X' ক বায়ুত গৰম কৰাত ক’লা হৈ পৰিল। মৌল 'X' আৰু উৎপন্ন হোৱা ক’লা ৰঙৰ

যৌগটোৰ নাম লিখা।

18. লোৰ বস্তুত ৰঙৰ প্ৰলেপ দিও কিয়?

19.তেল আৰু চৰ্বি থকা খাদ্যবস্তু নাইট্ৰ'জেনৰ পৰিবেশত পেকেটত ভৰোৱা হয় কিয়?
20.এটা উদাহৰণৰে সৈতে তলৰ পদসমূহ ব্যাখ্যা কৰা।

(a) ক্ষয়ীভৱন।

(b) চৰ্বিৰ দুৰ্গন্ধিতা।

তলৰ কাৰ্যকলাপটো FAI |

চাৰিটা বিকাৰ লৈ সিহঁতক A, B, C আৰু D হিচাপে লেবেল FSI |

A, }} আৰু C বিকাৰত 25mL পানী লোৱা আৰু D বিকাৰত ক’পাৰ ছালফেট দ্ৰৱ লোৱা৷

প্রতিটো বিকাৰত থকা তৰলৰ উষ্ণতা জোখা আৰু লিখি ৰাখা।

A, B, C আৰু D বিকাৰত ক্ৰমে দুচামুচ পটেছিয়াম ছালফেট, এম’নিয়াম নাইট্ৰেট, অনাৰ্দ্ৰ কঁপাৰ ছালফেট
আৰু লোৰ মিহি গুড়ি যোগ কৰি AAT |

শেষত ওপৰৰ প্রতিটো মিশ্ৰৰ উষ্ণতা জোখা আৰু লিখি ৰাখা।

লভ ঘা


--- Page 24 ---
(Acips, BASES AND SALTS)

আগৰ শ্ৰেণীসমূহত তোমালোকে শিকিলা যে খাদ্যৰ টেঙা আৰু তিতা স্বাদ সিবোৰত থকা
ক্ৰমে এছিড আৰু ক্ষাৰকৰ বাবে হয়।

বেছিকৈ খোৱাৰ পাছত পৰিয়ালত কোনোবাজনে অম্লতা সমস্যাত ভূগিলে প্ৰতিকাৰ হিচাপে
তোমালোকে কি দিবা---নেমুৰ ৰস, ভিনেগাৰ নে বেকিং ছ'ডাৰ দ্ৰৱ?

= প্রতিকাৰৰ বিধান দিওঁতে কোনটো ধৰ্মৰ বিষয়ে চিন্তা কৰিলা? এছিড আৰু ক্ষাৰকে
পৰস্পৰৰ গুণ নাইকিয়া কৰে, নিশ্চিতভাৱে এই জ্ঞানকেই তোমালোকে ইয়াত প্রয়োগ
কৰিছিল৷ |
৷ মনত পেলোৱা স্বাদ নোলোৱাকৈ কি দৰে আমি টেঙা আৰু তিতা পদার্থসমূহ পৰীক্ষা
কৰিছিলো।
তোমালোকে ইতিমধ্যে জানিছা যে এছিডবোৰৰ সোৱাদ টেঙা আৰু ইহঁতে নীলা লিটমাছক
ৰঙা কৰে। আনহাতে ক্ষাৰকবোৰ তিতা আৰু ইহঁতে ৰঙা লিটমাছক নীলা কৰে। লিটমাছ এবিধ
প্রাকৃতিক সূচক (indicator), হালধী আন এবিধ এনেকুৱা সূচক। তোমালোকে বগা কাপোৰৰ
ওপৰত ভাজি আদিৰ দাগ পৰিলে তাত চাবোন ঘঁহিলে দাগৰ বৰণ ৰঙচুৱা মুগা হোৱা মন
কৰিছানে? চাবোন ক্ষাৰক প্ৰকৃতিৰ। এতিয়া কাপোৰখন পৰ্যাপ্ত পৰিমাণৰ পানীৰে ধুই দিলেই
দাগটো পুনৰ হালধীয়া হৈ পৰে। এছিড আৰু ক্ষাৰকৰ পৰীক্ষাৰ বাবে তোমালোকে মিথাইল
অৰেঞ্জ আৰু ফিন’লফ্‌থেলিনৰ দৰে সাংশ্লেষিক বা কৃত্ৰিম সূচকো ব্যৱহাৰ কৰিব পাৰা।
এই অধ্যায়ত আমি এছিড-ক্ষাৰকৰ বিক্ৰিয়াসমূহ, এইবোৰৰ এটাই আনটোৰ প্রভাৱ কিদৰে
নোহোৱা কৰে আৰু আমাৰ দৈনন্দিন জীৱনত আমি ব্যৱহাৰ কৰা আৰু দেখা ভালেমান
আমোদজনক বস্তু আৰু ঘটনাৰ সম্পৰ্কে অধ্যয়ন কৰিম।


--- Page 25 ---
1], তোমাক তিনিটা পৰীক্ষানল দিয়া হৈছে। সিহঁতৰ এটাত বাতিত পানী আৰু আন দুটাত ক্ৰমে

এছিড দ্ৰৱ আৰু ক্ষাৰকীয় দ্ৰৱ আছে৷ যদি তোমাক কেৱল ৰঙা লিটমাছ কাগজ

2.1. এছিড আৰু ক্ষাৰকৰ ৰাসায়নিক ধৰ্মৰ জ্ঞান (UNDERSTANDING THE
CHEMICAL PROPERTIES OF ACIDS AND BASES) 2

2.1.1 পৰীক্ষাগ৷ৰত এছিড আৰু ক্ষাৰক (Acids and Bases in the laboratory) 2

="
কাযকলাপ- 2.1

= বিজ্ঞান পৰীক্ষাগাৰৰ পৰা এই নমুনাসমূহ সংগ্ৰহ কৰা---হাইড্ৰ'ক্ল'ৰিক এছিড (Hcl),
ছালফিউৰিক এছিড (H,SO,), নাইট্ৰিক এছিড (HNO,), এচিটিক এছিড
(CH,COOH), ছ'ডিয়াম হাইড্ৰ'স্সাইড (NaoH), কেলছিয়াম হাইড্ৰ'ক্সাইড [Ca
(017),], পটেছিয়াম হাইড্ৰস্সাইড (KOH), মেগনেছিয়াম হাইড্ৰক্সাইড | Mg (07)]
আৰু এম’নিয়াম হাইড্ৰ'ক্সাইড (NH,OH) |

= উপৰোক্ত এখন নিৰীক্ষণ কীচত (Watch glass) প্রতিটো দ্ৰৱৰে বেলেগে বেলেগে
এটোপাল (বেলেগে বেলেগে) লৈ তাত তালিকা 2.1 ত দিয়া সূচকবোৰৰ এটোপাল
যোগ কৰি পৰীক্ষা কৰা।

= ৰঙা লিটমাছ, নীলা লিটমাছ, ফিন’লফ্‌থেলিন আৰু মিথাইল অৰেঞ্জ যোগ কৰাত
APN প্ৰতিটো ৰঙৰ কি পৰিৱৰ্তন হোৱা দেখিলা?

= তালিকা 2.1 ত তোমালোকৰ নিৰীক্ষণৰ ফলাফলবিলাক লিখি ৰাখা।

তালিকা 2.1

ৰঙৰ পৰিৱৰ্তনৰদ্বাৰা এই সূচকসমূহে পদাৰ্থ এটাৰ আন্নলিকতা বা ক্ষাৰকীয়তা নিৰ্দেশ
কৰে। কিছুমান পদাৰ্থ আছে যিবোৰৰ আম্লিক আৰু ক্ষাৰকীয় মাধ্যমত গোন্ধৰ পৰিৱৰ্তন ঘটে।
এইবোৰক ঘ্ৰানেন্দ্ৰিক সূচক (Olfactory indicators) বোলা হয়। এনে কিছুমান সূচকৰ গুণাগুণ
পৰীক্ষা কৰি চোৱা যাওক।
= এটা প্লাষ্টিকৰ বেগত মিহিকৈ কুটি লোৱা অলপমান পিঁয়াজৰ সৈতে পৰিষ্কাৰ কাপোৰৰ
টুকুৰা কিছুমান ভৰাই লোৱা। বেগটো টানকৈ বান্ধি এৰাতি ফ্ৰীজত থৈ দিয়া। এছিড
আৰু ক্ষাৰকৰ পৰীক্ষাৰ বাবে এতিয়া এই কাপোৰৰ টুকুৰাকেইটা ব্যৱহাৰ কৰিব পাৰি।
= কাপোৰৰ এনে দুটা টুকুৰা লৈ সিহঁতৰ গোন্ধৰ সৈতে চিনাকী হৈ লোৱা।
= এখন পৰিষ্কাৰ সমতলৰ ওপৰত টুকুৰাকেইটা ৰাখি এটা টুকুৰাৰ ওপৰত কেইটোপালমান
লঘু HCl দ্ৰৱ আৰু আনটোৰ ওপৰত লঘু NaOH Bes কেইটোপালমান যোগ কৰা।
= কাপোৰৰ টুকুৰা দুটা পানীৰে ধোৱা আৰু পুনৰ সিহঁতৰ গোন্ধ লোৱা।

1 8 বিভ্ঞান

--- Page 26 ---
= তোমালোকৰ পৰ্যবেক্ষণসমূহ লিখি ৰাখা।

= এতিয়া অলপমান লঘু কৰি লোৱা ভেনিলা আতৰ (vanilla essence) আৰু লং তেল
(Clove oil) লোৱা আৰু সিহঁতৰ গোন্ধ পৰীক্ষা কৰা।

=_ এটা পৰীক্ষানলত অলপমান লঘু []('] আৰু আন এটাত লঘু NaOH দ্ৰৱ লোৱা।
পৰীক্ষানল দুটাত কেইটোপালমান লঘু ভেনিলা আতৰ যোগ কৰি ভালদৰে জোকাৰি
লোৱা। পুনৰ এবাৰ গোন্ধ লোৱা আৰু গোন্ধৰ যি পৰিৱৰ্তন ঘটিলে তাক লিখি ৰাখা।

= একেদৰেই লঘু HCI আৰু লঘু NaOH BAS লং তেল যোগ কৰি পৰীক্ষা কৰা আৰু
গোন্ধৰ পৰিৱৰ্তন লিখি ৰাখা।

তোমাৰ উপৰোক্ত পৰ্যবেক্ষণৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি ভেনিলা, পিঁয়াজ আৰু লংৰ কোন কেইটাক
ঘ্ৰাণেন্্ৰিক সূচক হিচাপে ব্যৱহাৰ কৰিব পৰা যায়?

এছিড আৰু ক্ষাৰকৰ ৰাসায়নিক ধৰ্মসমূহ বুজিবলৈ আৰু কেইটামান কাৰ্যকলাপ কৰা যাওক।
2.1.2 এছিড আৰু ক্ষাৰকে ধাতুৰে সৈতে কি দৰে বিক্ৰিয়া কৰে? (How do Acids
and Bases React with Metals) 3

কাৰ্যকলাপ- 2.3

সাৱধানতা ঃ এইখিনি কাৰ্যকলাপ সম্পাদন কৰোঁতে শিক্ষক-শিক্ষয়িত্ৰীৰ সহায়ৰ
প্ৰয়োজন BS |
= চিত্ৰ 2.1 ত দেখুওৱাৰ দৰে সঁজুলিটো পাতি লোৱা।

= এটা পৰীক্ষানলত SmL মান লঘু ছালফিউৰিক এছিড লৈ তাত কেইটামান যিংকৰ
টুকুৰা যোগ কৰা।

= যিংকৰ টুকুৰাবোৰৰ পৃষ্ঠত কি দেখা পাবা?

= উদ্ভৱ হোৱা গেছক চাবোন পানীৰ মাজেৰে পাৰ হ’ব দিয়া।

= চাবোন পানীত কিয় বুদ বুদৰ সৃষ্টি হৈছে?

= এডাল জ্বলি থকা ম’ম গেছ ভৰ্তি বুদবুদ এটাৰ ওচৰত ধৰা।

ছ্ছ কি দেখা পাবা?

= HCl, HNO, আৰু CH,COOH 4 দৰে আৰু কেইটামান এছিড লৈও একে
ধৰণৰ কাৰ্য কৰা।

= সকলো ক্ষেত্ৰতে একে হোৱা দেখিবানে বেলেগ দেখিবা?

নিৰ্গম নলী

ফট্‌ ফট্‌ শব্দ কৰি
হাইড্ৰ’জেন গেছ জ্বলিছে
ডু ম’ম
লঘু ছালফিউৰিক এছিড O SS
যিংকৰ টুকুৰা O- হাইড্ৰ’জেন পূৰ্ণ চাবোনৰ

চিত্ৰ 2'[ Rex টুকুৰাবোৰৰ সৈতে লঘু ছালফিউৰিক এছিডৰ বিক্ৰিয়া আৰু দহনৰদ্বাৰা
হাইড্ৰ’জেন গেছৰ পৰীক্ষা।

এছিড, FIP আৰু লৱণ

--- Page 27 ---
মন কৰা যে ওপৰৰ বিক্ৰিয়াবোৰত ধাতুৱে এছিডৰ পৰা হাইড্ৰ’জেন অপসাৰিত কৰিছে।
ইয়াকে হাইড্ৰ’জেন গেছ হিচাপে দেখা গৈছে। এছিডৰ অৱশিষ্ট অংশৰে সৈতে ধাতুটো লগ হৈ
এটা যৌগ গঠন কৰিছে। ইয়াকে লৱণ বোলা হৈছে। এইমতে এছিড এটাৰে সৈতে ধাতু এটাৰ
বিক্ৰিয়াক একেদৰে সংক্ষেপে লিখিব পাৰি।
এছিড + ধাতু -> লৱণ + হাইড্ৰ’জেন গেছ
এতিয়া তোমালোকে পৰ্যবেক্ষণ কৰা বিক্ৰিয়াবোৰৰ বাবে সমীকৰণসমূহ লিখিব পাৰিবানে?
= এটা পৰীক্ষানলত যিংক ধাতুৰ কেইটামান টুকুৰা ৰাখা।
= 2mL ছ'ডিয়াম হাইড্ৰ'স্সাইড দ্ৰৱ যোগ কৰি পৰীক্ষানলটো গৰম কৰা।
৷ কাৰ্যকলাপ 2.3 ত কৰাৰ দৰে পৰ্যায় অনুযায়ী বাকীখিনি পৰীক্ষা কৰা আৰু
পৰ্যবেক্ষণসমূহ লিখি ৰাখা।
সংঘটিত বিক্ৰিয়াটো এনেদৰে লিখিব পাৰি-_
2NaOH + Zn > Na,ZnO, + H,
(ছ’ডিয়াম যিংকেট)
তোমালোকে বিক্ৰিয়াটোত পুনৰ হাইড্ৰ’জেন গঠন হোৱা পাবা। এনেধৰণৰ বিক্ৰিয়া অৱশ্যে
সকলে ধাতুতে সম্ভৱ নহয়।
2.1.3 ধাতৱ কাৰ্বনেট আৰু ধাতৰ হাইড্ৰ’জেন কাৰ্বনেটে এছিডৰ সৈতে কি দৰে বিন্ৰিয়া
কৰে? (How do Metal Carbonates and Metal Hydrogen Carbon-
ates React with Acids?) 2

- A is
7, i

= দুটা পৰীক্ষানল লৈ A আৰু B হিচাপে চিহ্নিত কৰা।
= পৰীক্ষানল A ত 0.58 মান ছ'ডিয়াম কাৰ্বনেট
(Na,Co,) আৰু পৰীক্ষানল BS 0.58 মান

স্ন ছ'ডিয়াম হাইড্ৰ’জেন কাৰ্বনেট (NaHCO,) লোৱা।
; on AN 2 =... 2a SIC যোগ
লঘু awaits এছি ক = কি দেখিলা?
E = প্ৰতিটোত উৎপন্ন হোৱা গেছক চিত্র 2.2 ত দেখুওৱাৰ
₹ দৰে চূণপানী (কেলছিয়াম হাইড্ৰ'ক্সাইড দ্ৰৱ) ৰ
চিত্ৰ 22 মাজেৰে পাৰ হ’বলৈ দিয়া আৰু কি দেখিলা লিখি
কেলছিয়াম হাইড'’ক্সাইড us aml
মাজেৰে কাৰ্বন ডাইঅক্সাইড ওপৰৰ কাৰ্যকলাপত ঘটা বিক্ৰিয়াসমূহ এনেদৰে লিখিব পাৰি —
গেছ পঠোৱা হৈছে। পৰীক্ষানল A: Na,CO,(s) + 2HCl{aq) > 2NaCl(aq) + ]171,0]) + CO, (g)

পৰীক্ষানল B: NaHCO,(s) + HCl{aqg) > NaCl{aq) + H,O(l) + CO,(g)
উৎপাদিত কাৰ্বন ডাইঅক্সাইড গেছক চূণৰ পানীৰ মাজেদি পঠালে —
Ca(OH), (aq) + CO,(g) -> CaCO,(s) + []201[])
চুণপানী বগা অধঃক্ষেপ


--- Page 28 ---
অতিৰিক্ত কাৰ্বন ডাই অক্সাইড পঠালে তলৰ বিক্ৰিয়াটো ঘটে —
৫০৪৫০০,(৪)+ [1,0(])+ CO,(g) > Ca(HCO,), (aq)
(পানীত দ্ৰৱণীয়)

চূণশিল, চক আৰু মাৰ্বল কেলছিয়াম কাৰ্বনেটৰ ভিন্ন ৰূপ। সকলোবোৰ ধাতৱ কাৰ্বনেট
আৰু হাইড্ৰ’জেন SNA এছিডৰে সৈতে বিক্ৰিয়া কৰ অনুৰূপ লৱণ, কাৰ্বন ডাই অক্সাইড
আৰু পানী উৎপন্ন কৰে। বিক্ৰিয়াটো এনেদৰে লিখিব পাৰি--

ধাতৱ কাৰ্বনেট/ধাতৱ হাইড্ৰ’জেনকাৰ্বনেট + এছিড -> লৱণ + কাৰ্বন ডাই অক্সাইড + পানী।
2.1.4 এছিড আৰু, ক্ষাৰকে পৰস্পৰ সৈতে কি দৰে বিক্ৰিয়া কৰে?

(How do Acids and Bases React with each other?)

কাৰ্যকলাপ- 2.6
= এটা পৰীক্ষানলত 2mL মান লঘু NaOH দ্ৰৱ যোগ কৰি তাত দুটোপাল
ফিন’লফ্‌থেলিন দ্ৰৱ যোগ কৰা।

FACS ৰঙ কি হ’ল?
ওপৰৰ দ্রৰবটোত টোপাল টোপালকৈ লঘু HCI দ্ৰৱ যোগ কৰা।
বিক্ৰিয়া মিশ্ৰটোত ৰঙৰ কিবা পৰিৱৰ্তন ঘটিছেনে?
এছিড যোগ কৰাৰ পাছত ফিন’লফ্‌থেলিনৰ ৰঙৰ পৰিৱৰ্তন কিয় ঘটিছিল?
এতিয়া ওপৰৰ মিশ্ৰটোত কেইটোপালমান NaOH দ্ৰৱ যোগ SST |
ফিন’লফ্‌থেলিনৰ বেঙুনীয়া ৰঙ পুনৰ দেখা পোৱা যাবনে?
এইটো কিয় ঘটিছে বুলি ভাবা?

ওপৰৰ কাৰ্যকলাপত আমি দেখা পাইছে৷ যে এছিডে WATS আৰু ক্ষাৰকে এছিডৰ প্ৰভাৱ
নোহোৱা কৰিছে। সংঘটিত বিক্ৰিয়াটো এনেদৰে লিখিব পাৰো--

NaOH[(aq) + HCl(aq) — NaCl(aq) + H,O()

এছিড আৰু ক্ষাৰকৰ বিক্ৰিয়াত লৱণ আৰু পানী উৎপন্ন হয়। এই বিক্ৰিয়াক প্ৰশমন বিক্ৰিয়া

(Neutralisation reaction) বোলে৷ সাধাৰণভাৱে এটা প্ৰশমন বিক্ৰিয়াক এনেদৰে লিখিব পৰা যায়।
ক্ষাৰক + এছিড -> লৱণ + পানী

2.1.5 এছিডৰে সৈতে ধাতৰীয় অক্সাইডৰ বিক্ৰিয়া (Reaction of Metallic Oxides
with Acids) 3

কাৰ্যকলাপ- 2.7
= এটা বিকাৰত অলপমান ক’পাৰ অক্সাইড লোৱা আৰু বিকাৰটো লৰাই থাকি তাত

লাহে লাহে লঘু ASW SRE এছিড যোগ কৰা।

= Bee ৰঙটো মন কৰা। ক’পাৰ অক্সাইডত কি ঘটিছে?

তোমালোকে দেখা পাবা যে দ্ৰবটোৰ বৰণ নীলা-সেউজীয়া হৈ পৰিছে আৰু ক’পাৰ
অক্সাইডখিনি দ্ৰৱীভূত হৈছে। BAIS নীলা-সেউজীয়া ৰঙ বিক্ৰিয়াত ক’পাৰ (I) ক্ল’ৰাইড
গঠন হোৱাৰ বাবে হৈছে। এটা ধাতৱ অক্সাইড আৰু এটা এছিডৰ মাজত ঘটা বিক্ৰিয়া এটাক
সাধাৰণভাৱে এনেদৰে লিখিব পৰা যায়--

ধাতৱ অক্সাইড + এছিড -> লৱণ + পানী৷
এতিয়া ওপৰৰ বিক্ৰিয়াটোৰ বাবে সমীকৰণটো লিখি সম্তলন কৰা। ক্ষাৰক এটাই এছিড

এছিড, PIF আৰু লৱণ

--- Page 29 ---
এটাৰে সৈতে কৰা বিক্ৰিয়াটোৰ নিচিনাকৈ ধাতৱ অক্সাইডসমূহে এছিডৰে সৈতে বিক্ৰিয়া কৰি
লৱণ আৰু পানী উৎপন্ন কৰে। সেইবাবে ধাতৱীয় অক্সাইডবোৰক ক্ষাৰকীয় অক্সাইড (basic
Oxides) বোলা হয়।

2.1.6 অধাতৱীয় অক্সাইডৰ ক্ষাৰকৰে সৈতে বিক্ৰিয়া (Reaction of Non-metallic

oxide with base) 3

কাৰ্যকলাপ 2.5 ত তোমালোকে কাৰ্বন ডাই অক্সাইড আৰু কেলছিয়াম হাইড্ৰ'ক্সাইড (চূণ পানী)
ৰ মাজত হোৱা বিক্ৰিয়াটো দেখিলা। কেলছিয়াম By HSS এটা ক্ষাৰক ৷ ই কাৰ্বন ডাই অক্সাইডৰে
সৈতে বিক্ৰিয়া কৰি লৱণ আৰু পানী উৎপন্ন কৰে। বিক্ৰিয়াটো এটা ক্ষাৰক আৰু এটা এছিডৰ
মাজত ঘটা বিক্ৰিয়াৰ দৰে। গতিকে আমি ক’ব পাৰো যে অধাতৱীয় অক্সাইডবোৰ এছিড ধৰ্মী।

দৈ আৰু টেঙা খাদ্যবস্তু পিতলৰ আৰু তামৰ পাত্ৰত থোৱা নহয় কিয়?
এছিডে ধাতুৰ সৈতে বিক্ৰিয়া কৰিলে সাধাৰণতে কোনটো গেছ নিৰ্গত হয় ? এটা উদাহৰণেৰে

সৈতে বুজাই frat | এই গেছটোৰ উপস্থিতি কিদৰে পৰীক্ষা কৰিবা?

এটা ধাতৱ যৌগ A লঘু হাইড্ৰ'ক্ল'ৰিক এছিডৰে সৈতে বিক্ৰিয়া কৰি বুৰবুৰণি সৃষ্টি কৰে।
উৎপন্ন হোৱা গেছটোৱে এডাল জ্বলি থকা W's নুমুৱায়। বিক্ৰিয়াটোত উৎপন্ন হোৱা এটা
যৌগ কেলছিয়াম ক্ল’ৰাইড হ’লে বিক্ৰিয়াটোৰ বাবে সম্তলিত সমীকৰণটো লিখা।

2.2. সকলো এছিড আৰু ক্ষাৰকৰ সাৰ্বজনীন গুণ কি? (What do all acids and

all bases have in common) 2

অনুচ্ছেদ 2.1 ত আমি দেখিলো যে সকলো এছিডৰ একেধৰণৰ ৰাসায়নিক ধৰ্ম থাকে। ধৰ্মৰ এই
সাদৃশ্যতা কিয় হয়? কাৰ্যকলাপ 2.3 ত আমি দেখিছিলো যে সকলো এছিডে ধাতুৰে সৈতে বিক্ৰিয়া
কৰি হাইড্ৰ’জেন গেছ উৎপন্ন কৰে। গতিকে সকলো এছিডতে সাধাৰণভাৱে হাইড্ৰ’জেন থাকে।
হাইড্ৰ’জেন থকা সকলোবোৰ যৌগই ORR জানিবলৈ এটা কাৰ্যকলাপ কৰি চোৱা RET |

কাৰ্যকলাপ- 2.8

গ্লুক’জ, এলক’হল, By Re এছিড, ছালফিউৰিক এছিড আদি
দ্ৰৱকেইটা লোৱা।

এটা কৰ্কৰ (Cork) ওপৰত দুটা গজাল মাৰি FHI 100 mL বিকাৰ
এটাত ৰাখা।

চিত্ৰ 2.3 ত দেখুওৱাৰ দৰে গজাল দুটা বাল্ব এটা আৰু ছুইচ এটাৰ
মাজেৰে 6 ভল্ট বেটাৰী এটাৰ মূৰ দুটাৰে সৈতে সংযোগ কৰা।
বিকাৰটোত অলপ লঘু HCI ঢালি ছুইচটো টিপি বিদ্যুৎ প্রবাহ চালিত

6ভ — বাল্ব
oF Hh} জা _ তে

Fa |
= লঘু ছালফিউৰিক এছিড লৈও একে পৰীক্ষা কৰা।
= কি দেখিলা?
চিত্ৰ 2.3 = গ্লুক’জ আৰু MAP LAT দ্ৰৱ লৈও পৃথকে পৃথকে পৰীক্ষাটো কৰা?
পানীত এছিডৰ waz বিদ্যুৎ : sal ত দেখা ata
প্ৰবাহিত কৰে। প্ৰতিবাৰতে বাল্বটে জ্বলিছেনে?

99 বিজ্ঞান

--- Page 30 ---
চিত্ৰ 23 ত দেখুওৱাৰ দৰে এছিড দুটাৰ CHAS বাল্বটো জ্বলিবলৈ আৰম্ভ কৰিব। কিন্তু
তোমালোকে দেখা পাবা যে গ্লুক’জ আৰু এলক’হল US ক্ষেত্রত বাল্বটো নজ্বলে। বাল্বটো
জ্বলাটোৱে BAS মাজেদি বিদ্যুৎ প্রবাহিত হোৱাটো সূচায়। US মাজেদি BAS থকা আয়নৰ
জৰিয়তে বিদ্যুৎ প্ৰবাহিত হয়।

এছিডত থকা কেটায়নটো হ’ল Ht ৷ ই বুজাইছে যে US এছিডে হাইড্ৰ’জেন আয়ন, H*(aq)
উৎপন্ন কৰে। ইয়াৰ বাবেই এছিডবোৰে আম্লিক ধৰ্ম দেখুৱায়।

ছ'ডিয়াম হাইড্ৰ'ক্সাইড, কেলছিয়াম Bay ase আদিৰ দৰে ক্ষাৰৰ দ্ৰৱ লৈও একেধৰণৰ
পৰীক্ষা কৰা। এইবাৰৰ কাৰ্যকলাপৰ পৰা তোমালোকে কি সিদ্ধান্ত ল’ব পাৰিবা?

2.2.1 জলীয় দ্ৰৱত এছিড আৰু ক্ষাৰকৰ কি পৰিৱৰ্তন হয় ? (What happens to an

acid or a base in a water solution?) 2

এছিডে কেৱল জলীয় দ্ৰৱতে আয়ন উৎপন্ন কৰেনে? এতিয়া এই পৰীক্ষাটো কৰি চোৱা BES |

লোৱা আৰু চিত্র 2.4 ত দেখুওৱাৰ দৰে সঁজুলিটো পাতি লোৱা।
= পৰীক্ষানলটোত অলপ গাঢ় ছালফিউৰিক এছিড যোগ কৰা।
= কি দেখিবা? নিৰ্গম নলীয়েদি গেছ ওলাইছে?
= উৎপন্ন হোৱা গেছটো ক্ৰমে শুকান আৰু সিক্ত নীলা লিটমাছ
কাগজেৰে পৰীক্ষা কৰি চোৱা।
= কোন ক্ষেত্ৰত লিটমাছ কাগজৰ ৰঙৰ পৰিৱৰ্তন ঘটিছে?

= ওপৰৰ কাৰ্যকলাপটোৰ ভিত্তিত কেলছিয়াম.ক’ৰাইড থকা
(i) শুকান HCl গেছ আৰু গাভৰ্টিউব
(i) HC] দ্ৰৱৰ আম্লিক ধৰ্মৰ ওপৰত তোমালোকে কি সিদ্ধান্ত (692.4: HCl গেছৰ প্রতাতি
দিবা?

শিক্ষক-শিক্ষয়িত্ৰীৰ বাবে টোকা 8 জলবায়ু খুব সেমেকা হ’লে উৎপন্ন হোৱা গেছটো শুকুৱাই লবলৈ গেছটো কেলছিয়াম
ক্ল’ৰাইড পূৰ্ণ এটা ৰক্ষীনল (Guard tube) ৰ মাজেদি পঠাব লাগিব।

এই পৰীক্ষাই পানীৰ উপস্থিতিতহে HCl এ হাইড্ৰ’জেন আয়ন উৎপন্ন কৰে এই কথা সূচাইছে।
পানীৰ অনুপস্থিতিত HCl অণুৰ পৰা H* আয়নৰ পৃথকীকৰণ ঘটিব নোৱাৰে।

HCl + H,O > H,O* + Cr

হাইড্ৰ’জেন আয়ন অকলে বৰ্তি থাকিব নোৱাৰে৷ পানী অণুৰে সৈতে লগ হৈ UCP | এইবাবে
হাইড্ৰ’জেন আয়নক Ht (aq) বা হাইড্ৰ’নিয়াম আয়ন (H,O*) ৰূপে দেখুওৱা হয়।

H* + H,O > H,O*

আমি দেখিলো যে পানীত এছিডে HOt বাবে Ht (aq) আয়ন দিয়ে। এতিয়া পানীত

ক্ষাৰক এটা দ্ৰৱীভূত কৰিলে কি ঘটে চোৱা যাওক।

NaOH(s) --_''22 > Na*(aq)+ OH" (aq)

SRG, PIP আৰু লৱণ 9 3

--- Page 31 ---
তোমালোকে জানানে?

pg 2.5

KOH(s) 22°; k* (aq) + OH" (aq)

Mg(OH), (s) 22 > Mg?" (৪0) + 20] (aq)

ক্ষাৰকবোৰে পানীত হাইড্ৰ'ক্সাইড (OH-) আয়ন উৎপন্ন কৰে। যিবোৰ ক্ষাৰক পানীত
দ্ৰৱীভূত হয় সেইবোৰক ক্ষাৰ (alkali) বোলা হয়।

সকলোবোৰ ক্ষাৰক ; পানীত দৰবীভূত নহয় | পানীভজৰীভূত হোৱা ক্ষাৰক (base) eas (alkali) |

এইবোৰ চাবোনৰ দৰে পিছল, তিতা আৰু ক্ষয়কাৰী। এইবোৰক কেতিয়াও নুচুবা বা এইবোৰৰ স্বাদ নলবা
কাৰণ ইহঁতে অনিষ্ট সাধন কৰিব পাৰে। তালিকা 2.1 ত থকা কোনকেইটা ক্ষাৰক ক্ষাৰ?

যিহেতু সকলো এছিডে H*(aq) আৰু সকলো ক্ষাৰকে 01[]-(80) উৎপন্ন কৰে প্রশমন
বিক্ৰিয়াটোক আমি তলত দিয়া ধৰণে বৰ্ণনা কৰিব পাৰো।
এছিড + ক্ষাৰক -> লৱণ + পানী
H OH —> MX + HOH
H*(aq) + OH (aq) — H,O())
এছিড বা ক্ষাৰক এটাৰে সৈতে পানী মিহলালে কি ঘটে এতিয়া চোৱা যাওক।

ৰ এটা [লা 10mL 1 oe লোৱা।

৷" ইয়াত কেইটোপালমান গাঢ় [ন,৪০, যোগ কৰা আৰু বিকাৰটো ঘূৰাই ঘূৰাই
লাহে লাহে লৰোৱা।

বিকাৰটোৰ তলিখন চুই চোৱা।

উষ্ণতাৰ পৰিৱৰ্তন ঘটিছেনে?

এইটো তাপবৰ্জী (exothermic) নে তাপগ্ৰাহী (endothermic) প্ৰক্ৰিয়া ?
ছ’ডিয়াম হাইড্ৰ'ক্সাইডৰ ব’ৰি (Pellets) লৈ ওপৰৰ কাৰ্যখিনি পুনৰাই কৰা
আৰু তুমি লক্ষ্য কৰা তথ্যসমূহ লিখি ৰাখা।

গাঢ় এছিড বা ক্ষাৰকৰ

পানীত এছিড বা ক্ষাৰক দ্ৰৱীভূত কৰা প্ৰক্ৰিয়াটো এটা অতিশয় তাপবৰ্জী প্রক্ৰিয়া। গাঢ়

পাত্ৰৰ গাত দেখুওৱা
সৰ্তকীকৰণ চিহ্ন।

নাইট্ৰিক এছিড বা ছালফিউৰিক এছিড পানীৰে সৈতে মিহলাওতে সাৱধান হ’ব লাগিব। এছিড
সদায় পানীতহে লাহে লাহে যোগ কৰিব লাগে আৰু এইটো কৰোঁতে BRC একেলেথাৰিয়ে
লৰাই থাকিব লাগে। যদি পানী গাঢ় এছিডত যোগ কৰা হয় তেতিয়া উৎপন্ন হোৱা তাপৰ বাবে
মিশএ্ৰটো বাহিৰলৈ ছিটিকি পৰিব পাৰে আৰু জুই লাগিব পাৰে। অত্যধিক স্থানীয় তাপোৎপাদনৰ
বাবে কীচৰ পাত্ৰটো ভাগিবও পাৰে। গাঢ় ছালফিউৰিক এছিডৰ পাত্ৰ আৰু ছ'ডিয়াম হাইড্ৰ’স্সাইডৰ
ব’ৰি ৰখা বটলৰ গাত থকা সৰ্তকীকৰণ চিহ্ন (চিত্র 2.5 ত দেখুওৱা) লৈ মন কৰা।

এছিড বা ক্ষাৰক পানীৰে সৈতে মিহলালে প্রতি একক আয়তনত আয়ন (H,O*/OH-) ৰ
গাঢ়তা হাস পায়। এনে প্ৰক্ৰিয়াক লঘুকৰণ (dilute) বোলা হয় আৰু এছিড বা ক্ষাৰকটো লঘু
হোৱা বোলা হয়।

বিজ্ঞান

--- Page 32 ---
জলীয় BAS HCI, [্নাখ0.ইত্যাদিয়ে কিয় আম্লিক ধৰ্ম দেখুৱায় কিন্তু এলক’হল আৰু গ্লুক’জৰ
দৰে যৌগৰ UAE আম্নিক ধৰ্ম নেদেখুৱায়?

এছিড এটাৰ জলীয় BAe কিয় বিদ্যুৎ পৰিবহন কৰে?

শুকান HCl গেছে কিয় শুকান লিটমাছ কাগজৰ ৰঙৰ পৰিৱৰ্তন নঘটায়?

এছিড এটা লঘু কৰোঁতে এছিড পানীত যোগ কৰিবলৈ কোৱা হয় কিন্তু পানী এছিডত যোগ
কৰিবলৈ কোৱা নহয় কিয়?

এছিডৰ দ্ৰৱ এটা লঘু কৰোঁতে VARY A আয়ন (H,O*) ৰ গাঢ়তা কিদৰে পৰিৱৰ্তিত হয়?
ছ’ডিয়াম হাইড্ৰ'ক্সাইডৰ দ্ৰৱ এটাত অধিক ক্ষাৰক দ্ৰৱীভূত কৰিলে হাইড্ৰ'ক্সাইড আয়ন
(OH-) ৰ গাঢ়তা কিদৰে পৰিৱৰ্তিত হ'ব?

2.3 এছিড ব| ক্ষাৰকৰ Wacol কিম৷ন তীৰৰ ? (HOW STRONG ARE ACID OR
BASE SOLUTIONS?)

এছিড আৰু ক্ষাৰক চিনি উলিয়াবলৈ কিদৰে এছিড-ক্ষাৰক সূচক ব্যৱহাৰ কৰিব লাগে আমি
GACT | আগৰ অনুচ্ছেদত লঘুকৰণ আৰু ইয়াৰ ফলত Ueto Ht বা OH- আয়নৰ গাঢ়তা হাস
হোৱা বিষয়েও আমি শিকিলোঁ। দ্ৰৱ এটাত থকা এই আয়নবোৰৰ পৰিমাণ আমি নিৰ্ণয় কৰিব
পাৰোনে? এটা নিৰ্দিষ্ট এছিড বা ক্ষাৰক কিমান Vlg তাক আমি বিচাৰ কৰিব পাৰোনে?

এবিধ সাৰ্বজনীনসূচক (Universal indicator) ব্যৱহাৰ কৰি আমি এইটো কৰিব পাৰো ৷ এই
সূচক বিভিন্ন সূচকৰ fete | দ্ৰৱত হাইড্ৰ’জেন আয়নৰ ভিন ভিন গাঢ়তাত সাৰ্বজনীন সূচকবিধে
ভিন ভিন ৰঙ প্ৰদৰ্শন কৰে।

WIS হাইড্ৰ’জেন আয়নৰ গাঢ়তা পৰিমাপনৰ বাবে এবিধ স্কেল উদ্ভাৱন কৰা হৈছে। এই
স্কেলক pH স্কেল (P# scale) বোলা হয়। pH P টো জাৰ্মান ভাষাৰ 'Potenx' শব্দটোৰ পৰা
আহিছে। ইয়াৰ অৰ্থ ক্ষমতা (Power) | আমি pH স্কেলত সচৰাচৰ 0 (খুব বেছি আম্লিক) পৰা
14 (খুব বেছি ক্ষাৰকীয়) লৈ pH জুখিব পাৰো। সৰলভাৱে PH ক দ্ৰৱৰ আম্লিক বা ক্ষাৰকীয়
চৰিত্ৰ সূচক এটা সংখ্যা বুলি ভাবি লব পাৰো। | ASU আয়নৰ গাঢ়তা বেছি হ’লে pHA
মান কম হয়।

এটা প্ৰশম BIS }}] ৰ মান 7 | pH CRAG মান 7তকৈ কম হোৱাটোৱে দ্ৰৱ এটা আম্লিক
হোৱাটো বুজায়। pH ৰ মান 7ৰ পৰা 14 লৈ বৃদ্ধি ঘটাটোৱে দ্ৰৱত OH” আয়নৰ গাঢ়তা বৃদ্ধি
অৰ্থাৎ ক্ষাৰৰ তীব্ৰতা বৃদ্ধি হোৱাটো বুজায় (চিত্র 2.6) | সাধাৰণতে pH জুখিবলৈ সাৰ্বজনীনসূচক
TS কাগজ ব্যৱহাৰ কৰা |

প্ৰশম

চ্রি 2.6 H*(aq) আৰু OH-(aq) আয়নৰ গাঢ়তাৰ পৰিৱৰৰ্মৰ সৈতে PF পৰিৱৰতৰ্ন |

TRG, PIP আৰু লৱণ

2

--- Page 33 ---
তালিকা 2.2

= ৰং OPT TW প্ৰকৃতি

= পৰ্যবেক্ষণৰ তথ্য অনুসৰি
প্রতিটো পদাৰ্থ কি প্ৰকৃতিৰ হ'ব?

[ Lo I I 1

পাচক ৰস নেমুৰ ৰস বিশুদ্ধ পানী, মেগনেছিয়া ছডিয়াম
(প্রীয় 1.2) (প্রীয় 2.2) তেজ দুগ্ধ হাইড্ৰ'স্সাইডৰমিশ্ৰণ
(7.4) (10) (14)

(eq 2.7 pH কাগজে দেখুওৱা কিছুমান সহজে পোৱা পদাথৰ P! (ৰঙবোৰ কেৱল মোটামুটি P# নিদেৰ্শ৷) |

এছিড আৰু ক্ষাৰকৰ তীব্ৰতা ক্ৰমে উৎপাদিত Ht আয়ন আৰু OH আয়নৰ সংখ্যাৰ ওপৰত
নিৰ্ভৰ কৰে। একে গাঢ়তাৰ, ধৰা এক ম’লৰ, SUP RS এছিড আৰু এছেটিক এছিডে ভিন
ভিন পৰিমাণৰ হাইড্ৰ’জেন আয়ন উৎপন্ন কৰে। বেছি Ht আয়ন উৎপন্ন কৰা এছিডবোৰক তীব্ৰ
এছিড বোলা হয় আৰু কমকৈ Ht আয়ন উৎপন্ন কৰা এছিডবোৰক মৃদু এছিড বোলা BI | এতিয়া
তোমালোকে মৃদু আৰু তীব্ৰ ক্ষাৰক কি ক'ব পাৰিবানে?

2.3.1 দৈনন্দিন জীৱনত pH ৰ গুৰত্ব (Importance of pHin everyday life)

উদ্ভিদ আৰু প্রাণী pH সংবেদনশীল হয়নে? (Are plants and animals pH
Sensitive?)

আমাৰ শৰীৰে 7.0 ৰ পৰা 7.8 pH পৰিসৰৰ ভিতৰত কাৰ্য কৰে। ঠেক পৰিসৰত pH পৰিৱৰ্তন
ঘটিলেহে জীৱ বৰ্তি থাকিব পাৰে। বৰষুণৰ পানীৰ pH ৰ মান 5.6 ৰ কম হ’লে তাক এছিড
বৰষুণ বুলি কোৱা হয়। এছিড বৰষুণৰ পানী নদীলৈ বৈ গ’লে নদীৰ পানীৰ pH হাস পায়।
এনেকুৱা নদীত জলজ জীৱ (aquatic life) বৰ্তি থকাটো টান হৈ পৰে।

ই

2 6

--- Page 34 ---
গছ-গছনিৰ সুস্থ-সবল বৃদ্ধিৰ বাবে মাটিৰ pH নিৰ্দিষ্ট পৰিসৰৰ ভিতৰত থাকিব লাগে। গছ-
গছনিৰ সুস্থ:-সবল বৃদ্ধিৰ বাবে লগা এই pH নিৰ্ণয় কৰিবলৈ তোমালোকে ভিন ভিন ঠাইৰ পৰা
মাটি সংগ্ৰহ কৰি কাৰ্যকলাপ 2.12 ত বৰ্ণনা কৰাৰ দৰে pH ৰ পৰীক্ষা কৰিব পাৰা। তোমালোকে
===. a লে = তথ্য আহৰণ কৰি লিখি ৰাখিব পাৰা।

ত 510], পানী যোগ কৰা।
পৰীক্ষানলটো ভালদৰে জোকাৰি লোৱা।
ছেকি লৈ পৰিশ্ৰুতটো এটা পৰীক্ষানলত সংগ্ৰহ কৰা।
এই পৰিশ্ৰুতটোৰ pH সাৰ্বজনীন সূচক কাগজ (Universal indicator Paer) ৰ
সহায়ত নিৰ্ণয় কৰা।

= তোমালোকে তোমালোকৰ অঞ্চলত গছ-গছনিৰ বৃদ্ধিৰ বাবে মাটিৰ আদৰ্শ pH সম্বন্ধে

তোমাৰ কি মন্তব্য হ’ব?

আমাৰ পাচন তন্তুৰ pH (pH in our digestive system)
মন কৰিবলগীয়া খুব আমোদজনক কথাটো হ’ল যে আমাৰ পেটে SW’ RS এছিড উৎপন্ন
কৰে। পেটৰ কোনো অপকাৰ নকৰাকৈ ই আমাৰ খাদ্য-বস্তু ইজম হোৱাত সহায় কৰে। অজীৰ্ণ
হ’লে পেটে- অত্যধিক এছিড উৎপন্ন কৰে আৰু ইয়াৰ ফলত পেটত জ্বলাপোৰা আৰু বিষ হয়।
এই বেদনাৰ পৰা পৰিত্ৰাণ পাবলৈ মানুহে অন্ননাশক (antacids) হিচাপে ক্ষাৰক ব্যৱহাৰ কৰে।
এই অধ্যায়ৰ আৰম্ভণিতে এনে এটা প্রতিকাৰ বিষয়ে তোমালোকে জানিছা। এই অন্পনাশকবোৰে
অতিৰিক্ত এছিড প্রশমিত কৰে। মেগনেছিয়াম হাইড্ৰক্সাইড (মেগনেছিয়ামৰ দুগ্ধ) এটা মৃদু APIA |
ইয়াক প্রায়েই এই উদ্দেশ্যত ব্যৱহাৰ কৰা হয়।
pH পৰিৱৰ্তন আৰু দম্তক্ষয় (pH change as the cause of tooth decay)
মুখৰ ভিতৰৰ PHS মান 5.5 তকৈ কম হ’লে দস্তক্ষয়ৰ সূচনা হয়। কেলছিয়াম ফছফেটেৰে
তৈয়াৰী দাঁতৰ এনামেল (tooth enamel) অংশটো শৰীৰৰ কঠিনতম পদাৰ্থ ৷ ই পানীত দ্ৰৱীভূত
নহয়। কিন্তু মুখৰ ভিতৰৰ pH ৰ মান 5.5 তকৈ কমিলে ই ক্ষয় যায়। আহাৰ খোৱাৰ পাছত মুখৰ
ভিতৰত লাগি থকা শৰ্কৰা আৰু খাদ্য কণিকাবোৰ মুখৰ ভিতৰত থকা বেকটেৰিয়াই জীৰ্ণ কৰি
এছিড উৎপন্ন কৰে। এনে হোৱাটো বাধা দিবলৈ হ’লে আহাৰ খোৱাৰ পাছত মুখ ভালদৰে
পৰিষ্কাৰ কৰাটোৱেই উত্তম উপায়। দাঁত পৰিষ্কাৰ কৰিবলৈ টুথপেষ্ট ব্যৱহাৰ কৰি এই এছিড
প্রশমিত কৰি PT ৰোধ কৰিব পাৰি। টুথপেষ্ট সাধাৰণতে ক্ষাৰকীয়।
আত্মৰক্ষাৰ বাবে প্ৰাণী আৰু উদ্ভিদৰ ৰাসায়নিক সংগ্ৰাম (Self defence by animals
and plants through chemical warfare)
মৌ-মাখিয়ে কেতিয়াবা বিন্ধিছেনে? মৌ-মাখিয়ে বিন্ধোতে এবিধ এছিড নিঃসৰন কৰে আৰু
ইয়াৰ বাবেই বিষ আৰু পোৰণি সৃষ্টি হয়। বিন্ধাৰ স্থানত বেকিং DUK দৰে মৃদু ক্ষাৰক ব্যৱহাৰ
কৰিলে সকাহ পোৱা যায়। চোৰাত পাতৰ শুংবোৰে বিন্ধিলে মিথানইক এছিড নিঃসৃত হয় আৰু
ইয়াৰ ফলতেই এইবোৰে বিন্ধিলে পোৰণি আৰু বিষ হয়।

৷ ত ঘ্জ |

TRG, ক্ষ'ৰক আৰু লৱণ

--- Page 35 ---
| প্ৰকৃতিয়েই প্ৰশমন বিকল্প যোগান ধৰে (Nature provides neutvalisation opens) |
| চোৰাত এবিধ ঘাঁহজাতীয় উদ্ভিদ। ইয়াৰ পাতবোৰত শুং থাকে। দুৰ্ঘটনাবশতঃ চুলে এই শুংবোৰে বিন্ধে আৰু তেতিয়া
কষ্টকৰ বিষ-বেদনা হয়। এই শুংবোৰৰ পৰা মিথানইক এছিড নিঃসৃত হোৱাৰ বাবে

এনে BA | ঠাইডোখৰত পাহাৰী পালেং (dock plant) ৰ পাত ঘঁহি দিলে এনে যাতনাৰ
পৰা পৰিত্ৰাণ পাব পাৰি। ই এটা পৰম্পৰাগত চিকিৎসা পদ্ধতি। এই গছজোপা চোৰাত
গছৰ আশে-পাশেই গজে৷ গছ-জোপা কেনে প্রকৃতিৰ হব অনুমান কৰিব পাৰিছানে?
গতিকে ইয়াৰ পাছত ক’ৰবাত দুৰ্ঘটনাবশতঃ চোৰাত পাত গাত লাগিলে কি বিচাৰিব
লাগিব তোমালোকে গম পালা। এনে ধৰণৰ অন্য শুং জাতীয় বস্তুৱে বিন্ধিলে পৰিত্ৰাণ পাবলৈ কিবা কাৰ্যকৰী

তালিকা 2.3 প্রাকৃতিকভাৱে পোৱা কিছুমান এছিড

ভিনেগাৰ এছেটিক এছিড টেঙা গাখীৰ (দৈ) লেকটিক এছিড
কমলা টেঙা চাইট্ৰিক এছিড নেমু টেকা চাইট্ৰিক এছিড

তেতেলি টাৰটাৰিক এছিড পৰম্বাৰ শুং মিথানইক এছিড
বিলাহী অক্্‌জেলিক এছিড চোৰাতৰ শুং মিথানইক এছিড

তোমাৰ হাতত A আৰু 3 টা দ্ৰৱ আছে। দ্ৰৱ / ৰ PAN 6 আৰু দ্ৰৱ BA Ph ৰ মান 81
কোনটো HAS হাইড্ৰ’জেন আয়নৰ গাঢ়তা বেছি? কোনটো আন্লিক আৰু কোনটো ক্ষাৰকীয়?

দ্ৰৱ এটাৰ প্রকৃতিৰ ওপৰত H*(aq) আয়নৰ গাঢ়তাৰ কি প্রভাৱ থাকে?

ক্ষাৰকীয় দ্ৰৱত H*(ag) আয়ন থাকেনে? যদি থাকে, তেন্তে ইহঁত কিয় ক্ষাৰকীয়?

মাটিত কি অৱস্থাত কৃষক এজনে পোৰা চূণ (কেলছিয়াম অক্সাইড) বা শিথিলিত চূণ (কেলছিয়াম
হাইড্ৰ'ক্সাইড) বা চক (কেলছিয়াম কাৰ্বনেট) প্রয়োগ কৰিব বুলি তোমালোকে ভাবা?

2.4 লৱণ সম্বন্ধীয় আৰু অধিক ধাৰণা (MORE ABOUT SALTS)

আগৰ অনুচ্ছেদসমূহত আমি ভিন ভিন বিক্ৰিয়াত লৱণ গঠন হোৱা দেখিলো। এতিয়া সিহঁতৰ
প্রস্তুত প্রণালী, ধৰ্ম আৰু ব্যৱহাৰৰ বিষয়ে অধিক বুজ লোৱা যাওঁক।

2.4.1 লৱণৰ শ্ৰেণী (Family of Salts)

কাৰ্যকলাপ- 2.13
= তলত দিয়া লৱণবোৰৰ সংকেত লিখা |
পটেছিয়াম ছালফেট, VASAT ছালফেট, কেলছিয়াম ছালফেট, মেগনেছিয়াম ছালফেট,
ক’পাৰ ছালফেট, ছ’ডিয়াম ক্ল’ৰাইড, ছ'ডিয়াম নাইট্ৰেট, away কাৰ্বনেট আৰু
এম’নিয়াম ক্ল’ৰাইড।

--- Page 36 ---
= ওপৰৰ লৱণবোৰৰ পৰা পাব পৰা এছিড আৰু ক্ষাৰকবোৰ চিনাক্ত কৰা।

= একে ধনাত্মক বা ধণাত্মক মূলক থকা লৱণবোৰক একোটা শ্ৰেণীৰ অন্তৰ্গত বুলি
কোৱা হয়। উদাহৰণস্বৰূপে NaCl আৰু Na,SO, ছ'ডিয়াম লৱণ শ্ৰেণীৰ অন্তৰ্গত।
একেদৰে NaCl আৰু KCl ক্ল’ৰাইড লৱণ শ্ৰেণীৰ অন্তৰ্গত। এই কাৰ্যকলাপত দিয়া
লৱণবোৰৰ পৰা তোমালোকে কিমানটা শ্ৰেণী চিনাক্ত কৰিব পাৰিবা?

2.4.2 লৱণৰ pH (pH of Salts)

= এইসমূহ লৱণৰ নমুনা সংগ্ৰহ কৰা--ছ'ডিয়াম ক্ল’ৰাইড, পটেছিয়াম নাইট্ৰেট, এলুমিনিয়াম
ক্ল’ৰাইড, যিংক ছালফেট, ক’পাৰ ছালফেট, ছ'ডিয়াম এছিটেট, ছ'ডিয়াম কাৰ্বনেট আৰু
ছ'ডিয়াম হাইড্ৰ’জেন কাৰ্বনেট (পাব পৰা আন কিছুমান লৱণো লব পাৰি)।

পানীত সিহঁতৰ BTS! পৰীক্ষা কৰা (কেৱল পাতিত পানী ব্যৱহাৰ FRAT) |
লিটমাছৰ ওপৰত এই দ্ৰব্যবোৰৰ ক্ৰিয়া পৰীক্ষা কৰা আৰু PH কাগজ ব্যৱহাৰ কৰি
pH নিৰ্ণয় কৰা।

= লৱণবোৰৰ কোন কেইটা আম্লিক, ক্ষাৰকীয় বা প্ৰশম?

= লৱণটো গঠন হ’বলৈ ব্যৱহৃত এছিড আৰু ক্ষাৰকটো চিনাক্ত কৰা।

= তোমালোকৰ পৰ্যবেক্ষণৰ বিৱৰণ তালিকা 2.4 ত দিয়া।

তীব্ৰ এছিড আৰু OE ক্ষাৰকৰ বিক্ৰিয়াজাত লৱণবোৰ তালিকা 2.4

Seal | এইবিলাকৰ জলীয় দ্রৱৰ pH ৰ মান 7 | আনহাতেদি [সুন pH
তীব্ব এছিড আৰু মৃদু ক্ষাৰকৰ বিক্ৰিয়াজাত লৱণবোৰ আম্নিক।
এনে লৱণৰ জলীয় URS মান 7 তকৈ কম। তীব্ৰ ক্ষাৰক

আৰু মৃদু এছিডৰ বিক্ৰিয়াজাত লৱণবোৰ ক্ষাৰকীয়।
এইবিলাকৰ জলীয় US PHY মান 7 তকৈ বেছি।

2.4.3 খোৱা লৱণৰ পৰা প্ৰস্তুত কৰা ৰাসায়নিক দ্র্যসমূহ
(CHEMICALS FROM COMMON SALT)
এতিয়ালৈ তোমালোকে শিকিল৷ যে aay a ee এছিড আৰু
ছ’ডিয়াম হাইড্ৰ'ক্সাইড লগ লাগি গঠন হোৱা লৱণটোক
ছ’ডিয়াম ক্ল’ৰাইড বোলা হয়। এইটোৱেই হ’ল আমাৰ খোৱা
লৱণ। ওপৰৰ কাৰ্যকলাপত তোমালোকে নিশ্চয় দেখিলা যে
এইটো এটা aT লৱণ।

সাগৰৰ পানীত বহুতো লৱণ দ্ৰৱীভূতহৈ থাকে। এই
লৱণবোৰৰ পৰা ছ'ডিয়াম ক্ল’ৰাইড পৃথক কৰা হয়। পৃথিৱীৰ
অনেক প্ৰান্তত গোটা লৱণৰ ভাণ্ডাৰো পোৱা যায়।অশুদ্ধিৰ
বাবে এই বৃহৎ স্ফটিকবোৰ সচৰাচৰ মুগা বৰণৰ SA | ইয়াক
খনিজ লৱণ (rock salt) বোলা হয়। দূৰ অতীতত (কালত) সাগৰ ভকইখনিজলৱণৱভৱপৰোৰ
গঠন হৈছিল। খনিজ লৱণ কয়লাৰ দৰে খনি খান্দি আহৰণ কৰা হয়।

তোমালোকে মহাত্মা গান্ধীৰ দণ্ডি যাত্ৰাৰ বিষয়ে নিশ্চয় শুনিছা। আমাৰ স্বাধীনতা সংগ্ৰামত
ছ’ডিয়াম ক্ল’ৰাইড এনে এটা গুৰুত্বপূৰ্ণ প্ৰতীক আছিল বুলি তোমালোকে জানিছিলানে?

এছিড, PIF আৰু লৱণ 29

--- Page 37 ---
খোৱা লৱণ ঃ ৰাসায়নিক দ্রব্যৰ এবিধ কেঁচা সামগ্ৰী (Common salt — A raw
material for chemicals)
উপৰোক্ত পদ্ধতিবোৰৰে আহৰণ কৰা খোৱা লৱণটো ছ'ডিয়াম Ay BSw, বেকিং LUI, কাপোৰ
ধোৱা ছ'ডা, ব্লিচিং পাউদাৰ আৰু বহু নিত্য ব্যৱহৃত দ্ৰৱ্য উৎপাদনৰ এবিধ গুৰুত্বপূৰ্ণ কেঁচা
সামগ্ৰী (raw material) | এটা পদাৰ্থক এই সকলোবোৰ বেলেগ বেলেগ পদাৰ্থ প্রস্তুত কৰিবলৈ
কেনেদৰে ব্যৱহাৰ কৰা হৈছে চোৱা যাওঁক।
ছ'ডিয়াম হাইড্ৰ'ক্সাইড (Sodium hydroxide)

ছ'ডিয়াম ক্ল’ৰাইডৰ এটা জলীয় দ্ৰৱ (বাইন বোলা হয়) ৰ মাজেৰে বিদ্যুৎ প্রবাহিত কৰিলে ই
বিয়োজিত হৈ ছ'ডিয়াম BSW BSW উৎপন্ন কৰে। উৎপাদিত BIS নাম অনুসৰি পদ্ধতিটোক ক্ল’ৰ-
এলকালি পদ্ধতি বোল৷ হৈছে। PRAM বাবে ক্ল’ৰ আৰু ছ'ডিয়াম হাইড্ৰ'স্সাইডৰ বাবে এলকালি।

2NaCl(aq) + 21]20(]) ->৯ 2NaOH[(aq) + CL(g) + H,(g)

PRA গেছ এন’ডত আৰু হাইড্ৰ’জেন গেছ কেথ’ডত মুক্ত হয়। ছডিয়াম হাইড্ৰ'ক্সাইডৰ
দ্রৱটো কেথ’ডৰ সমীপতেই সৃষ্টি হয়। এই পদ্ধতিত উৎপন্ন হোৱা তিনিওটা যৌগই লাগতিয়াল।

[
H,
ইন্ধন, কৃত্ৰিম মাখন, ৰাসায়নিক পানী পৰিশোধন, চুইমিং পুল, পি. ভি. চি., ধাতুৰ পৰা গ্ৰীজ আঁতৰাবলৈ, চাবোন আৰু
সাৰৰ বাবে এম’নিয়া বীজাণুনাশক, চি. এফ. চি, কীটনাশক অপমাৰ্জক, কাগজ তৈয়াৰী, কৃত্ৰিম আঁহ
হাইড্র'ক্ল'ৰিক এছিড ঘৰুৱা বিৰঞ্জন কাপোৰ বিৰঞ্জিত কৰিবলৈ

তীখা পৰিষ্কাৰ কৰিবলৈ, এম’নিয়াম ক্ল’ৰাইড,
Sage, প্ৰসাধন সামগ্ৰীৰ বাবে

চ্রি 28 PF এলকালি পদ্ধতিৰ পৰা পোৱা প্ৰধান দ্রৱাসমূহ |

ব্ৰিচিং পাউদাৰ (Bleaching Powder)

তোমালোকে ইতিমধ্যে জানিব পাৰিলা যে ছ'ডিয়াম ক্ল’ৰাইডৰ জলীয় দ্ৰৱ (ৱাইন) ৰ বিদ্যুৎ
বিশ্লেষণ ঘটোতে BRT উৎপন্ন হয়। এই ক্ল'ৰিন গেছক ব্লিচিং পাউদাৰৰ পণ্য উৎপাদনৰ বাবে
ব্যৱহাৰ কৰা হয়। শুকান শিথিলিত চূণ [Ca (OH),] ৰ লগত ক্ল'ৰিনৰ ক্ৰিয়াৰদ্বাৰা ব্লিচিং
পাউদাৰ প্রস্তুত কৰা হয়। প্রকৃত AAS যথেষ্ট জটিল যদিও ব্লিচিং পাউদাৰক CaOCl সংকেতেৰে

বুজোৱা হয়।
Ca(OH), + Cl, > CaOCl, + H,O


--- Page 38 ---
(i) বস্ত্রউদ্যোগত কপাহী কাপোৰ আৰু লিনেন কাপোৰ (Linen) বিৰঞ্জিত কৰিবলৈ, কাগজ
কলত মণ্ড (wood pulp) বিৰঞ্জিত কৰিবলৈ আৰু ধুবিঘৰত বা লণ্ভীত ধোৱা কাপোৰ
বিৰঞ্জিত কৰিবলৈ।

(ii) অনেক ৰাসায়নিক উদ্যোগত জাৰক পদাৰ্থ pier |
(iii) খোৱা পানী বীজাণুমুক্ত কৰিবলৈ

বেকিং ছ'ডা (Baking Soda)

খাই ভাল লগা মূৰমুৰিয়া পকৰি বনাওঁতে পাকঘৰত সততে ব্যৱহাৰ কৰি অহা VUE হ’ল বেকিং
ছ’ডা। ইয়াক কেতিয়াবা খোৱা বস্তু সোনকালে সিজিবলৈও যোগ কৰা হয়। যৌগটোৰ ৰাসায়নিক
নাম ছ'ডিয়াম হাইড্ৰ’জেন কাৰ্বনেট (NaHCO,) | ছ'ডিয়াম FAIS এবিধ অন্যতম কেঁচা
MAT ACA ব্যৱহাৰ কৰি ইয়াক প্রস্তুত কৰা হয়।

NaCl + H,O + CO, + NH, > NH,Cl + NaHCO,
(এ’মনিয়াম (ছ'ডিয়াম হাইড্ৰ'-
ক্ল’ৰাইড) কাৰ্বনেট |)
কাৰ্যকলাপ 2.14 ত তোমালোকে ছ'ডিয়াম হাইড্ৰ’জেনকাৰ্বনেটৰ PH পৰীক্ষা কৰিছিলানে?
ইয়াক এছিড এটা প্রশমিত কৰিবলৈ কিয় ব্যৱহাৰ কৰিব পাৰি ক’ব পাৰিবানে? এই ক্ষাৰকটো
ক্ষয়কাৰী নহয়। ৰন্ধা-বঢ়া কৰোঁতে যেতিয়া তাপ দিয়া হয় তেতিয়া তলত দিয়া বিক্ৰিয়াটো ঘটে।

প্‌

2NaHCO, —Na,CO,+H,0+CO,
(ছ'ডিয়াম (ছ’ডিয়াম কাৰ্বনেট)
হাইড্ৰ’জেনকাৰ্বনেট)

QTM হাইড্ৰ’জেনকাৰ্বনেটৰ অনেক ঘৰ৷ ব্যৱহাৰ আছে।

ছডিয়াম হাইদড্ৰ’জেনকাৰ্বনেটৰ ব্যৱহাৰ
(i) বেকিং পাউদাৰ প্রস্তুত কৰিবলৈ ৷ ই বেকিং ছ'ডা (ছ'ডিয়াম হাইড্ৰ’জেনকাৰ্বনেট) আৰু
টাৰটাৰিক এছিডৰ দৰে ভক্ষণীয় (edible) মৃদু এছিডৰ মিশ্ৰণ ৷ বেকিং পাউদাৰ যেতিয়া
গৰম কৰা হয় বা পানীত মিহলোৱা হয় তেতিয়া তলৰ বিক্ৰিয়াটো ঘটে -=

NaHCO, + Ht —————> CO, + H,O + এছিডৰ ছ'ডিয়াম লৱণ
(যিকোনো এছিডৰ পৰা)

বিক্ৰিয়াত উৎপন্ন হোৱা PR ডাইঅক্সাইডে পাউৰুটি বা কেক্‌ ফুলাই কোমল আৰু সোপোকা কৰে।
Gi) ছ’ডিয়াম হাইড্ৰ’জেনকাৰ্বনেট অন্ননাশক (antacid) বোৰৰ এটা উপাদান। ক্ষাৰকীয়
হোৱাৰ বাবে ই পেটৰ অতিৰিক্ত এছিড প্রশমিত কৰি সকাহ দিয়ে।
(ii) ছ’ডা-এছিড অগ্নি নিৰ্বাপন Taw ব্যৱহাৰ কৰা VT

কাপোৰ ধোৱা ছ'ডা (Washing Soda)
ছ'ডিয়াম ক্ল’ৰাইডৰ পৰা পোৱা আন এটা ৰাসায়নিক দ্রব্য হ’ল Na,CO,.10H,O (কাপোৰ
ধোৱা QUI) | ওপৰত তোমালোকে দেখিলা যে বেকিং VU উত্তপ্ত কৰি ছ'ডিয়াম BAAD পাব
পাৰি। ছ'ডিয়াম কাৰ্বনেটৰ পুনঃৰ্ম্কটিকীকৰণ (recrystallisation) ঘটালে কাপোৰ ধোৱা ছ'ডা
পোৱা যায়। এইটোও এটা ক্ষাৰকীয় লৱণ।
Na,CO,+10H,O —Na,CO,.10H,O
(ছ'ডিয়াম কাৰ্বনেট)

এছিড, PIP আৰু লৱণ

--- Page 39 ---
চিত্ৰ 2.9
স্ফুটিকাবদ্ধ জল (Water

of Crystallisation) ৰ
BAAN |

10H,O এ কি বুজাইছে? ই Na,Co, + সিক্ত কৰেনেকি? এই প্রশ্নৰ সমাধান আমি পৰৱৰ্তী
অধ্যায়ত জানিম।
ছ’ডিয়াম কাৰ্বনেট আৰু VAT হাইড্ৰ’জেনকাৰ্বনেট বহুতো Camis প্ৰক্ৰিয়াত ব্যৱহৃত

কাপোৰ ধোৱা ছ'ডাৰ ব্যৱহাৰ ঃ
(i) ছ’ডিয়াম কাৰ্বনেট (কাপোৰ ধোৱা VU) Ald, চাবোন আৰু কাগজ উদ্যোগত ব্যৱহাৰ
কৰা হয়।
(ii) ব’ৰাক্সৰ দৰে VISA যৌগৰ পণ্য উৎপাদনত ইয়াক ব্যৱহাৰ কৰা হয়।
Gi) VAT কাৰ্বনেট ঘৰুৱা চাফাই কামত ব্যৱহাৰ কৰিব পাৰি।
liv) পানীৰ স্থায়ী কঠিনতা দূৰ কৰিবলৈ ইয়াক ব্যৱহাৰ কৰা হয়।

2.4.4 লৱণৰ স্ফটিকবোৰপ্ৰকৃততে শুকাননে ? (Are the Crystals of Salts really Dry?)

= এটা শুকান উতলন নলীত ক’পাৰ ছালফেটৰ
অলপমান স্ফটিক তপতোৱা।

= তাপ দিয়াৰ পাছত ক’পাৰ ছালফেটৰ ৰঙটো কি হৈছে?

= উতলন নলীত তোমালোকে পানীৰ টোপাল উত্তপ্ত
কৰাৰ পাছত পোৱা ক’পাৰ ছালফেটৰ নমুনাটোৰ
ওপৰত 2-3 টোপাল পানী যোগ কৰা।

৷ কি দেখিলা? ক’পাৰ ছালফেটৰ নীলা ৰঙটো ঘূৰি
আহিলনে?

কপাৰ ছালফেটৰ স্ফটিকবোৰ দেখাত শুকান যদিও তাত স্ফটিকাবদ্ধ জল থাকে। যেতিয়া
আমি তাপ দিওঁ,এই পানী আঁতৰি পৰে আৰু লৱণটো বৰণহীন হৈ পৰে।

যদি তোমালোকে স্ফটিকবোৰ পানীৰে তিয়াই দিয়া তেতিয়া তোমালোকে স্ফটিকবোৰৰ
নীলা ৰং পুনৰ দেখা পাবা৷

স্ফটিকাবদ্ধ জল (Water of crystallisation) হ’ল লৱণ এটাৰ সংকেত এককত থকা
নিৰ্দিষ্ট সংখ্যক পানীৰ অণু। কপাৰ ছালফেটৰ এটা সংকেত এককত পাঁচটা পানীৰ অণু থাকে।
SATS কপাৰ ছালফেটৰ ৰাসায়নিক সংকেত হ’ল CuSO,.5H,O1 Na,CO,. 10H,0 ৰঅণু
সিক্ত হয়নে নহয় প্ৰশ্নটোৰ উত্তৰ এতিয়া তোমালোকে দিব পাৰিবা।

স্ফটিকাবদ্ধ জল থকা আন এটা লৱণ হ’ল জিপছাম। ইয়াত স্ফটিকাবদ্ধ জল হিচাপে দুটা
পানীৰ অণু থাকে। ইয়াৰ সংকেত হ’ল CaSO,.2H,O | এতিয়া এই লৱণটোৰ ব্যৱহাৰ চোৱা
হওক।

গ্লাষ্টাৰ অব পেৰিছ (Plaster of Paris)
জিপছামক 373k উষ্ণতাত উত্তপ্ত কৰিলে পানীৰ অণু হেৰুৱাই কেলছিয়াম ছালফেট হেমিহাইড্ৰেট

] ন
(CaSO, ‘2 H,0)© পৰিণত হয়। ইয়াক ANB GS পেৰিছ বোলা SA | ডাক্তৰে ভগা Sw

বিজ্ঞান

--- Page 40 ---
সঠিক স্থানত ধৰি ৰাখিবলৈ প্লাষ্টাৰ হিচাপে ইয়াক ব্যৱহাৰ কৰে। প্লাষ্টাৰ অব পেৰিছ এবিধ বগা
পাউদাৰ। পানী মিহলালে ই পুনৰ জিপছামলৈ পৰিৱৰ্তিত হৈ টান গোটা পদাৰ্থত পৰিণত হয়।

1
০৪১০.) 8120 + 13 }[,0-> CaSO, 2H,0
(alsa BR পেৰিছ) (জিপছাম)
মন কৰা যে স্ফটিকাবদ্ধজল হিচাপে পানী অণু এটাৰ কেৱল আধাটোহে সংযোজিত কৰি
দেখুওৱা হৈছে। পানী অণু এটাৰ আধাটো কেনেকৈ পাব পাৰা ? CaSO A দুটা সংকেত এককে
এটা পানী অণুক ধৰি ৰাখিছে। সেইবাবে ইয়াক এইটো ৰূপত লিখা হৈছে। গ্লাষ্টাৰ অব পেৰিছক

পুতলা, ঘৰ সজোৱাৰ সামগ্ৰী আৰু মসৃন তল সাজিবৰ বাবে ব্যৱহাৰ কৰা হয়। কেলছিয়াম
ছালফেট হেমি হাইড্ৰেটক কিয় প্লাষ্টাৰ অব পেৰিছ’ বুলি কোৱা হয় জানিবলৈ যত্ন কৰা।

যৌগ CaOCl, ৰ সাধাৰণ নামটো কি?

Pad সৈতে বিক্ৰিয়া কৰালে Aids পাউদাৰ উৎপন্ন কৰা যৌগটোৰ নাম লিখা।
কঠিন পানী কোমল কৰাৰ কাৰণে ব্যৱহাৰ কৰা ছ'ডিয়াম যৌগটোৰ নাম লিখা।
ছ’ডিয়াম হাইড্ৰ’জেনকাৰ্বনেটৰ দ্ৰৱ এটা উত্তপ্ত কৰিলে কি হয়? বিক্ৰিয়াটোৰ সমীকৰণটো

দিয়া।
ASA VA পেৰিছ আৰু পানীৰ মাজৰ বিক্ৰিয়াটো দেখুৱাবলৈ এটা সমীকৰণ লিখা।

্‌ এছিড ক্ষাৰক সূচকবোৰ ৰঞ্জক পদাৰ্থ বা ৰঞ্জকৰ মিশ্ৰ। এইবোৰক এছিড আৰু ক্ষাৰকৰ উপস্থিতি সূচাবলৈ
ব্যৱহাৰ কৰা হয়।

a দ্ৰৱ H*(aq) উৎপন্ন কৰাৰ বাবে পদাৰ্থ এটা এচিড ধৰ্মী হয়। দ্ৰৱত [ন (aq) উৎপন্ন কৰাৰ বাবে পদাৰ্থ এটা
ক্ষাৰকীয় ধৰ্মী হয়।

ঙ এছিড এটাই ধাতুৰে সৈতে বিক্ৰিয়া কৰিলে হাইড্ৰ’জেন গেছ উৎপন্ন কৰে আৰু অনুৰূপ লৱণ গঠন কৰে।

a SES এটাই ধাতুৰে সৈতে বিক্ৰিয়া কৰিলে হাইড্ৰ’জেন গেছ উৎপন্ন কৰাৰ লগতে এটা লৱণ গঠন কৰে যাৰ
ধাতু আৰু অক্সিজেনেৰে গঠিত এটা খ৷ণাত্মক আয়ন থাকে।

ঁগ এছিড এটাই ধাতৱ SAAD বা ধাতৱ হাইড্ৰ’জেন কাৰ্বনেটৰ সৈতে বিক্ৰিয়া কৰিলে অনুৰূপ লৱণ, কাৰ্বন

ডাইঅক্সাইড গেছ আৰু পানী উৎপন্ন কৰে।
ঙ পানীত আম্লিক আৰু ক্ষাৰকীয় দ্ৰৱই বিদ্যুৎ পৰিবহন কৰে, কাৰণ সিহঁতে ক্ৰমে হাইড্ৰ’জেন আৰু হাইড্ৰ'ক্সাইড
আয়ন উৎপন্ন কৰে।

m এছিড বা ক্ষাৰ এটাৰ তীব্বতা pH স্কেল (0-14) ব্যৱহাৰ কৰি পৰীক্ষা কৰিব পাৰি। ই দ্ৰৱত হাইড্ৰ’জেন আয়নৰ

= =

এছিড, PIF আৰু লৱণ 3 3

--- Page 41 ---
3 4

গাঢ়তাৰ পৰিমাণ দিয়ে।

এটা প্রশম BIS PH সঠিককৈ 7 UNC | এছিড URS pH ৰ মান 7 তকৈ কম আৰু ক্ষাৰকীয় দ্ৰৱৰ pH 4 মান
7 ৰ বেছি থাকে।

জীৱিত প্রাণীয়ে সিহঁতৰ বিপাকীয় ক্ৰিয়াকলাপবোৰ এক অনুকূল pH পৰিসৰৰ ভিতৰত সম্পন্ন কৰে।
পানীৰে সৈতে গাঢ় এছিড বা ক্ষাৰক মিহলি কৰা প্রক্ৰিয়াটো এটা অতিশয় তাপবৰ্জী প্ৰক্ৰিয়া।

এছিড আৰু ক্ষাৰক পৰস্পৰক প্রশমিত কৰোঁতে অনুৰূপ লৱণ পানী উৎপন্ন কৰে।

স্ফটিকাবদ্ধজল হৈছে স্ফটিক অৱস্থাত লৱণ এটাৰ প্রতিটো সংকেত এককৰে সৈতে ৰাসায়নিকভাৱে যুক্ত হৈ
থকা নিৰ্দিষ্ট সংখ্যক পানীৰ অণু।

দৈনন্দিন জীৱনত আৰু উদ্যোগত লৱণবোৰৰ অনেক ব্যৱহাৰ আছে।

. এটা দ্রৱই ৰঙা লিটমাছ নীলা কৰিছে। ইয়াত PH হ'ব পাৰে-_

(8) 1 (b) 4 (c) 5 (d) 10

._ এটা দ্ৰৱই গুড়ি কৰি লোৱা কণীৰ খোলাৰে সৈতে বিক্ৰিয়া কৰি এটা গেছ উৎপন্ন কৰে। গেছটোৱে চূণপানী

ঘোলা কৰে। দ্ৰবটোত থাকে-_=
(a) NaCl (b) HCl (c) LiCl (d) KCI

. NaOH দ্ৰৱ এটাৰ 10mL এ HCl দ্ৰৱএটাৰ 8mL সম্পূৰ্ণৰূপে প্ৰশমিত কৰে। যদি আমি একেটা NaOH

WS 20mL লওঁ তেন্তে এইখিনি প্ৰশমিত কৰিবলৈ লগা HC] BAS (আগৰ সৈতে একেটা দ্ৰৱ) পৰিমাণ হ’ব
(8) 4mL (6) 8mL (০) 12mL (0) 16mL

. অজী'.ৰ্ণতাৰ চিকিৎসাৰ বাবে তলৰ কোন ধৰণৰ ওঁষধ ব্যৱহাৰ কৰা হয়?

(a) এণ্টিবায়টিক

(b) বেদনানাশক (analgesic)
(০) অমন্লনমাশক

(d) বীজাণুবাৰক (antiseptic)

. সংঘটিত বিক্ৰিয়াৰ বাবে শব্দ সমীকৰণ আৰু সম্ভলিত সমীকৰণ লিখা যেতিয়া ==

(a) লঘু ছালফিউৰিক এছিডে যিংকৰ গুড়িৰে সৈতে বিক্ৰিয়া কৰে।
(b) লঘু হাইড্র'ক্ল’ৰিক এছিডে মেগনেছিয়াম ফিতাৰে সৈতে বিক্ৰিয়া কৰে।
(০) লঘু ছালফিউৰিক এছিডে এলুমিনিয়াম পাউদাৰৰ সৈতে বিক্ৰিয়া কৰে।
(0) লঘু হাইড্ৰ'ক্ল'ৰিক এছিডে লোৰ গুড়িৰে সৈতে বিক্ৰিয়া কৰে।

. এলক’হল আৰু গলুক’জৰ দৰে যৌগবোৰতো হাইড্ৰ’জেন থাকে। কিন্তু সিহঁতক এছিড হিচাপে শ্ৰেণীভূক্ত কৰা

হোৱা নাই। ইয়াক প্ৰমাণ কৰিবলৈ এটা পৰীক্ষা বৰ্ণনা কৰা।

. পাতিত পানীয়ে বিদ্যুৎ সৰবৰাহ নকৰে কিন্তু বৰষুণৰ পানীয়ে কৰে কিয়?


--- Page 42 ---
10.

Mille
12:

13.
14.

. পানীৰ অনুপস্থিতিত এছিডে এছিড ধৰ্ম প্ৰদৰ্শন নকৰে কিয়?
. পাঁচটা দ্ৰৱ A, B, C, D আৰু ES সাৰ্বজনীন সূচকেৰে পৰীক্ষা কৰাত PHS মান ক্ৰমে 4, 1, 11,7 আৰু

9 দেখুৱাইছিল। কোনটো দ্ৰৱ

(a) প্ৰশম

(৮) তীব্ৰ ক্ষাৰকীয়

(০) তীব্ৰ আম্লিক

(0) মৃদু আম্লিক

(০) মৃদু ক্ষাৰকীয়

হাইড্ৰ’জেন আয়নৰ গাঢ়তাৰ বৰ্ধিত ক্ৰমত PH মানবোৰ সজোৱা।

পৰীক্ষানল A আৰু 3 ত সমান সমান দৈৰ্ঘ্যৰ দুডাল মেগনেছিয়ামৰ ফিতা লোৱা হ’ল। পৰীক্ষানল A ত
BBW PRS এছিড (HCl) আৰু পৰীক্ষানল BG এচেটিক এছিড যোগ কৰা হ’ল। এছিড দুটাৰ গাঢ়তা একে
আৰু একে পৰিমাণেই লোৱা হৈছে। কোনটো পৰীক্ষানলত বেছি বেগেৰে বুৰবুৰণি ওলাব আৰু কিয়?
কেঁচা গাখীৰৰ [ন ৰ মান 61 ই দৈত পৰিণত হ’লে PH সলনি হ’বনে? ব্যাখ্যা কৰা।

এজন গোৱালে কেঁচা গাখীৰত সামান্য পৰিমাণৰ বেকিং ছ'ডা যোগ কৰিলে।

(a) কিয় তেওঁ কেঁচা গাখীৰৰ } ৰ মান 6 ৰ পৰা সামান্যভাৱে ক্ষাৰকীয় কৰি ল’লে।

(b) এই গাখীৰখিনি দৈত পৰিণত হ’বলৈ বেছি সময় লাগে কিয়?

গ্লাষ্টাৰ অব পেৰিছক জলীয় বাষ্প সোমাব নোৱাৰা পাত্ৰত থ'ব লাগে। কিয়? ব্যাখ্যা কৰা।

প্রশমন বিক্ৰিয়া কি? দুটা উদাহৰণ দিয়া। কাপোৰ ধোৱা ছ’ডা আৰু বেকিং ছ'ডাৰ দুটাকৈ গুৰুত্বপূৰ্ণ ব্যৱহাৰ
লিখা।

([) তোমালোকৰ নিজৰ সূচক প্রস্তুত কৰা

এটা উৰাল বা খুন্দনাত বীট্‌ পিহি লোৱা।

ৰস উলিয়াবলৈ সৰহকৈ পানী যোগ কৰা।

আগৰ শ্ৰেণীসমূহত শিকি অহা পদ্ধতিৰে ৰসখিনি ছেকি লোৱা।
পৰিশ্ৰুতটো সংগ্ৰহ কৰা।

A.B, (" আৰু D লেবেল লগাই এডাল পৰীক্ষানলীৰ ধাবকত চাৰিটা পৰীক্ষানলী সজাই লৈ তাত ক্ৰমে
AML কৈ নেমু ৰসৰ দ্ৰৱ, VSI পানী, ভিনেগাৰ আৰু বেকিং ছ'ডা দ্ৰৱ ভৰাই লোৱা।

প্রতিটো পৰীক্ষানলত 2-3 টোপালকৈ বীট্ৰ ৰস যোগ কৰা। ৰঙৰ কিবা পৰিৱৰ্তন ঘটিলে লক্ষ্য কৰা।
পৰ্যবেক্ষণবোৰ এখন তালিকাত লিখা।

তোমালোকে ৰঙা বন্ধাকবিৰ পাতৰ ৰস, FAP, হাইড্ৰ’নজিয়া আৰু জিৰেনিয়ামৰ দৰে কিছুমান ৰঙীন ফুলৰ
ৰস আদি প্রাকৃতিক বস্তু ব্যৱহাৰ কৰিও সূচক প্রস্তুত কৰি ল’ব পাৰা।

এছিড, PIF আৰু লৱণ


--- Page 43 ---
(1) ছ'ডা-এছিড অগ্নি নিৰ্বাপন যন্তৰ প্ৰস্তুতি ঃ
ধাতৱ হাইড্ৰ’জেন কাৰ্বনেটৰ সৈতে এছিডৰ বিক্ৰিয়াক অগ্নি নিৰ্বাপন যন্ত্ৰত ব্যৱহাৰ কৰা হয়। এই বিক্ৰিয়াত
কাৰ্বন ডাই অক্সাইড গেছ উৎপন্ন হয়।

a এটা ৱাচ্ছ বটল (Wash Bottle) © 20mL ছ'ডিয়াম হাইড্ৰ’জেনকাৰ্বনেট (NaHCO, ) ৰ দ্ৰৱ লোৱা।

৷_ লঘু ছালফিউৰিক এছিড থকা এটা দহন নলী (ignition tube) ৱাচ্ছ বটলটোত ওলোমাই দিয়া (চিত্ৰ 2.10)।

৷_ ৱবাচ্ছ বটলটোৰ মুখখন বন্ধ কৰা।

৷ Sa বটলটো হেলনীয়া কৰি ধৰা যাতে দহন নলীৰ পৰা এছিড গৈ তলৰ ছ'ডিয়াম হাইড্ৰ’জেনকাৰ্বনেটৰ
দ্ৰৱটোৰে সৈতে মিহলি হয়।

৷= তোমালোকে পাইপৰ মুখেৰে গেছীয় পদাৰ্থ (discharge) ওলোৱা দেখা পাবা।

৷. এই গেছ এডাল জ্বলি থকা মমৰ ওপৰেদি যাব দিয়া। কি ঘটিছে?

চিত্র 2.10 (a) SIGMA BBG জৈন কাবৰ্নেট থকা ৱাচ্ছ বটলত ওলোমাই ৰখা TY ছালফিউৰিক থকা দহন নলী |
(b) পাইপৰ মুখেৰে ওলোৱা গেছীয় AAS

3 6 বিজ্ঞান

--- Page 44 ---
| | ধাতু আৰু অধাতু

(METALS AND NON-METALS)

নৱম শ্ৰেণীত তোমালোকে বিভিন্ন মৌলৰ বিষয়ে শিকি আহিছা। ধৰ্মৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি
মৌলবিলাকক ধাতু আৰু অধাতু হিচাপে শ্ৰেণীভূক্ত কৰিব পাৰি।
a দৈনন্দিন জীৱনত ধাতু আৰু অধাতুৰ ব্যৱহাৰ কিছুমানলৈ মন কৰা।
= ধাতু আৰু অধাতু হিচাপে শ্ৰেণীভূক্ত কৰা সময়ত এইবিলাকৰ কি কি ধৰ্ম মনলৈ
আহে বাৰু?
=e মৌলৰ ব্যৱহাৰৰ লগত এই ধৰ্মবোৰৰ কিবা সম্বন্ধ আছেনে?
এনেধৰণৰ কিছুমান কথা বিশদভাৱে আলোচনা কৰা যাওক।

3.1. ভৌতিক ধৰ্ম (PHYSICAL PROPERTIES)
3.1.1 ধাতু (Metals)

পদাৰ্থৰ ভৌতিক ধৰ্ম তুলনা কৰি সিহঁতক শ্ৰেণীবিভাগ কৰাটো আটাইতকৈ উজু-_এই কথাষাৰ
পৰ্যালোচনা কৰিবলৈ তলৰ কাৰ্যকলাপটোৰ সহায় লোৱা যাওক। 3.1 ৰ পৰা 3.6 কাৰ্যকলাপৰ
বাবে তলৰ ধাতুবিলাকৰ নমুনা (Samples) সংগ্ৰহ কৰা। আইৰন, কপাৰ, এলুমিনিয়াম,
মেগনেছিয়াম, ছ'ডিয়াম লেড, জিংক আৰু লগতে অন্যান্য সহজলভ্য ধাতু কিছুমান।

কাৰ্যকলাপ3.1
= আইৰন, কপাৰ, এলুমিনিয়াম আৰু মেগনেছিয়ামৰ টুকুৰা কেইটামান লোৱা ৷ প্রতিটো
ধাতুৰ বাহ্যিক চেহেৰা (appearance) মন কৰা।

= প্রতি টুকুৰা ধাতুৰ ওপৰ পৃষ্ঠ বালিয়া কাগজেৰে (Sand paper) মোহাৰি পৰিষ্কাৰ
কৰা আৰু সিহঁতৰ চেহেৰা পুনৰ মন কৰা।

বিশুদ্ধ ধাতুৰ পৃষ্ঠ চিকমিকিয়া। ইয়াক ধাতৱ দ্যুতি (Metallic lustre) বোলে।
ay Pn

= আইৰন, কপাৰ, এলুমিনিয়াম আৰু মেগনেছিয়ামৰ টুকুৰা PATA লোৱা ৷ ধাতুৰ টুকুৰাবোৰ
চোকা কটাৰি এখনেৰে কাটিবলৈ চেষ্টা কৰা আৰু তোমাৰ পৰ্যবেক্ষণবোৰ লিপিবদ্ধ কৰা।

= চেপেনা এযোৰেৰে ছ'ডিয়াম ধাতুৰ টুকুৰ৷ এটা উঠাই লোৱা আৰু ফিলটাৰ কাগজৰ মাজত
সুমুৱাই শুকাই লোৱা৷ সাৱধান--ছ’ডিয়াম ধাতু সতৰ্কতাৰে ব্যৱহাৰ কৰিবা, হাতেৰে নুচুবা |

= ইয়াক এতিয়া নিৰীক্ষণ কীচ এখনত লৈ কাটিবলৈ চোৱা।

= কাটিব পাৰিলানে?


--- Page 45 ---
তোমালোকে দেখিলা যে ধাতুবিলাক সাধাৰণতে টান বা কঠিন। অৱশ্যে প্ৰতিটো ধাতুৰ
কাঠিন্য (Hardness) বেলেগ।

= আইৰন, জিংক, লেড আৰু কপাৰৰ টুকুৰা কেইটামান গোটাই লোৱা।

= যিকোনো এটা ধাতু আইৰনৰ ডাঙৰ টুকুৰা এটাৰ ওপৰত থৈ হাতুৰিৰে চাৰি পাঁচবাৰমান
পিটা। কি দেখিলা?

= আন আন ধাতু লৈ একে দৰে পিটা।

= ধাতুৰ টুকুৰাবোৰৰ আকৃতি (Shape) হাতুৰিৰ আঘাতৰ ফলত কি হ’ল এঠাইত লিখি থোৱা।

তোমালোকে দেখা পালা যে কিছুমান ধাতু হাতুৰিৰে মৰিয়াই পাতল পাত এচটা বনাব
পাৰি। এই ধৰ্মক ধাতুৰ ঘাতসহনীয়তা (malleability) বোলে। তোমালোকে বাৰু জানানে যে
সোণ আৰু ৰূপ আটাইতকৈ ঘাত সহনশীল ধাতু।

কাৰ্যকলাপ-3.4

= আইৰন, কপাৰ, এলুমিনিয়াম, লেড আদি কিছুমান ধাতু বিবেচনা কৰা।

= কোনবোৰ ধাতু তীৰ হিচাপে ব্যৱহাৰ হয়?

ধাতুৰ পাত দীঘল কৰি তীৰলৈ পৰিৱৰ্তন কৰিব পৰা গুণকে নমনীয়তা (ductility) বোলে।
সোণ আটাইতকৈ নমনীয় ধাতু। তোমালোকে জানি আচৰিত হ’বা যে এক গ্ৰাম সোণৰ পৰা দুই
কিলোমিটাৰ দৈৰ্ঘ্যৰ তীৰ পাব পাৰি।

ধাতুৰ ঘাতসহনীয়তা আৰু নমনীয়তা গুণৰ কাৰণে সিহঁতক আমাৰ প্রয়োজন অনুসৰি বিভিন্ন
আকৃতি দি ল’ব পাৰোঁ৷

ৰন্ধনশালত ব্যৱহৃত পাত্ৰবোৰ (cooking vessels) তৈয়াৰ কৰা ধাতু কিছুমানৰ নাম জানানে?
এই ধাতুবোৰ কিয় ব্যৱহাৰ কৰা হয় জানানে? ইয়াৰ উত্তৰ পাবলৈ তলৰ কাৰ্যকলাপটো কৰি IAT |

= এলুমিনিয়াম বা কপাৰ তীৰ এডাল লোৱা ৷ চিত্ৰ
3.1 ত দেখুৱা ধৰণে তাৰডাল সাৱটাৰে
(clamp) বান্ধ৷।

চ্রিও.]

ধাতুবোৰ তাপৰ সুপৰিবাহী

= তীৰডালৰ মুক্ত মূৰটোত সৰু পিন এটা মমৰ
সহায়ত লগাই লোৱা।

= স্পিৰিট লেম্প, মমবাতি বা বুনচেন বাৰ্ণাৰৰ

গৰম কৰ৷।

অলপ সময় পিছত কি দেখিবা।
পৰ্যবেক্ষণবোৰ লিখি যোৱা। ধাতুৰ তীৰডাল

বাৰু গলিছে নেকি?

ওপৰৰ কাৰ্যই প্রমাণ কৰে যে ধাতুবোৰ তাপৰ সুপৰিবাহী আৰু সিহঁতৰ গলনাংক Goo |

তাপৰ আটাইতকৈ সুপৰিবাহী ধাতু হ’ল ৰূপ আৰু তাম। সীহ আৰু পাৰা তুলনামূলকভাবে কম
পৰিবাহী।
ধাতুবোৰ বিদ্যুতৰো পৰিবাহীনে? প্রমাণ কৰি চাওঁ আহা।


--- Page 46 ---
ৰক কাৰ্যকলা

"_চিত্রএ.2ত তোলন এটা বৈদ্যুতিক বৰ্তনী সাজি লোৱা। we

= পৰীক্ষা কৰিবলগীয়া ধাতু টুকুৰা বৰ্তনীটোৰ A আৰু B

মূৰৰ মাজত থকা। en of
= বাল্বটো জ্বলি উঠিলনে? ই কি বুজায়? মে =
তোমালোকে নিশ্চয় মন কৰিছা যে তোমালোকৰ ঘৰত ব্যৱহাৰ কৰা পৰীক্ষা কৰিবলগীয়া ধাতু

বিদ্যুৎ পৰিবাহী তীৰবিলাকৰ ওপৰত পলিভিনাইল ক্ল’ৰাইড (PVC) বা ৰবৰ

সদৃশ পদাৰ্থৰ এটা তৰপ দিয়া থাকে। বৈদ্যুতিক তীৰবিলাকত এই ধৰণৰ আৱৰণ কিয় দিয়া হয়? ee
টান বা কঠিন পৃষ্ঠৰ লগত ধাতুৰ খুন্দা লাগিলে কি হয়? শব্দ উৎপন্ন নহয়নে? এনেদৰে শব্দ _*

উৎপন্ন কৰাক ধাতুৰ নিনাদীগুণ (Sonorous) বোলে। এতিয়া ক’ব পাৰিবানে কিয় স্কুলৰ ঘণ্টা

(School bell) ধাতুৰে তৈয়াৰী?

3.1.2. অধাতু (Non-metals)

তোমালোকে আগৰ শ্ৰেণীতেই পাই আহিছা যে ধাতুৰ তুলনাত অধাতুৰ সংখ্যা তাকৰ। অধাতু
কিছুমানৰ উদাহৰণ হ’ল--কাৰ্বন, দলনি, দদা’ অক্সিজেন, হাইড্ৰ’জেন ইত্যাদি৷ অধাতুবোৰ
কঠিন নাইবা গেছীয়; ব্যতিৰেকে ব্ৰ’মিন জুলীয়া।

ধাতুৰ দৰে অধাতুৰো ভৌতিক ধৰ্ম আছেনে? চাওঁ আহা!

w কাৰ্বন (কয়লা অথবা গ্ৰেফাইট), ছালফাৰ আৰু SHAG নমুনা গোটাই লোৱা।
= ধাতুৰ ওপৰত কৰা কাৰ্যকলাপ 3.1 ৰ পৰা 3.6 লৈকে অধাতুবোৰৰ ওপৰতো কৰি

চোৱা আৰু নিৰীক্ষণবোৰ লিখি থোৱা।
ধাতু আৰু অধাতুৰ ওপৰত কৰা পৰীক্ষাবিলাকৰ পৰ্যবেক্ষণবোৰ লিপিবদ্ধ কৰি তালিকা 3.1
সম্পূৰ্ণ কৰা।
তালিকা 3.1

ওপৰৰ তালিকা 3.1 ত সন্নিৱিষ্ট কৰা পৰ্যবেক্ষণবোৰৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি ধাতু আৰু অধাতুৰ
সাধাৰণ ভৌতিক ধৰ্মবোৰ জোমীত আলোচনা কৰা। ইয়াৰ পৰা টা Bars ল'ব লাৰিবা য়
কেৱল ভৌতিক ধৰ্মৰ জৰিয়তে মৌলবিলাকক শ্ৰেণীভূক্ত কৰিব নোৱাৰি৷ কিয়নো এই ধৰ্মবিলাকৰ

বহুতো ব্যতিক্ৰম পৰিলক্ষিত হয়। উদাহৰণ হিচাপে--
@ পাৰা (mercury) ৰ বাহিৰে সকলোবোৰ ধাতু সাধাৰণ উষ্ণতাত (room temperature)
গোটা বা কঠিন। | PAPA 3.5 ত দেখিলা যে ধাতুৰ গলনাংক বেছি; কিন্তু গেলিয়াম

ae আৰু অধাতু 39

--- Page 47 ---
আৰু ছিজিয়াম ধাতুৰ গলনাংক নিচেই কম।

Gi) OITA অধাতু যদিও ধাতৱদ্যুতি সম্পন্ন।

(ii) সেইদৰে BNC এটা অধাতু; পিছে ই বেলেগ বেলেগ অৱস্থাত থাকিব পাৰে। ইয়াৰ
প্রতিটো অৱস্থাক বহুৰূপ (allotrope) বোলে। হীৰা কাৰ্বনৰ বহুৰূপ--ই প্রকৃতিৰ
সকলোতকৈ টান পদাৰ্থ আৰু ইয়াৰ গলনাংক আৰু উতলাংকও অতি উচ্চ | কাৰ্বনৰ
আন এবিধ বহুৰূপ হৈছে গ্ৰেফাইট-_ই আকৌ বিদ্যুতৰ পৰিবাহী।

(iv) ক্ষাৰ ধাতু (alkali metal) যেনে লিথিয়াম, ছ"ডিয়াম, পটাছিয়াম আদি ইমান কোমল
বা ইহঁতক কটাৰীৰে কাটিব পাৰি। ইহঁতৰ ঘনত্ব কম আৰু গলনাংকও কম।

মৌলবিলাকক ৰাসায়নিক ধৰ্মৰ ওপৰত ভিত্তি কৰিহে এইবোৰক ধাতু আৰু অধাতু হিচাপে

বেছি ভালকৈ শ্ৰেণীভূক্ত কৰিব পাৰি।

=" eer ee en ee
কাৰ্যকলাপ 3.8

= মেগনেছিয়ামৰ ফিতা এটুকুৰা আৰু ছালফাৰ গুড়ি অলপ লোৱা।

= মেগনেছিয়ামৰ ফিতা টুকুৰা জ্বলাই দি ভস্মখিনি সংগ্ৰহ কৰা আৰু ভস্মখিনি পানীত
দ্ৰৱীভূত কৰা।

= এইদৰে পোৱা BACT ৰঙা আৰু নীলা লিটমাছেৰে পৰীক্ষা কৰা।

= মেগনেছিয়াম পুৰি পোৱা পদাৰ্থটো আম্লিক নে ক্ষাৰকীয়?

= এইবাৰ ছালফাৰ গুড়িখিনি পোৰা---উৎপন্ন হোৱা গেছটো সংগ্ৰহ কৰিবলৈ পৰীক্ষানলী

এটা ওভোটাকৈ ধৰা।

পৰীক্ষানলীটোত অলপমান পানী ভৰাই ভালকৈ জোকাৰি লোৱা।

এই দ্ৰৱণটোও নীলা আৰু ৰঙা লিটমাছ কাগজেৰে পৰীক্ষা কৰা।

ছালফাৰ দহনৰ ফলত উৎপন্ন হোৱা পদাৰ্থটো আম্লিক নে ক্ষাৰকীয়?

এই দুয়োটা বিক্ৰিয়াৰ ৰাসায়নিক সমীকৰণ লিখিব পাৰিবানে?

বহুতো অধাতৱ অক্সাইড পানীত দ্ৰৱীভূত কৰিলে আম্লিক দ্ৰৱণ পোৱা যায়। আনহাতে
ধাতৱ অক্সাইডবোৰ ক্ষাৰকীয়। ধাতৱ অক্সাইডৰ বিষয়ে পিছৰ খণ্ডত অধিক জানিব পাৰিবা।

1, ধাতু একোটাৰ উদাহৰণ দিয়া যি ধাতু
(i) সাধাৰণ উষ্ণতাত (room temperature) জুলীয়া।

(ii) কটাৰীৰে সহজে কাটিব পাৰি।
(iii) তাপৰ আটাইতকৈ সুপৰিবাহী।
(iv) তাপৰ কম পৰিবাহী।
2. ধাতুৰ ঘাত সহনীয়তা আৰু নমনীয়তাৰ অৰ্থ বহলাই আলোচনা কৰা।

3.2 ধাতুৰ ৰাসায়নিক ধৰ্ম (CHEMICAL PROPERTIES OF METALS)

ধাতুৰ ৰাসায়নিক ধৰ্ম সম্বন্ধে আমি খণ্ড 3.2.1 ৰ পৰা 3.2.4 লৈকে আলোচনা কৰিম। তাৰ
বাবে তলৰ ধাতুবোৰ সংগ্ৰহ কৰা---এলুমিনিয়াম, কপাৰ, আইৰন, লেড, মেগনেছিয়াম যিংক
আৰু VAT |

40 বিজ্ঞান

--- Page 48 ---
3.2.1 বতাহৰ সংস্পৰ্শত ধাতু দহন কৰিলে কি হয় ? (What happens when Metals
are burnt in air?)

কাৰ্যকলাপ 3.8 ত দেখা গৈছিল যে বতাহৰ সংস্পৰ্শত মেগনেছিয়াম দহন কৰিলে উজ্জ্বল বগা
শিখা উৎপন্ন হয়। সকলো ধাতুৱে এনেধৰণে বিক্ৰিয়া কৰেনে? তলৰ কাৰ্যটো সম্পাদন কৰি
প্ৰমাণ চোৱা।

সাৱধান ঃ তলৰ পৰীক্ষাটো কৰোঁতে শিক্ষকৰ সহায় লাগিব। ছাত্ৰ-ছাত্ৰীসকলে চকুৰ
সুৰক্ষা ব্যৱস্থা লোৱা উচিত।

= ওপৰত উল্লেখ কৰা যিকোনো এটা ধাতু চেপেনাৰে ধৰি বুনচেন শিখাত দহন কৰিবলৈ
চেষ্টা কৰা। প্ৰতিটো ধাতু লৈ পৰীক্ষাটো পুনৰাবৃত্তি কৰা।

= উৎপন্ন হোৱা (যদিহে হয়) পদাৰ্থবোৰ সংগ্ৰহ কৰা।

= উৎপন্ন হোৱা পদাৰ্থবোৰ (product) আৰু ধাতুৰ পাতবোৰ চেঁচা হ’বলৈ দিয়া।

= কোনটো ধাতু সহজে দাহ্য?

= ধাতুটো দহন কৰোঁতে বুনচেন শিখাৰ ৰঙৰ পৰিৱৰ্তন হোৱা দেখিছিলানে?

দাহিত ধাতৱ পৃষ্ঠ দেখিবলৈ কেনে হয়?
ধাতুবিলাক অক্সিজেনৰ লগত হোৱা বিক্ৰিয়াবেগ বা বিক্ৰিয়া হাৰৰ নিম্নক্ৰমত সজোৱা।
দহনৰ ফলত উৎপন্ন হোৱা পদাৰ্থবোৰ পানীত দ্ৰৱণীয় নে?

প্রায় সকলো ধাতুৱেই অক্সিজেনৰ লগত লগ লাগি ধাতৱ অক্সাইড উৎপন্ন কৰে।
তু + অক্সিজেন -> ধাতৱ অক্সাইড
উদাহৰণস্বৰূপে কপাৰ বতাহৰ সংস্পৰ্শত উত্তপ্ত কৰিলে ই অক্সিজেনৰ লগত লগ লাগি
এবিধ ক’লা অক্সাইড, কপাৰ (II) অক্সাইড উৎপন্ন কৰে।
2Cu + 0, ——— 2000
কপাৰ কপাৰ (11) অক্সাইড
সেইদৰে এলুমিনিয়ামে এলুমিনিয়াম অক্সাইড উৎপন্ন কৰে।
4Al + 30, 2AL0,
এলুমিনিয়াম এলুমিনিয়াম অক্সাইড
অধ্যায় 2? ত পাই আহিছে৷ যে কপাৰ অক্সাইডে হাইড্ৰ'ক্ল'ৰিক এচিডৰ লগত বিক্ৰিয়া কৰে।
আমি জানো যে ধাতৱ অক্সাইডবোৰ APT (basic in nature) | কিছুমান ধাতৱ অক্সাইডে
অৱশ্যে আম্লিক আৰু ক্ষাৰ উভয় ধৰ্মকে দেখুৱায়। এনেবোৰ ধাতৱ অক্সাইড যিবোৰ অন্ন আৰু
ক্ষাৰ উভয়ৰে লগত বিক্ৰিয়া কৰি লৱণ আৰু পানী উৎপন্ন কৰে, সিহঁতক উভয়ধৰ্মী অক্সাইড
(amphoteric oxide) বোলে। এলুমিনিয়াম অক্সাইডে অন্ন আৰু ক্ষাৰৰ লগত তলত দিয়া
ধৰণে বিক্ৰিয়া কৰে।

ALO, + 6HCI———-~ 2/01 + 3H,O
A120, + 2NaOH — 2NaAlO, + H,O
(ছ'ডিয়াম এলুমিনেট)

সৰহভাগ ধাতৱ অক্সাইড পানীত CUA; কিছুমানে পানীত দ্ৰৱীভূত হৈ ক্ষাৰ উৎপন্ন
কৰে। ছ'ডিয়াম অক্সাইড আৰু প’টাছিয়াম অক্সাইডে পানীত দ্ৰৱীভূত হৈ ক্ষাৰ উৎপন্ন কৰে।
Na,O (s) + H,O (J) -> 2NaOH (aq)
K,O (9) + H,O (0) -> 2KOH (aq)

me আৰু অধাতু

4 |

--- Page 49 ---
তোমালোকে জানানে?

কাৰ্যকলাপ 3.9 ত আমি দেখিবলৈ পালোঁ যে সকলো ধাতুৱে অক্সিজেনৰ লগত সমান
বেগত বিক্ৰিয়া নকৰে। বেলেগ বেলেগ ধাতুৱে অক্সিজেনৰ লগত বেলেগ ধৰণে বিক্ৰিয়া কৰে।
ছ’ডিয়াম আৰু পটাছিয়ামৰ দৰে ধাতুৱে ইমান প্ৰৱণতাৰে বিক্ৰিয়া কৰে যে মুক্ত বায়ুত বিক্ৰিয়া
ঘটিলে জুই জ্বলি Geo দুৰ্ঘটনা ৰোধ কৰিবলৈ সিহঁতক কেৰাচিন তেলত ডুবাই ৰখা Sa | সাধাৰণ
উষ্ণতাত মেগনেছিয়াম, এলুমিনিয়াম, জিংক, লেড আদি ধাতুৰ পৃষ্ঠভাগত ধাতুবোৰৰ অক্সাইডৰ
তৰপ এটাৰ আৱৰণ থাকে। এই অক্সাইডৰ সুৰক্ষা আৱৰণটোৱে ধাতুটোক অধিক জাৰণৰ পৰা
ৰক্ষা কৰে। তপতালে আইৰন নগলে কিন্তু আইৰনৰ গুড়ি বুনচেন শিখাত ছটিয়াই দিলে ভমককৈ
জ্বলি উঠে। কপাৰ নজ্বলে কিন্তু গৰম ধাতুটোৰ ওপৰত কপাৰ (I) অক্সাইডৰ এটা তৰপ সৃষ্টি
হয়। আনহাতে ৰূপ (Silver) আৰু সোণ (gold) উচ্চ উষ্ণতাতো অক্সিজেনৰ লগত বিক্ৰিয়া

aoae (anodising) হ’ল এলুমিনিয়াম ডা প্ৰলেপ Sea এটা প্রক্ৰিয়া। বতাহৰ সংস্পৰ্শত
এলুমিনিয়াম ধাতুৱে এটা পাতল অক্সাইডৰ তৰপ উৎপন্ন কৰে। এই এলুমিনিয়াম অক্সাইড তৰপটোৱে ধাতুবিধক

অধিক ক্ষয় যোৱাত বাধা দিয়ে। অক্সাইড তৰপটো ডাঠ কৰি ক্ষয়ৰ পৰিমাণ আৰু কমাব পাৰি। এন'ডীকৰণৰ
সময়ত পৰিষ্কাৰ এলুমিনিয়াম ধাতুক GG হিচাপে লোৱা হয় আৰু লঘু ছালফিউৰিক এচিডৰ লগত বিদ্যুৎ
বিশ্লেষণ কৰা হয়। GSS উৎপন্ন হোৱা অক্সিজেন গেছে এলুমিনিয়ামৰ লগত বিক্ৰিয়া কৰি সুৰক্ষা তৰপটো
(protective layer) আৰু ডাঠ কৰি পেলায়। এই অক্সাইড তৰপটো বিভিন্ন ৰঙ কৰি এলুমিনিয়ামৰ পাত্ৰবোৰ

কাৰ্য 3.9 ANS কৰি তোমালোকে উপলব্ধি কৰিব পাৰিছা যে পৰীক্ষাৰ বাবে গোট খোৱা

ধাতুৰ নমুনাবোৰৰ ভিতৰত ছ’ডিয়াম আটাইতকৈ সত্ৰিয় ধাতু। মেগনেছিয়ামৰ বিক্ৰিয়া কম

প্রবল (less vigorous); অৰ্থাৎ ই ছ’ডিয়ামতকৈ কম APR | অৱশ্যে অক্সিজেনৰ সৈতে দহন

বিক্ৰিয়াৰ দ্বাৰা যিংক, আইৰন, কপাৰ নাইবা লেডৰ সক্ৰিয়তাৰ ভ্ৰম নিৰূপণ কৰিব নোৱাৰি।
এইবিলাক ধাতুৰ সক্ৰিয়তাৰ ক্ৰম জানিবলৈ আন কিছুমান বিক্ৰিয়া অধ্যয়ন কৰিব লাগিব।

3.2.2 ধাতুৱে পানীৰ লগত বিক্ৰিয়া কৰিলে কি হয়? (What happens when Metals
react with h water?)

সাৱধান ঃ ন কাৰ্যত শিক্ষকৰ সহায় লাগিব।

= কাৰ্যকলাপ 3.9 ত সংগ্ৰহ কৰা ধাতুৰ নমুনাবোৰ লোৱা।

= ধাতুৰ সৰু টুকুৰাবোৰ বেলেগে বেলেগে বিকাৰত লৈ বিকাৰৰ আধা অংশলৈকে
পানী ভৰোৱা।

= কোন ধাতুৱে ঠাণ্ডা পানীৰ লগত বিক্ৰিয়া কৰিছে? ঠাণ্ডা পানীৰ লগত বিক্ৰিয়াৰ
উৰ্ধক্ৰমত ধাতুবোৰ সজোৱা।

= কোনো ধাতুৰ ক্ষেত্ৰত পানীৰ ওপৰত জুই জ্বলিছে নেকি?

= অলপ পিছত কোনোবাটো ধাতু পানীত ওপঙিছে নেকি?

= ঠাণ্ডা পানীৰ লগত বিক্ৰিয়া নকৰা ধাতুবোৰ গৰম পানীৰ বিকাৰলৈ স্থানান্তৰ কৰা।

= যিবিলাক ধাতুৱে গৰম পানীৰ লগতো বিক্ৰিয়া নকৰে সেইবিলাকে উতলা পানীৰ
বাষ্পৰ লগত বিক্ৰিয়া কৰে নেকি চিত্ৰ 3.3 ৰ দৰে ব্যৱস্থা কৰি চোৱা।

= উত্তপ্ত জলীয় বাষ্পৰ (steam) লগত কোন ধাতুৱে বিক্ৰিয়া নকৰিলে?

= ধাতুবিলাক পানীৰ লগত বিক্ৰিয়াবেগৰ নিন্নত্ৰমত সজোৱা।


--- Page 50 ---
(54-3.3 CSS জলীয় বাষ্পৰ লগত ধাতুৰ ART
ধাতুৱে পানীৰ লগত বিক্ৰিয়া কৰি ধাতৱ অক্সাইড আৰু হাইড্ৰ’জেন গেছ উৎপন্ন কৰে।

পানী দ্ৰৱণীয় ধাতৱ অক্সাইডবোৰে পানীত দ্ৰৱীভূত হৈ ধাতুৰ হাইড্ৰ'ক্সাইড উৎপন্ন কৰে। অৱশ্যে
সকলো ধাতুৱে পানীৰ লগত বিক্ৰিয়া নকৰে।
ধাতু + পানী > ধাতৱ অক্সাইড + হাইড্ৰ’জেন
ধাতৱ অক্সাইড + পানী -> ধাতুৰ হাইড্ৰ'ক্সাইড
ছ’ডিয়াম আৰু পটাছিয়াম ধাতুৱে ঠাণ্ডা পানীৰ লগত প্রবল বেগে (Violently) feat
কৰে। VGA আৰু পটাছিয়ামৰ ক্ষেত্রত বিক্ৰিয়াটো ইমান বেছি প্রবল আৰু তাপোৎপাদী বা
তাপবজজ্জী (exhothermic) যে উৎপন্ন হোৱা হাইড্ৰ’জেন গেছ নিমিষতে জ্বলি উঠে।
2K(s) + 2H,O() > 2KOH{aq) + H,(g) + তাপশক্তি
2Na(s) + 2H,O(l) > 2NaOH{(aq) + H,(g) + তাপশক্তি
পানীৰ লগত কেলছিয়ামৰ বিক্ৰিয়া বেগ কম প্রবল (less violent) | বিক্ৰিয়াত উৎপন্ন
হোৱা তাপ হাইড্ৰ’জেন গেছ জ্বলি উঠিবৰ বাবে পৰ্যাণ্ড নহয়।
Ca(s) + 21120(]) -> Ca(OH),(aq) + H,(g)
এইক্ষেত্ৰত কেলছিয়াম ধাতু পানীত ওপঙিবলৈ লয় কিয়নো উৎপন্ন হোৱা হাইড্ৰ’জেন গেছ
ধাতুৰ পৃষ্ঠতলত লাগি ধৰে।
মেগনেছিয়ামে ঠাণ্ডা পানীৰ লগত বিক্ৰিয়া নকৰে। ই গৰম পানীৰ লগত বিক্ৰিয়া কৰি
মেগনেছিয়াম BBY HSS আৰু হাইড্ৰ’জেন উৎপন্ন কৰে। মেগনেছিয়ামৰ পৃষ্ঠতলতো হাইড্ৰ’জেন
গেছ লাগি ধৰে বাবে ই ওপঙিব ধৰে।
এলুমিনিয়াম, আইৰন, যিংক আদি ধাতুৱে ঠাণ্ডা অথবা গৰম পানীৰ লগত বিক্ৰিয়া নকৰে।
কিন্তু সিহঁতে উতলা পানীৰ বাষ্পৰ লগত বিক্ৰিয়া কৰ ধাতৱ অক্সাইড আৰু হাইড্ৰ’জেন উৎপন্ন
কৰে।
2Al(s) + 3H,O(g) > Al,O,(s) + 3H,(g)
3Fe(s)+ 4H,O(g) — Fe,0O,(s) + 4H,(g)

ইফালে লেড, কপাৰ, ৰূপ, সোণ আদি ধাতুৱে পানীৰ লগত মুঠেই বিক্ৰিয়া নকৰে।

3.2.3 এছিডৰ লগত ধাতুৰ বিক্ৰিয়া ঘটিলে কি হয় ? (What happens when Metals
react with Acids?)

তোমালোকে পাই SHA যে ধাতুৱে এছিডৰ লগত বিক্ৰিয়া কৰি লৱণ আৰু পানী উৎপন্ন কৰে।

ae আৰু অধাতু


--- Page 51 ---
ধাতু + লঘু এছিড -> ধাতৱ লৱণ + হাইড্ৰ’জেন।
কিন্তু সকলো ধাতুৱে একেধৰণে বিক্ৰিয়া কৰেনে? চাওঁ আহা।

=_ ছ'ডিয়াম আৰু পটাছিয়ামৰ বাহিৰে আগৰ পৰীক্ষাৰ ধাতুবোৰ সংগ্ৰহ কৰা। ধাতুবোৰত
চেকা লাগিছে যদি বালিয়া কাগজেৰে (Sand Paper) মোহাৰি পৰিষ্কাৰ কৰি লোৱা।
সাৱধান ঃ VASAT আৰু পটাছিয়ামে ঠাণ্ডা পানীৰ লগত প্রবল বেগত বিক্ৰিয়া কৰে
বাবে সিহঁতক ল'ব নালাগে।

প্রতিটো ধাতুৰ নমুনাকে হাইড্ৰ'ক্ল’ৰিক এছিড থকা পৰীক্ষা নলীত ভৰোৱা।
পৰীক্ষানলীৰ এছিডত বাল্বটো ডুব যোৱাকৈ একোটা থাৰ্ম'মিটাৰ বান্ধি লোৱা।
পৰীক্ষানলীৰ পৰা৷ ওলোৱা বুৰবুৰণিৰ গতিবেগ সূক্ষ্মভাৱে লক্ষ্য কৰা।

হাইড্ৰ'ক্ল'ৰিক এছিডৰ লগত কোনটো ধাতুৱে আটাইতকৈ বেছি প্রবণতাৰে বিক্ৰিয়া কৰে?
কোনটো ধাতুৰ ক্ষেত্ৰত উষ্ণতা আটাইতকৈ বেছি হোৱা দেখা যায়?

ধাতুবোৰ লঘু এছিডৰ লগত বিক্ৰিয়াবেগৰ FRETS সজোৱা।

মেগনেছিয়াম, এলুমিনিয়াম, যিংক আৰু আইৰনৰ লগত লঘু হাইড্ৰ'ক্ল'ৰিক এছিডৰ মাজৰ
বিক্ৰিয়াৰ ৰাসায়নিক সমীকৰণ লিখা।

নাইট্ৰরিক এছিডৰ লগত ধাতুৰ বিক্ৰিয়া ঘটিলে হাইড্ৰ’জেন গেছ নোলায়; কাৰণ নাইট্ৰিক
এছিড (HNO,) এবিধ জাৰক পদাৰ্থ। ই উৎপন্ন হোৱা হাইড্ৰ’জেন গেছক পানীলৈ (HO)
জাৰিত কৰে আৰু নিজে নাইট্ৰ’জেনৰ যিকোনো এটা অক্সাইড (N,O, NO, NO,) লৈ
বিজাৰিত হয়। কিন্তু মেগনেছিয়াম (Mg) আৰু মেঙ্গানিজে (Mn) অতি লঘু HNO, ৰ লগত
বিক্ৰিয়া কৰি H, গেছ উৎপন্ন কৰে।

কাৰ্যকলাপ 3.11 ত নিশ্চয় মন কৰিছা যে বুৰবুৰণিৰ গতিবেগ মেগনেছিয়ামৰ ক্ষেত্রত
আটাইতকৈ বেছি। এই বিক্ৰিয়াটো আটাইতকৈ তাপবৰ্জী উৎপাদক। বিক্ৰিয়া বেগৰ PRT

হ’ল-_ Mg > Al > Zn > Fe | কপাৰৰ বেলিকা কোনো বুৰবুৰণি নোলায় আৰু উষ্ণতাৰো
তাৰতম্য নঘটে। অৰ্থাৎ কপাৰে লঘু HCI ৰ লগত বিক্ৰিয়া নকৰে।

3.2.4 ধাতুৱে আন ধাতৱ লৱণৰ Waele লগত কেনেকৈ বিক্ৰিয়া কৰে? (How do
Metals react with solutions of other Metal Salts?)

= পৰিষ্কাৰ তামৰ তাৰ আৰু লোৰ গজাল এটা লোৱা।
= তামৰ তাৰডাল আৰু লোৰ গজালটো ক্ৰমে চিত্ৰ 3.4 ত দেখুৱা ধৰণে পৰীক্ষা
নলীত লোৱা আইৰন ছালফেট আৰু কপাৰ ছালফেট Barto ডুৱাই দিয়া।

--- Page 52 ---
20 মিনিট পিছত পৰ্যবেক্ষণ কৰা কথাখিনি লিখি লোৱা।
কোনটো পৰীক্ষা নলীত বিক্ৰিয়া ঘটা দেখিলা?
কি ভিত্তিত বিক্ৰিয়া ঘটেনো?
পৰ্যবেক্ষণবোৰৰ কাৰ্যকলাপ 3.9,3.10 আৰু 3.11 লগত কিবা সম্বন্ধ আছেনে?
বিক্ৰিয়াটোৰ এটা সম্তলিত সমীকৰণ লিখা।
বিক্ৰিয়াটোৰ প্রকাৰ (type) কি?
সক্ৰিয় ধাতুৱে কম সক্ৰিয় ধাতুৰ লৱণৰ দ্ৰৱণ বা গলিত
লৱণৰ পৰা কম সক্ৰিয় ধাতুটো অপসাৰিত কৰিব পাৰে। ৰ
ইয়াৰ আগৰ পৰিচ্ছেদত (Section) আমি পাই আহিছে যে সূতা
সকলো ধাতু সমানে সক্ৰিয় নহয়। আমি অক্সিজেন, পানী আৰু
এছিডৰ লগত ধাতুৰ বিক্ৰিয়া অধ্যয়ন কৰিছোঁ। এইবোৰ পৰীক্ষা নলী-_]
বিকাৰকৰ লগত সকলো ধাতুৱে বিক্ৰিয়া নকৰে। সেইকাৰণে OF WHIT
আমি সংগ্ৰহ কৰা ধাতুবোৰক সিহঁতৰ সক্ৰিয়তা নিম্নত্ৰমত সজাব =F”
পৰা নাছিলো। প্রথম অধ্যায়ত অধ্যয়ন কৰা প্রতিষ্ঠাপন বা
অপসাৰণ RMS ধাতুবোৰৰ সক্ৰিয়তা SI নিৰূপণত

ছালফেট
wat ||

অধিক সহায় কৰে। কথাটো তেনেই সৰল---যদি A ধাতুৱে B
ধাতুৰ লৱণৰ BRE পৰা B ধাতুক অপসাৰিত বা প্রতিষ্ঠাপিত লোৰ গজাল
কৰিব পাৰে তেন্তে A ধাতু তকৈ বেছি সক্ৰিয়।
ধাতু A + B ধাতুৰ লৱনৰ দ্ৰৱ -> A ৰ লৱণৰ দ্ৰৱ + ধাতু ৪ চ্তিও.4
কাৰ্যকলাপ 3.12 ৰ পৰ্যবেক্ষণৰ ভিত্তিত কপাৰ আৰু আইৰনৰ ভিতৰত কোনটো ধাতু ধাতব লৱণৰ BAIT লগত
বেছি সন্ৰিয়? ধাতুৰ বিকিয়৷

3.2.5 ধাতুৰ সত্ৰিয়ত৷ ভ্ৰম (The Reactivity Series)

ধাতুবিলাকক সিহঁতৰ সক্ৰিয়তাৰ নিম্নক্ৰমত সজাই প্ৰস্তুত কৰা তালিকাখনক সক্ৰিয়তা ক্ৰম
বোলা হয়। অপসাৰণ বিক্ৰিয়াৰ পৰীক্ষাবোৰ (কাৰ্যকলাপ 1.9 আৰু 3.12) কৰি তলৰ ক্ৰমটো
(তালিকা 3.2) ধাতুবোৰৰ সতক্ৰিয়তা ক্ৰমৰূপে উপলব্ধ হৈছে।

তালিকা 3.2- সক্ৰিয়তা FT ঃ ধাতুবিলাকৰ আপেক্ষিক সত্ৰিয়তা

K পটাছিয়াম আটাইতকৈ সক্ৰিয়
Na ছডিয়াম

Ca কেলছিয়াম

Mg মেগনেছিয়াম

Al এলুমিনিয়াম

Zn জিংক (দস্তা) কম HA

Fe আইৰন (লো)

Pb লেড (সীহ)

H হাইড্ৰ’জেন

Cu কপাৰ (তাম)

Hg মাৰকিউৰি (পাৰা)

Ag চিলভাৰ (ৰূপ)

Au গোল্ড (সোণ) আটাইতকৈ কম সন্ৰিয়

Nye আৰু অধাত 4 5

--- Page 53 ---
ছ'ডিয়াম ধাতু কিয় কেৰাচিন তেলত ডুৱাই ৰখা হয়?
তলৰ বিক্ৰিয়াবিলাকৰ ৰাসায়নিক সমীকৰণ লিখা--
(i) উত্তপ্ত জলীয় বাষ্পৰ লগত আইৰনৰ বিক্ৰিয়া।
(ii) পানীৰ লগত কেলছিয়াম আৰু পটাছিয়ামৰ বিক্ৰিয়া।
A,B, C, D চাৰিটা ধাতু লৈ তলৰ দ্ৰৱণ বিলাকত এটা এটাকৈ দিয়া হৈছিল। ফলাফলবিলাক
তলৰ তালিকাত লিপিবদ্ধ কৰা হৈছে।

A বিক্ৰিয়া নহয় প্রতিষ্ঠাপন

B প্ৰতিষ্ঠাপন বিক্ৰিয়া নহয়
C

D

ওপৰৰ তালিকা ব্যৱহাৰ কৰি A BC D ধাতু সম্বন্ধে তলৰ প্রশ্নবিলাকৰ উত্তৰ frat |
(i) আটাইতকৈ সক্ৰিয় ধাতু কোনটো?
(ii) কপাৰ Al) ছালফেট লৱণত Baty দিলে কি হ’ব?
(ii) ABCD ধাতুক সক্ৰিয়তাৰ নিন্নক্ৰমত সজোৱা।
লঘু হাইড্ৰ'ক্ল'ৰিক এছিডত (HCI) এটা সক্ৰিয় ধাতু দিলে কি গেছ উৎপন্ন হয়? আইৰনে লঘু
H,SO,4 লগত কৰা বিক্ৰিয়াটোৰ সমীকৰণ লিখা।
আইৰন (Il) ছালফেট Barts যিংক ধাতু দিলে কি দেখিবা? সংঘটিত হোৱা বিক্ৰিয়াটো
লিখা।

3.3. ধাতুৱে অধাতুৰ লগত কিদৰে বিক্ৰিয়া কৰে? (HOW DO METALS AND
NON METALS REACT?)

ওপৰৰ পৰীক্ষাবিলাকত ধাতুৰ লগত বিভিন্ন বিকাৰকৰ বিক্ৰিয়া দেখিলা। ধাতুবোৰে এইদৰে
বিক্ৰিয়া কৰাৰ কাৰণ কি? এই প্রশ্নৰ উত্তৰ পাবলৈ তোমালোকে নৱম শ্ৰেণীত শিকি অহা মৌলৰ
পাৰমাণৱিক ইলেক্ট্ৰনীয় বিন্যাস মমত পেলাব লাগিব। আমি পাইছো যে সসম্ত্ৰান্ত গেছ (noble
gas) বিলাকৰ যোজ্যতা কক্ষ সম্পূৰ্ণ আৰু সিহঁতে কোনো ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়া কৰিব নোখোজে।
সেয়েহে মৌলৰ ৰাসায়নিক সক্ৰিয়তা সিহঁতৰ পৰমাণুৰ যোজ্যতা কক্ষ সম্পূৰ্ণ কৰাৰ প্রৱণতাৰ
ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰি ব্যাখ্যা কৰা হয়।

কিছুমান ARS গেছ, ধাতু আৰু অধাতুৰ ইলেক্ট্ৰনীয় বিন্যাস চোৱা Aes |

তালিকা 3.3 চালে দেখা যায় যে ছ'ডিয়াম পৰমাণুৰ বহিৰতম কক্ষত এটা ইলেক্ট্ৰন থাকে।
ছ’ডিয়াম পৰমাণুৰ MAPS থকা একমাত্ৰ ইলেক্ট্নটো এৰি দিলে ইয়াৰ [, কক্ষ হৈ পৰিব বহিৰতম
কক্ষ য’ত এটা সুস্থিৰ অষ্টক (Stable octet) আছে। এতিয়া VAT পৰমাণুটোৰ নিউক্লীয়াচত
পৰমাণুগৰ্ভত 11 টা aoa থকাৰ বিপৰীতে পৰমাণুটোত 10 টা ইলেক্ট্ৰন থাকিল৷ গতিকে ইয়াত
এটা ধনাত্মক আধান বেছি আছে যাৰ ফলস্বৰূপে আমি এটা VASAT কেটায়ন (Nat) পাওঁ।

4 6 বিজ্ঞান

--- Page 54 ---
তালিকা 3.3 কিছুমান মৌলৰ ইলেক্ট্ৰনীয় বিন্যাস

আনহাতে FRA বহিৰতম কক্ষত 7 টা ইলেক্ট্ৰন আছে। ই এটা ইলেক্ট্ৰন গ্ৰহণ কৰি সুস্থিৰ অষ্টক

বিন্যাস লাভ কৰে। Veal আৰু HRs বিক্ৰিয়া ঘটিলে ছ’ডিয়ামে এৰি দিয়া ইলেক্ট্ৰনটো
PR গ্ৰহণ কৰে। ইলেক্ট্ৰনটো গ্ৰহণ কৰি HPS পৰমাণুটো একক খ৷ণাত্মক আধানযুক্ত হৈ
পৰে, কিয়নো FRA পৰমাণুগৰ্ভত 17 টা প্রটিন আৰু পৰমাণুটোৰ K, L, M কক্ষত মুঠতে
18 টা ইলেকট্ৰন আছে। এইদৰে ক্ল’ৰাইড এনায়ন (C1) সৃষ্টি হয়। তলৰ চিত্ৰ 3.5 দেখুৱা ধৰণে

ইলেক্ট্ৰনৰ আদান প্রদান ঘটে।
Na ————_+> Nat +e
2,8, 1 2.8
(ছ'ডিয়াম কেটায়ন)
Cl+e- > Cr
2,. 85.7 2, 8,8
ক্ল’ৰাইড এনায়ন

o Ne ৰু x xo
Na + xCl x ——> (Na') শেঠ
x x

চিত্ৰ -3.5 ছ'ডিয়াম ক্ল’ৰাইডৰ গঠন
ছ’ডিয়াম আৰু ক্ল’ৰাইড আয়ন দুটা বিপৰীত আধানযুক্ত হোৱা হেতুকে পৰস্পৰে পৰস্পৰক
আকৰ্ষণ কৰে আৰু দৃঢ় বিদ্যুৎ আকৰ্ষণীয় বলৰদ্বাৰা বান্ধ খাই ছ'ডিয়াম ক্লৰাইড (NaCl) গঠন
হয়।মনকৰিবলগীয়া যে ছ'ডিয়াম ক্ল’ৰাইড অণু হিচাপে নাথাকে বৰং বিপৰীত আধানযুক্ত আধানৰ
পুঞ্জ (aggregate) হিচাপেহে থাকে।
আন এটা আয়নীয় যৌগ মেগনেছিয়াম ক্ল’ৰাইডৰ গঠন চোৱা যাওক (চিত্ৰ-3.6)

ae আৰু অধাতু

--- Page 55 ---
Mg -> Mg,* + 26
ট. 82 2,8
(মেগনেছিয়াম কেটায়ন)
Cl+e “4 a
2, 8,7 2,8,8
(ক্লৰাইড এনায়ন)
ত % x-
Mg; + || ——(Mg”) kets]
চিত্ৰ $ 3.6 মেগনেছিয়াম ক্ল’ৰাইডৰ গঠন।

এনেধৰণে ধাতুৰ পৰা অধাতুলৈ BHA স্থানান্তৰণৰ ফলত সৃষ্টি হোৱা যৌগৰ আয়নীয়
যৌগ (ionic compound) বা ইলেক্ট্ৰ'যোজী (electrovalent) যৌগ বোলে। MgCl, কেটায়ন
আৰু এনায়ন দুটাৰ নাম লিখিব পাৰিবানে?
3.3.1 আয়নীয় যৌগৰ ধৰ্ম (Properties of Ionic Compounds)
আয়নীয় যৌগৰ ধৰ্মৰ বিষয়ে জানিবলৈ তলৰ পৰীক্ষাটো কৰি চোৱা যাওঁক।

= বিজ্ঞানাগাৰৰ পৰা ছ'ডিয়াম ক্ল’ৰাইড (NaCl), পটাছিয়াম ক্ল’ৰাইড (KCI),
বেৰিয়াম ক্ল’ৰাইড (BaCL,) নাইবা আন লৱণ সংগ্ৰহ FAI |

= এই লৱণবিলাকৰ ভৌতিক অৱস্থা কি?

= এটা ধাতৱ লৱণ সৰু চামুচ (spatula) এখনত লৈ বুনচেন শিখাত জ্বলাই
দিয়া। আনবিলাক লৱণো এনেদৰে তপতোৱা।

= কি দেখিলা? কোনো লৱণে শিখাৰ ৰং পৰিৱৰ্তন কৰিছে নেকি? এই

চিত্র ও. = লৱণবোৰ পানী, CAVE আৰু কেৰাচিনত দ্রবীভূত কৰিবলৈ চেষ্টা কৰা।
a কৰা হৈছে I IG E
= চিত্ৰ 3.8 ত দেখুওৱাৰ দৰে এটা বৈদ্যুতিক বৰ্তনী সাজি লোৱা | BAF
ov pra দুডালৰ এডাল লৱণৰ দ্ৰৱত ডুৱাই দিয়া। কি দেখিলা ? একেধৰণে আন
লৱণবোৰৰ ক্ষেত্রতো পৰীক্ষা কৰা।
= এই যৌগবোৰৰ ধৰ্ম সম্বন্ধে কি ধাৰণা৷ হ’ল?
বিকাৰ তালিকা 3.4 কিছুমান আয়নীয় যৌগৰ গলনাংক আৰু উতলাংক
গ্ৰেফাইটৰ পাত
পৰীক্ষণীয়
লৱণৰ দ্ৰৱণ
চিত্ৰ-3.৪
লৱণৰ BIT বিদ্যৃত পৰিবাহিতা


--- Page 56 ---
আয়নীয় যৌগৰ তলত উল্লেখ কৰা ধৰ্মবোৰ নিশ্চয় মন কৰিছ৷ |
(i) ভৌতিক ধৰ্ম--আয়নীয় যৌগবোৰ কঠিন বা গোটা আৰু কিছু দৃঢ়; কিয়নো ধনাত্মক
আৰু ANE আধানৰ মাজৰ বিদ্যুৎস্থিতীয় আকৰ্ষণীয় বল যথেষ্ট শক্তিশালী। এই
যৌগবোৰ চনকা (brittle) আৰু চাপ প্রয়োগ কৰিলে সহজে ভাগি টুকুৰা টুকুৰ হয়।
Gi) গলনাংক আৰু উতলাংক---আয়নীয় যৌগৰ গলনাংক আৰু উতলাংক উচ্চ (তালিকা
3.4 চোৱা)। কাৰণ ইহঁতৰ আন্তঃ আয়নীয় বিদ্যুৎস্থিতীয় আকৰ্ষণ বল অতি প্রবল।
ইয়াক ভাঙি আয়নবোৰ পৃথক কৰিবলৈ ভালেখিনি তাপশক্তিৰ প্রয়োজন হয়।
(ii) দ্ৰৱণীয়তা-- ইলেক্ট্যোজী যৌগবিলাক পানীত দ্ৰৱণীয় আৰু কেৰাচিন, পেট্ৰ’ন আদি
দ্ৰাৱকত SHAT |
(iv) বিদ্যুত পৰিবাহিতা--- দ্ৰৱণৰ মাজেদি বিদ্যুৎ চালিত কৰিলে আধানযুক্ত কণিকাৰ
(charged particles) চলন আৰম্ভ হয়। আয়নীয় যৌগ পানীত দ্ৰৱীভূত কৰি পোৱা
BRS আয়নবিলাক বিদ্যুৎ প্রবাহৰ লগে লগে বিপৰীত ইলেক্ট্ৰ'ডলৈ গতি কৰে। কঠিন
অৱস্থাত (solid state) আয়নীয় যৌগই বিদ্যুৎ পৰিবহন নকৰে; কিয়নো ইহঁতৰ দৃঢ়
গঠনৰ বাবে আয়নৰ লৰচৰ সম্ভৱ নহয়। কিন্তু বিগলিত অৱস্থাত (molten state)
আয়নীয় যৌগৰ মাজেৰে বিদ্যুৎ পৰিবহন সম্ভৱ। কাৰণ বিগলিত অৱস্থাত বিপৰীত
ধৰ্মী আয়নবোৰৰ মাজৰ আকৰ্ষণী শক্তিৰ তুলনাত প্রয়োগ কৰা তাপশক্তিৰ মান অধিক
হয়। ফলত আয়নবোৰ চলাচল কৰিবলৈ মুক্ত হয় আৰু এই আয়নবোৰেই বিদ্যুৎ পৰিবহন
কৰে।

() ছ'ডিয়াম, অক্সিজেন আৰু মেগনেছিয়ামৰ ইলেক্ট্ৰন বিন্দু গঠন (electron dot

structure) লিখা |

(i) ইলেক্ট্ৰন স্থানান্তৰৰ জৰিয়তে Na,O আৰু MgO ৰ গঠন লিখা।
(iii) এই যৌগটোত থকা আয়নসমূহ কি কি?
2. আয়নীয় যৌগৰ গলনাংক কিয় বেছি?

3.4. ধাতুবিলাকৰ উৎস (OCCURENCE OF METALS)

পৃথিৱীৰ খোলাটো ধাতুৰ প্রধান উৎস। সাগৰৰ পানীতো দ্ৰৱণীয় লৱণ কিছুমান-_-যেনে ছ'ডিয়াম
ক্ল’ৰাইড, মেগনেছিয়াম ক্ল’ৰাইড আদি থাকে। পৃথিৱীত মৌল বা যৌগ অৱস্থাত WHFS crite
পদাৰ্থবোৰক খনিজ পদাৰ্থ বা মণিক (minerals) বুলি কোৱা হয়। কিছুমান খনিজ পদাৰ্থত
কোনো এবিধ ধাতুৰ পৰিমাণ অধিক থাকে আৰু তাৰ পৰা ধাতুবিধ লাভজনকভাৱে আহৰণ
কৰিব পাৰি। এই ধৰণৰ খনিজ MTR ধাতুটোৰ আকৰিক বা আকৰ (ore) বুলি কোৱা হয়।

3.4.1. ধাতু আহৰণ (Extraction of Metals)

তোমালোকে ধাতুবোৰৰ সক্ৰিয়তাৰ ক্ৰম (Reactivity Series) জানা। ইয়াকে প্ৰয়োগ কৰি
ধাতুবোৰ আকৰৰ পৰা কিদৰে নিষ্কাশন বা আহৰণ কৰা হয় তাক সহজে বুজিব পাৰিবা৷ কিছুমান
ধাতু প্রকৃতিত মুক্ত অৱস্থাত থাকে। প্রায়ভাগেই যৌগ অৱস্থাত থাকে। সক্ৰিয়তা শ্রেণীৰ
তলৰফালে স্থানপ্রাপ্ত ধাতুবোৰ কম সক্ৰিয় বা নিষ্ক্ৰিয়। সিহঁতক মুক্ত অৱস্থাত পাব পাৰি।

ধাতৃ আৰু অধাতু 49

--- Page 57 ---
AS | মুক্ত মৌল হিচাপে
Au

বিদ্যুত বিশ্লেষণ

কাৰ্বন বিজাৰণ

চ্রৱ্রি 3.9

WTS! PY অনুযায়ী

ধাতুবিদ্যা |

চিত্ৰ 3.9 সক্ৰিয়তা ক্ৰম অনুযায়ী
ধাতুবিদ্যা।

9০0

উদাহৰণস্বৰূপে WY, ছিলভাৰ, প্লেটিনাম, কপাৰ আদি প্ৰকৃতিত মুক্ত অৱস্থাত পোৱা যায়।
কপাৰ আৰু ছিলভাৰ ছালফাইড বা অক্সাইড আকৰ হিচাপেও পোৱা যায়। সক্ৰিয়তা শ্ৰেণীৰ
ওপৰৰ ধাতুবোৰ (K, Na, Ca, Mg, Al) ইমান সক্ৰিয় যে এইবিলাক কেতিয়াও মুক্ত মৌল
হিচাপে পোৱা নাযায়। সক্ৰিয়তা শ্ৰেণীৰ মাজত অৱস্থিত ধাতুবোৰ (Zn, Fe, Pb আদি)
মজলীয়াভাৱে সক্ৰিয় (moderately reactive) | ইহঁতক প্রধানকৈ যৌগ হিচাপে পোৱা যায়।
সৰহভাগ ধাতুৰে আকৰবোৰ সিহঁতৰ কিছুমান অক্সাইড। কাৰণ অক্সিজেন এটা অতিশয় Afra
মৌল আৰু ইয়াক প্ৰকৃতিত পৰ্যাপ্ত পৰিমাণে পোৱা যায়।

সক্ৰিয়তাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰি ধাতুবোৰক তিনিটা বিভাগত ভগাব পাৰি (চিত্ৰ 3.9) - (i)
কম সক্ৰিয়, (ii) মজলীয়াভাবে সক্ৰিয় (iii) অতি সক্ৰিয়। প্রতি বিভাগৰ ধাতু নিষ্কাশনৰ বাবে
বিশেষ বিশেষ পদ্ধতি ব্যৱহাৰ কৰা হয়।

আকৰৰ পৰা বিশুদ্ধ ধাতু নিষ্কাশনৰ সময়ত কেবাটাও খাপ (Step) থাকে। এই খাপবিলাক
সংক্ষিপ্তৰূপত চিত্ৰ 3.10 ত দিয়া হৈছে আৰু তলৰ অংশত আলোচনা কৰা হৈছে।

চিত্ৰ ৪3.10 আকৰৰ পৰা MS নিজাশনৰ থকা খাপবিলাক

আকৰ
ar
আকৰ গাঢ়ীকৰণ
৷
as | a |
অতি সক্ৰিয় ধাতু মজলীয়া iid ধাতু কম সক্ৰিয় ধাতু
+ ST 7 +
বিগলিত আকৰৰ কাৰ্বনেট ছালফাইড ছালফাইড
বিদ্যুত বিশ্লেষণ আকৰ আকৰ আকৰ
L + 1
বিশুদ্ধ ধাতু দৰ্ষীকৰণ re তাপজাৰণ
২ লস === L
| ধাতু
২; ৬
ধাতব অক্সাইড শোধন
L
ধাতুলৈ বিজাৰণ
৬
ধাতু বিশুদ্ধিকৰণ

3.4.2. আকৰ গাটাকৰণ (Enrichment of ores)

খনিৰ পৰা আহৰণ কৰা সময়ত আকৰৰ লগত বহুতো অশুদ্ধি যেনে মাটি, বালি আদি মিহলি
হৈ থাকে। এই অশুদ্ধি বা অপদ্ৰব্যবোৰক খনিজ মল (gangue) বোলে। ধাতু নিষ্কাশনৰ আৰম্ভণিতে

বিভ্ঞান

--- Page 58 ---
এই অপদ্রৰব্যবোৰ আঁতৰ কৰিব ACT | আকৰ আৰু অপদ্রৰব্যৰ ভৌতিক আৰু ৰাসায়নিক ধৰ্মৰ
ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰি খনিজ মল আঁতৰাবলৈ বেলেগে বেলেগ পদ্ধতি প্রয়োগ কৰা৷ হয়।

3.4.3. নিম্নসক্ৰিয়তাৰ ধাতু নিষ্কাশন (Extracting Metals low in the Activity
Series) 2

সক্ৰিয়তা শ্ৰেণীৰ তলৰফালে থকা ধাতুবোৰ প্রায় নিষ্ক্ৰিয়। এইবিলাক ধাতুৰ অক্সাইড উত্তপ্ত
কৰি ধাতুলৈ বিজাৰিত কৰিব পাৰি। যেনে চিনাবাৰ (789) মাৰকিউৰিৰ এটা আকৰিক। বতাহৰ
উপস্থিতিত ইয়াক উত্তপ্ত কৰিলে প্ৰথমতে মাৰকিউৰিক অক্সাইড (HgO) উৎপন্ন হয়। পিছত
আৰু অধিক উত্তপ্ত কৰিলে মাৰকিউৰিক অক্সাইড মাৰকিউৰিলৈ বিজাৰিত হয়।

তাপ

2H, (s) + 30, (8)

-> 2]ন80 (8) + 290, (৪)

2HgO (9) জা 9 2Hg (1) + O, (8)

সেইদৰে কপাৰৰ আকৰিক Cu,S বতাহৰ উপস্থিতিত উত্তপ্ত কৰি কপাৰ ধাতু পোৱা A |
তাপ

2Cu,S (s) + 30, (8) -> 200,0 (s) + 280, (8)

তাপ

2080,0 + Cus

3.4.4. সক্ৰিয়তা শ্ৰেণীৰ মধ্যম ধাতুৰ FrShty(Extracting Metals in the Midde
of the Activity Series)

সক্ৰিয়তা শ্ৰেণীৰ মাজভাগত থকা ধাতু যেনে আইৰণ, জিংক, TG, কপাৰবোৰ মজলীয়াভাৱে
AFA | প্ৰকৃতিত এই ধাতুবোৰ ছালফাইড বা কাৰ্বনেট আকৰিক ৰূপত পোৱা যায়। ছালফাইড
আৰু কাৰ্বনেট আকৰৰ তুলনাত অক্সাইড আকৰৰ পৰা ধাতু নিষ্কাশন সহজ। সেইকাৰণে বিজাৰণ
কৰাৰ আগেয়ে ধাতৱ ছালফাইড আৰু কাৰ্বনেট আকৰ ধাতৱ অক্সাইডলৈ পৰিৱৰ্তিত কৰা হয়।
অতিৰিক্ত বায়ুৰ উপস্থিতিত উচ্চ তাপত উত্তপ্ত কৰি ছালফাইড আকৰৰ, ধাতৱ অক্সাইডলৈ
ৰূপান্তৰিত কৰা হয়। এই পদ্ধতিক তাপজাৰণ (roasting) বোলে। পৰিমিত বায়ুৰ পৰিবেশত
উচ্চতাপত উত্তপ্ত কৰি কাৰ্বনেট আকৰ ধাতৱ অক্সাইডলৈ পৰিৱৰ্তিত কৰা হয়। ইয়াকে দগ্ধীকৰণ
(calcination) বোলে। যি ংকৰ আকৰ তাপজাৰণ আৰু দগ্ধীকৰণ কৰিলে ঘটা বিক্ৰিয়াবোৰ
তলত দিয়া হ’ল।

— 6Cu (s) + SO, (৪)

তাপজাৰণ ঃ

2ZnS (৪) + 30, (g) = — 27010 (৪) + 290, (g)
দগ্ধীকৰণ ঃ

ZnCO, (৪) জা — 2210 (৪) + CO, (8)

ধাতৱ অক্সাইডবোৰ পিছত উপযুক্ত বিজাৰক যেনে কাৰ্বন ব্যৱহাৰ কৰি যথাযথ ধাতুলৈ
বিজাৰিত কৰা হয়। উদাহৰণ হিচাপে যিংক অক্সাইড কাৰ্বনৰ লগত উত্তপ্ত কৰিলে ধাতৱ যিংকলৈ
বিজাৰিত হয়।

ZnO(s) + C(s) > Zn(s) + CO(g)

জাৰণ আৰু বিজাৰণ সম্বন্ধে তোমালোকে প্ৰথম অধ্যায়তে শিকি আহিছা। ধাতৱ যৌগৰ
পৰা ধাতুলৈ পৰিৱৰ্তন কৰা প্রক্ৰিয়াকো বিজাৰণ বোলে।

ae আৰু অধাতু

--- Page 59 ---
ধাতৱ অক্সাইডক ধাতুলৈ বিজাৰিত কৰিবলৈ কাৰ্বন (পোৰা কয়লা) ব্যৱহাৰ কৰাৰ উপৰি
প্রতিস্থাপন Ries ব্যৱহাৰ কৰা হয়। অতিকৈ সক্ৰিয় ধাতু যেনে ছ'ডিয়াম, কেলছিয়াম
এলুমিনিয়াম আদিও বিজাৰক হিচাপে ব্যৱহাৰ কৰিব পাৰি; কিয়নো ইহঁতে কম সক্ৰিয় ধাতুৰ
যৌগৰ পৰা ধাতুটো প্রতিস্থাপিত কৰিব পাৰে। উদাহৰণস্বৰূপে মেঙ্গানিজ ডাইক্সাইড এলুমিনিয়াম
ক্স গুড়িৰ লগত Ges কৰিলে তলৰ বিক্ৰিয়াটো ঘটে।

3MnO,(s) + 4Al(s) > 3191) {]) + 2Al,0,(s) + Heat

এই বিক্ৰিয়াত কোনটো জাৰিত আৰু কোনটো বিজাৰিত হ’ল ক’বপাৰিবানে?

এইবোৰ প্ৰতিস্থাপন বিক্ৰিয়া যথেষ্ট তাপবৰ্জী। উদ্ভৱ হোৱা তাপৰ পৰিমাণ ইমান
বেছি যে বিক্ৰিয়াৰ ফলত উৎপন্ন হোৱা ধাতুটো গলিত অৱস্থাতহে পোৱা যায়।
দৰাচলতে আইৰন (]]]) অক্সাইডৰ (Fe,O,) লগত এলুমিনিয়াম বিক্ৰিয়াটোকে ৰেল
লাইন জোৰা দিবলৈ বা যন্ত্ৰপাতিৰ ভগা অংশ জোৰা লগাবলৈ ব্যৱহাৰ কৰা হয়।
ইয়াক থাৰ্মিট বিক্ৰিয়া বোলা হয়।

Fe,O,(s) + 2Al(s) > 276(]) + Al,O,(s) + Heat

fog 2 3.1 3.4.5, উচ্চসত্ৰিয়তাৰ ধাতুনিষ্কাশন (Extracting Metals towards Top of the
ৰেল লাইনৰ চিৰি জোৰা Activity Series)
দিয়া থামিট পদ্ধতি )

সক্ৰিয়তা শ্ৰেণীৰ একেবাৰে ওপৰৰ ফালে পোৱা ধাতুবোৰ অতি Tif | সিহঁতৰ যৌগ কাৰ্বনৰ
লগত উত্তপ্ত কৰিলে ধাতু পোৱা নাযায়। উদাহৰণস্বৰূপে কাৰ্বনে ছ'ডিয়াম, মেগনেছিয়াম,
কেলছিয়াম, এলুমিনিয়াম আদিৰ ধাতব অক্সাইডবোৰৰ পৰা ধাতুবোৰ নিষ্কাশিত কৰিব নোৱাৰে।
কিয়নো এইবোৰ ধাতুৰ অক্সিজেনৰ প্রতি আসক্তি কাৰ্বনতকৈ অধিক। এইবোৰ ধাতু বিদ্যুৎ
বিজাৰণৰ (electrolytic reduction) দ্বাৰা পোৱা যায়। যেনে VASA, মেগনেছিয়াম, আৰু
কেলছিয়াম ধাতু সিহঁতৰ বিগলতি ক্ল’ৰাইডৰ (Molten Chloride) বিদ্যুৎ বিশ্লেষণৰ দ্বাৰাই পোৱা
যায়। কেথ’ডত ধাতুটো জমা হয় আৰু GSS BR গেছ মুক্ত হয়। বিক্ৰিয়াবোৰ হ’ল---
PAS Nat+e- > Na

GP OO 2cl- > Cl, + 26
2 এনেদৰে এলুমিনিয়াম অক্সাইডৰ বিদ্যুৎ বিজাৰণৰদ্বাৰা এলুমিনিয়াম ধাতু পোৱা হয়।
০ |" 3.4.6. ধাতুৰ শোধন (Refining of Metals)
PIG 7" Se এন’ড

ওপৰত বৰ্ণনা কৰা বিভিন্ন বিজাৰণ পদ্ধতিৰে পোৱা ধাতুবোৰ বিশুদ্ধ নহয়।
ars নৱ ইহঁতৰ লগত কিছুমান Cafe AUCs | এই অণশুদ্ধিবোৰ আঁতৰ কৰিহে em
0৪০, দ্ৰৱ ধাতু পাব পাৰি। অশুদ্ধিমুক্ত ধাতু শোধন কৰিবলৈ বহুলভাৱে ব্যৱহাৰ হোৱা
পদ্ধতিটো হ’ল--

বিকাৰ fags পৰিশোধন পদ্ধতি (Electrolytic Refining) : কপাৰ, যিংক,

ৰ এ |- অণশ্ডদ্ধি (এন'ড টিন, নিকেল ছিলভাৰ, গোল্ড আদি ধাতু এই পদ্ধতিৰে শোধন কৰা হয়। এই

চিত্ৰ 8 3.12 বোকা) পদ্ধতিত অশুদ্ধ ধাতুৰ he আৰু বিশুদ্ধ ধাতুৰ পাত এচলা HAG হিচাপে

ব্যৱহাৰ কৰা হয়। ধাতুটোৰ লৱণৰ দ্ৰৱ এটা বিদ্যুৎ বিশ্লেষ্য (Electrolyte)

ঠাৰ ৰ ৰাস ভাস" হিচাপে লোৱা হয়। সঁজুলিটো চিত্র 3.12 ত দেখুৱা ধৰণে সজা হয়। বিদ্যুৎ

, জী Res মাজেদি বিদ্যুৎ প্রবাহ চালিত কৰিলে এন'"ড হিচাপে ব্যৱহাৰ কৰা

GTC আৰু বিগদধ কপাৰ কেথড । বিণ্যুত চালিত অণুদ্ধ ধাতুৰ পাতৰ পৰা বিশুদ্ধ ধাতুখিনি দ্ৰৱীভূত হয়। একে পৰিমাণৰ
কৰিলে PMCS বিশুদ্ধ কপাৰ জমা হয়।

৪ 2 বিজ্ঞান

--- Page 60 ---
বিশুদ্ধ ধাতু বিদ্যুৎ Rata পৰা গৈ Seow জমা হ’ব৷ দ্ৰৱণীয় অশুদ্ধিবোৰ দ্ৰৱীভূত হৈ
ৰোৱাৰ বিপৰীতে outs অশুদ্ধিবোৰ বিদ্যুকোষৰ এন’ডৰ তলিভাগত গেদ হিচাপে জমা
হব। এই গেদক GAG বোকা (anode mud) বোলে।

তলত দিয়াবোৰৰ সংজ্ঞা লিখা।

(i) মণিক (mineral) (ii) আকৰ (ore) (ii) খনিজ মল (gangue)
APS মুক্ত অৱস্থাত পোৱা দুটা ধাতুৰ নাম লিখা।
অক্সাইডৰ পৰা ধাতু উৎপন্ন কৰিবলৈ কি ৰাসায়নিক পদ্ধতি প্রয়োগ কৰা হয়?

3.5.ক্ষযীভবন (CORROSION)

ক্ষয়ীভবন সম্বন্ধে তোমালোকে প্রথম অধ্যায়তে পঢ়ি আহিছা যে--

a ছিলভাৰ অৰ্থাৎ ৰূপৰ পাত্ৰ ব৷ গহনা বতাহৰ সংস্পৰ্শত কিছুসময় ৰাখি থলে ক’লা পৰে।
কাৰণ বতাহৰ উপস্থিতিত ছালফাৰৰ সৈতে বিক্ৰিয়া কৰি ছিলভাৰ ছালফাইডৰ এটা আৱৰণ
পেলায়।

m কপাৰে বতাহত থকা সেমেকা কাৰ্বন ডাইক্সাইডৰ লগত বিক্ৰিয়া কৰাৰ ফলত তাৰ উজ্বল
মুগা ৰং পাতল হৈ শেষত সামান্য সেউজীয়া হৈ পৰে। সেউজীয়া পদাৰ্থটো কপাৰ
কাৰ্বনেট।

৷ সেমেকা বায়ুৰ সংস্পৰ্শত বহুসময় আইৰন অৰ্থাৎ লো থৈ দিলে ইয়াৰ ওপৰত ৰঙচুৱা
মুগা বৰণৰ পাতল তৰপ পৰে। ইয়াকে মামৰ বোলে।
এতিয়া লোত মামৰ ধৰাৰ কাৰকবোৰ বিচাৰ কৰা যাওক।

= তিনিটা পৰীক্ষানলী লৈ প্ৰত্যেকতে কেইটামান লোৰ গজাল
ভৰোৱা।

= পৰীক্ষানলী কেইটাত A, B, C লেবেল লগাই লোৱা। A
নলীত অলপ পানী লৈ মুখ বন্ধ কৰা।

=} নলীত উতলোৱা পাতিত পানী ভৰাই এক mL তেল
ভৰোৱা। তাৰ পিছত মুখ বন্ধ কৰা। তেলখিনি পানীত ওপঙি
থাকি পানীত বায়ু দ্ৰৱীভূত হোৱাত বাধা জন্মাব।

= (' নলীত অলপমান অনাৰ্দ্ৰ কেলছিয়াম ক্ল’ৰাইড ভৰাই মুখ
বন্ধ কৰা। ই নলীত থকা জলীয় ভাপ শোষণ কৰিব।

= পৰীক্ষানলীবোৰ কেইদিনমান থৈ দিয়া। পিছত পৰ্যবেক্ষণ কৰা

(চিত্র- 3.13) উতলোৱা পাতিত পালী অনাদৰ কেলছিয়াম
দেখিবলৈ পাবা যে /* নলীৰ লোৰ গজালত মামৰ ধৰিছে; কিন্তু B (ee হে খকা বায় FARE (ORR

আতৰাবলৈ, কাৰক,
আৰু C নলীৰ গজালত মামৰ ধৰা নাই। A নলীত গজালবোৰ বায়ু আৰু চিত্ৰ 3.13: ? /

পানী উভয়ৰে সংস্পৰ্শলৈ আহিছে। 1; নলীত গজালবোৰ পানীৰ ow মামৰ ধৰা চতৰ্বোৰৰ অনুধাৱন A নলীত
সংস্পৰ্শলৈ আৰু €' নলীত কেৱল অনাৰ্দ্ৰ বায়ুৰ সংস্পৰ্শলৈ আহিছে। বায় আৰু পানী আছে। নলীত বায়ু পানীত
ইয়াৰদ্ধাৰা লোত মামৰ ধৰা কাৰকবিলাকৰ বিষয়ে কি জানিলা? দ্ৰৱীভূত হৈ থকা নাই। C নলীৰ বায়ু শুকান।

ae আৰু অধাতু 53

--- Page 61 ---
3.5.1. ক্ষয়প্ৰতিৰোধ (Prevention of Corrosion)

লোত মামৰ ধৰা ৰোধ কৰিবলৈ ৰঙ কৰা (painting), তেল সনা (oiling), গ্ৰীজসনা
(greesing), দক্তালেপন (galvanising), ক্ৰ'মপ্লেটিং (chrome plating), এন’ডকৰণ নাইবা
সংকৰ ধাতু তৈয়াৰ কৰা আদি পদ্ধতি প্ৰয়োগ কৰা হয়।

দস্তালেপন হ’ল ষ্টিল আৰু লোত মামৰ নধৰিবৰ বাবে যিংকৰ আৱৰণ দিয়া এটা পদ্ধতি।
দস্তালেপিত বস্তুবোৰত দস্তাৰ প্ৰলেপ আঁতৰি যোৱাৰ পিছতো৷ মামৰ নধৰে। ইয়াৰ কাৰণ দৰ্শাব
পাৰিবানে?

সংকৰ ধাতু প্রস্তুত কৰি ধাতৱ গুণাগুণ উন্নত কৰা হয়। সংকৰ ধাতু তৈয়াৰ কৰি ধাতুৰ গুণ
আমি বিচৰা ধৰণে সলনি কৰিব পাৰে৷ ৷ উদাহৰণ হিচাপে লো হৈছে এবিধ বহুলভাৱেই ব্যৱহৃত
ধাতু। পিছে ইয়াক কেতিয়াও বিশুদ্ধ ৰূপত পাব নোৱাৰি আৰু বিশুদ্ধ ৰূপত ব্যৱহাৰো কৰিব
নোৱাৰি। কিয়নো বিশুদ্ধ লো বৰ কোমল আৰু গৰম কৰিলেই বিস্তাৰিত হৈ পৰে। কিন্তু যদি
লোৰ লগত সামান্য পৰিমাণৰ কাৰ্বন (প্রায় 0.05%) মিহলোৱা হয় তেনেহলৈ ই টান আৰু দৃঢ়
(strong) হৈ পৰে। লোৰ লগত নিকেল আৰু SAT মিহলাই আমি ষ্টেইনলচ ষ্টিল পাওঁ।
ষ্টেইনলেচ ষ্টিল টান আৰু ইয়াত মামৰ নধৰে। অৰ্থাৎ লোৰ লগত আন বস্তু মিহলালে তাৰ ধৰ্মৰ
পৰিৱৰ্তন হয়। প্রকৃতপক্ষে যিকোনো ধাতুৰ লগত আন বস্তু মিহলালে তাৰ ধৰ্মৰ পৰিৱৰ্তন হ’বই।
মিহলোৱা বস্তুটো ধাতু বা অধাতুও VAAL | সংকৰ ধাতু (alloy) হ’ল দুটা বা ততোধিক ধাতু
নাইবা এটা ধাতু আৰু এটা অধাতুৰ সমসত্ব Feet | মুখ্য ধাতুটো গলাই লৈ তাত আন মৌল
(ধাতু বা অধাতু) নিৰ্দিষ্ট অনুপাতত দ্ৰৱীভূত কৰি সংকৰ ধাতু তৈয়াৰ কৰা হয়। পিছত ইয়াক
চেঁচা হ’বলৈ দিয়া হয়।

সংকৰ ধাতুৰ এটা উপাদানত পাৰা হ’লে তাক এমালগাম বোলা হয়। সংকৰ ধাতুৰ
বিদ্যুৎপৰিবাহিতা আৰু গলনাংক বিশুদ্ধ ধাতুতকৈ কম। যেনে কপাৰ আৰু যি ংকৰ সংকৰ পিতল
(brass) নাইবা কপাৰ আৰু টিনৰ সংকৰ ধাতু ব্ৰঞ্জ (bronze) বিদ্যুতৰ সুপৰিবাহী নহয় অথচ
কপাৰ বৈদ্যুতিক বৰ্তনী সাজিবলৈ ব্যৱহাৰ কৰা হয়। লেড আৰু টিনৰ সংকৰ BIA (Solder)
গলনাংক কম হোৱা বাবে ইয়াক বৈদ্যুতিক তীৰ জোৰা লগোৱাত ব্যৱহাৰ কৰা হয়।


--- Page 62 ---
যিংক, মেগনেছিয়াম আৰু কপাৰৰ ধাতৱ অক্সাইড তলত দিয়া ধাতুবোৰৰ লগত উত্তপ্ত

কৰা হ'ল।

কোনবিলাক ক্ষেত্ৰত প্রতিষ্ঠাপন বিক্ৰিয়া ঘটিব?
কোনবোৰ ধাতু সহজে ক্ষয় নহয়?
সংকৰ ধাতু কি?

মৌলবোৰ ধাতু আৰু Sealy হিচাপে শ্ৰেণীভূক্ত কৰিব পাৰি।

a ধাতুবোৰ দ্যুতিসম্পন্ন 0090.009), ঘাতসহনীয় (malleable) নমনীয় (ductile) আৰু বিদ্যুৎ ও তাপৰ সুপৰিবাহী।
সাধাৰণ উষ্ণতাত সিহঁত গোটা (solid) কিন্তু পাৰ৷ জুলীয়া (liquid) |

mw ধাতুৱে অধাতুলৈ ইলেক্ট্ৰন এৰি দি ধনাত্মক আয়ন গঠন কৰিব পাৰে।

a তঅক্সিজেনৰ লগত ধাতুৱে ক্ষাৰকীয় অক্সাইড উৎপন্ন কৰে। এলুমিনিয়াম অক্সাইড আৰু জিংক অক্সাইডে
ক্ষাৰকীয় আৰু আম্লিক উভয়ৰে বিক্ৰিয়া দেখুৱায়। এইবোৰ অক্সাইডক GSAT (amphoteric) অক্সাইড
বোলে।

৷. পানী আৰু লঘু এছিডৰ লগত বেলেগ বেলেগ ধাতুৱে বেলেগ বেলেগ বিক্ৰিয়া দেখুৱায়।

a সহজলভ্য ধাতুবোৰ সিহঁতৰ সক্ৰিয়তাৰ নিম্নক্ৰমত সজাই পোৱা তালিকাখনক সক্ৰিয়তা CIA (reactivity
series) বোলা হয়।

ঙ_ সক্ৰিয়তা শ্ৰেণীত হাইড্ৰ’জেনতকৈ ওপৰত স্থানপ্রাপ্ত ধাতুবোৰে লঘু এছিডৰ পৰা হাইড্ৰ’জেন গেছ নিৰ্গত
কৰে।

৷. অধিক সক্ৰিয় ধাতুৱে কম সক্ৰিয় ধাতুৰ লৱণৰ BAS পৰা ধাতুটো অপসাৰিত কৰে।

a ধাতু প্ৰকৃতিত মুক্ত বা যৌগ অৱস্থাত পোৱা যায়।

mw আকৰৰ পৰা ধাতু নিষ্কাশন আৰু পিছত তাৰ শোধন কৰাকে ধাতুবিদ্যা (metallurgy) বোলে।

৷ কিছুমান ধাতুৰ পৃষ্ঠ যেনে লো (iron) সেমেকা বায়ুৰ পৰিবেশত দীৰ্ঘসময় ৰাখি থলে ক্ষয় যায়। ইয়াকে
ক্ষয়ীভবন (corrosion) বোলে৷

.২ তঅধাতুৰ ধৰ্ম ধাতুৰ ধৰ্মৰ বিপৰীত | অধাতুবোৰ ঘাতসহনীয় বা নমনীয় নহয়। গ্ৰেফাইটৰ বাহিৰে সিঁহত আটাইবোৰ
তাপ আৰু বিদ্যুৎৰ কুপৰিবাহী৷ গ্ৰেফাইট বিদ্যুতৰ সুপৰিবাহী।

Ne আৰু অধাত 5 5

--- Page 63 ---
6

অধাতুবিলাকে ধাতুৰ লগত বিক্ৰিয়া কৰাৰ সময়ত ইলেকট্ৰন গ্ৰহণ কৰি খ৷৭াত্মক আধানযুক্ত হৈ পৰে।
অধাতুৰ অক্সাইড আম্লিক নাইবা প্ৰশম।

লঘু এছিডৰ পৰা অধাতুৱে হাইড্ৰ’জেন প্ৰতিস্থাপিত কৰিব নোৱাৰে। ইহঁতে হাইড্ৰ’জেনৰ লগত হাইড্ৰাইড
উৎপন্ন কৰে।

. তলৰ কোনবোৰ ক্ষেত্রত প্রতিস্থাপন বিক্ৰিয়া ঘটিব?

(a) NaCl ৰ দ্ৰৰ আৰু কপাৰ ধাতু।

(b) MgCl, ৰ দ্ৰৱ আৰু এলুমিনিয়াম ধাতু।
(c) FeSO, ৰ দ্ৰৱ আৰু ছিলভাৰ ধাতু।
(0) AgNo, ৰ দ্ৰৱ আৰু কপাৰ ধাতু।

._ লোৰ Biel (iron frying pan) এখন মামৰে ধৰাৰ FAT বচাই ৰাখিবলৈ তলৰ কোনটো পদ্ধতি উপযুক্ত হব?

(a) ale ব্যৱহাৰ কৰি
(০) ৰং ব্যৱহাৰ কৰি
(০) যিংকৰ প্রলেপ দি
(0) ওপৰৰ সকলো

. এটা মোলই অক্সিজেনৰ লগত বিক্ৰিয়া কৰি উচ্চ গলনাংকৰ যোগ উৎপন্ন কৰে। যোগটো পানীত দ্রৱণীয়।

সম্ভৱপৰ মোলটো
(৪) কেলছিয়াম
(b) কাৰ্বন

(2১) ছিলিকন
(0) আইৰন

. খাদ্যবস্তু ভৰাই ৰখা পাত্ৰবোৰত টিনৰ প্ৰলেপ দিয়া হয়; যিংকৰ নহয়। কিয়নো-_

(a) টিনতকৈ যিংক দামী।

(0) যিংকৰ গলনাংক টিনতকৈ বেছি।
(c) fare টিনতকৈ অধিক সন্ৰিয়।
(0) যিংক টিনতকৈ কম HART |

._ তোমাক এটা হাতুৰী, এটা বেটাৰী, অলপ তাৰ আৰু এটা ছুইচ দিয়া হ’ল।

(a) এই বস্তুবোৰ ব্যৱহাৰ কৰি ধাতু আৰু অধাতু কেনেকৈ চিনাক্ত কৰিবা?
(০) ধাতু/অধাতুৰ চিনাক্তকৰণত এই পৰীক্ষাবোৰৰ উপযোগিতা মূল্যাঙ্কন কৰা।

6. উভধৰ্মী অক্সাইড কাক বোলে? দুটা উভধৰ্মী অক্সাইডৰ উদাহৰণ দিয়া।
._ দুটাকৈ ধাতুৰ নাম লিখা যিয়ে লঘু এছিডৰ পৰা হাইড্ৰ’জেন অপসাৰণ কৰে আৰু যিয়ে নকৰে।
._1[ ধাতুৰ বৈদ্যুতিক শোধনৰ বেলিকা Gru, কেথ’ড আৰু বিদ্যুৎবিশ্লেষ্য কি ল'ব লাগিব?


--- Page 64 ---
. ATA সৰু চামুচ এখনত ছালফাৰ গুড়ি লৈ উত্তাপিত কৰিলে। উদ্ভৱ হোৱা গেছটো তেওঁ কাষৰ চিত্ৰত
দেখুৱা ধৰণে এটা পৰীক্ষানলী ওভোটাকৈ ধৰি সংগ্ৰহ কৰিলে।
(a) (i) শুষ্ক লিটমাচ কাগজৰ লগত (ii) সিক্ত লিটমাচ কাগজৰ লগত গেছটোৰ বিক্ৰিয়া কেনে হ'ব?
(৮) ইয়াত বিক্ৰিয়াটোৰ সম্তুলিত সমীকৰণ লিখা ৷

._লোত মামৰ ধৰা ৰোধ কৰিবলৈ দুটা উপায় বৰ্ণনা কৰা।

. অক্সিজেনৰ লগত বিক্ৰিয়া কৰি অধাতুবিলাকে
কেনে অক্সাইড উৎপন্ন কৰে?

. কাৰণ দৰ্শোৱা
(a) গহনা তৈয়াৰ কৰিবলৈ প্লেটিনাম, গ’ল্ড

আৰু ছিলভাৰ ব্যৱহাৰ কৰা হয়।

(b) ছ'ডিয়াম, পটাছিয়াম আৰু লিথিয়াম ধাতু
তেলত ডুবাই ৰখা হয়।

(c) এলুমিনিয়াম যথেষ্ট সক্ৰিয় ধাতু তথাপি
ইয়াক ৰন্ধনত ব্যৱহাৰ কৰা বৰ্তন তৈয়াৰ
কৰিবলৈ ব্যৱহাৰ কৰা হয়।

(0) ধাতু নিষঙ্কাশনৰ সময়ত SAD আৰু
ছালফাইড আকৰ অক্সাইডলৈ ৰূপান্তৰ কৰা
হয়।

. চেকা AH কপাৰৰ পাত্ৰ নেমু বা তেতেলী
(tamarind) ৰসেৰে পৰিষ্কাৰ কৰা দেখিছানে?
পাত্ৰবিলাক পৰিষ্কাৰ কৰিবলৈ টেঙাজাতীয় বস্তু

. ৰাসায়নিক ধৰ্মৰ ভিত্তিত ধাতু আৰু অধাতুৰ পাৰ্থক্য লিখা?

. এজন ভণ্ড মানুহ স্বৰ্ণকাৰৰ ভাও ধৰি ঘৰে ঘৰে ঘূৰি ফুৰিছিল। COS স্লান পৰি যোৱা অলঙ্কাৰৰ চিকমিকনি
পুনৰ ঘূৰাই অনাৰ প্ৰতিশ্ৰুতি দি ফুৰিছিল। এগৰাকী মহিলাই কোনো সন্দেহ নকৰি হাতৰ খাৰুযোৰ খুলি
তেওঁক দিছিল। মানুহজনে খাৰুযোৰ এটা বিশেষ দ্ৰাৱকত ডুবাই ধৰিছিল। খাৰুযোৰ নতুনৰ লেখিয়াকৈ
উজ্জ্বল হৈ পৰিছিল; পিছে খাৰুযোৰৰ ওজন বহুখিনি কমি গৈছিল। মহিলাগৰাকী অপ্ৰস্তুত হৈ পৰিছিল আৰু
অনৰ্থক বাকবিতণ্ডাৰ মূৰকত মানুহজন সেই ঠাইৰ পৰা পলাইছিল। মানুহজনে ব্যৱহাৰ কৰা দ্ৰাৱকটো কি
আছিলে অনুমান কৰি কব পাৰিবা নে?

. গৰম পানীৰ জলাধাৰ (hot water tanks) তৈয়াৰ কৰিবলৈ কপাৰ ব্যৱহাৰ কৰা হয়। কিন্তু ষ্টিল (আইৰনৰ
সংকৰ ধাতু) ব্যৱহাৰ কৰা নহয়। কিয়?

ধাতৃ আৰু অধাতু 5

--- Page 65 ---
(CARBON AND ITS COMPOUNDS) NSH3TS.

আগৰ অধ্যায়টোত আমি বহুতো দৰ্কাৰী পদাৰ্থৰ বিষয়ে জানিলোঁ। এই অধ্যায়ত আন বহুতো
আকৰ্ষণীয় (interesting) যৌগ আৰু সিহঁতৰ ধৰ্মৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা হব। তদুপৰি মৌল
ৰূপতেই হওঁক বা যৌগ ৰূপতেই হওঁক আমাৰ বাবে অতি গুৰুত্বপূৰ্ণ কাৰ্বনৰ বিষয়েও শিকিম।

= ৰাতিপুৱাৰ পৰা তুমি খোৱা বা ব্যৱহাৰ কৰা দহবিধ

দ্ৰব্যৰ এখন তালিকা কৰা।

= তোমাৰ সহপাঠীয়ে তৈয়াৰ কৰা এনে তালিকা সংগ্ৰহ
কৰি দ্রব্যবোৰ বিধে বিধে বাছি উলিয়াই কাষৰ
তালিকাখন পূৰোৱা।

= কোনো এবিধ দ্ৰৱ্য এক বা ততোধিক পদাৰ্থৰে গঠিত
হ’লে সিহঁতক যুক্তিসঙ্গতভাৱে দুয়োটা Seve
ৰাখিবা।

তালিকাৰ শেষৰ স্তম্ভত থকা দ্রৱ্যবোৰলৈ মন কৰা শিক্ষকে বুজাই ক'ব পাৰিব যে দৰাচলতে
এই যৌগবোৰ কাৰ্বনৰদ্বাৰা গঠিত। এইবোৰ পৰীক্ষা কৰি চাবলৈ কিবা উপায় অথব৷ কৌশল
মনলৈ আহিছেনে? কাৰ্বনযুক্ত যৌগ দহন কৰিলে কি উৎপন্ন হয়? ইয়াক সাব্যস্তকৰণৰ পৰীক্ষা
কি জানানে?

খাদ্য, বস্তু, SAA, কিতাপ নাইবা তোমাৰ তালিকাভূক্ত আন বহুতো বস্তু বহু ধৰ্ম বিশিষ্ট বা বহু
VATS (Versatile element) কাৰ্বনৰদ্বাৰা গঠিত। পিছে ভূপৃষ্ঠ আৰু বায়ুমণ্ডলত থকা কাৰ্বনৰ
পৰিমাণ তেনেই নগণ্য। পৃথিৱীৰ খোলাটোত খনিজ পদাৰ্থ হিচাপে (যেনে কাৰ্বনেট, হাইড্ৰ’জেন
কাৰ্বনেট, কয়লা, CAG AT) মাত্ৰ 0.02% কাৰ্বন আছে। আৰু বায়ুমণ্ডলত আছে মাত্ৰ 0.03%
কাৰ্বন ডাই অক্সাইড। প্রকৃতিত Aol ইমান কম হ’লেও কাৰ্বনৰ গুৰুত্ব কিন্তু অপৰিসীম।
এই অধ্যায়ত আমি কাৰ্বনৰ বহুগুণাৱলী সম্বন্ধে আলোচনা কৰিম।

4.1 কাৰ্বনৰ বন্ধনি--সহযোজী বন্ধনি (BONDING IN CARBON-THE
COVALENT BOND) 2

ইয়াৰ আগৰ অধ্যায়ত আমি আয়নীয় যৌগৰ ধৰ্মবোৰ শিকি আহিছে৷ আমি জানৌ যে আয়নীয়
যৌগবোৰ উচ্চ গলনাংক আৰু উতলাংক বিশিষ্ট আৰু সিহঁতে গলিত বা দ্রবীভূত অৱস্থাত


--- Page 66 ---
বিদ্যুৎ পৰিবহন কৰে। আয়নীয় যৌগৰ এই ধৰ্মবোৰ আমি ইলেক্ট্’যোজী বা আয়নীয় বন্ধনিৰ
প্রকৃতিৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি ব্যাখ্যা কৰিব পাৰোঁ। এতিয়া কিছুমান কাৰ্বন-যৌগৰ ধৰ্ম অধ্যয়ন
কৰা যাওঁক। কিছুমান কাৰ্বন-যৌগৰ গলনাংক আৰু উতলাংকৰ তালিকা 4.1 ত দিয়া হ’ল।

দ্বিতীয় অধ্যায়ত আমি পাই আহিছে যে বেছিভাগ ;
কাৰ্বনযৌগ বিদ্যুৎৰ কুপৰিবাহী। গলনাংক আৰু তালিকা 4.1 কাৰ্বন যৌগ কিছুমানৰ গলনাংক আৰু উতলাংক

কৰিব পাৰো যে এই যৌগৰ অনুবোৰৰ পৰস্পৰ আকৰ্ষণ

বল তেনেই কম। যিহেতু যৌগবোৰ মুখ্যতঃ বিদ্যুতৰ এচেটিক এছিড (CH,COOH) 290
কুপৰিবাহী এতেকে আমি সিদ্ধান্ত লব পাৰো যে এই ক্ল'ৰ'ফৰ্ম (CHCI,) 209 334
বান্ধনি গঠনৰ সময়ত কোনো আয়ন সৃষ্টি নহয়। ইথান’ল (CH,CH,OH) ine টা

নৱম শ্ৰেণীত তোমালোকে মৌলবোৰৰ যোজন
ক্ষমতাৰ বিষয়ে শিকি আহিছা। এই যোজন ক্ষমতা
যোজক ইলেক্ট্ৰনৰ সংখ্যাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে।

এইবাৰ কাৰ্বনৰ ইলেক্ট্ৰনীয় বিন্যাসলৈ মন কৰা। কাৰ্বনৰ পৰমাণু Pa 6। বিভিন্ন কক্ষত
(shell) ইয়াৰ ইলেকট্ৰন বিতৰণ কি হ'ব? কাৰ্বনৰ যোজক ইলেক্ট্ৰন কেইটা ?

আমি জানো যে কোনো মৌলৰ HERI সিহঁতৰ বহিঃকক্ষৰ ইলেকট্ৰনসজ্জা সম্পূৰ্ণ কৰাৰ
প্রৱণতাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে অৰ্থাৎ সিহঁতে ASS cles ইলেকট্ৰনীয় বিন্যাস পাব বিচাৰে।
আয়নীয় যৌগ গঠনৰ সময়ত মৌলবিলাকে বহিৰতম কক্ষৰ পৰা ইলেক্ট্ৰন এৰি দি বা বহিৰতম
PHO ইলেক্ট্ৰন গ্ৰহণ কৰি সুস্থিৰ বিন্যাস লাভ কৰে। কাৰ্বন পৰমাণুৰ বহিৰতম কক্ষত চাৰিটা
ইলেকট্ৰন থাকে। সেয়েহে সম্ত্ৰান্ত গেছৰ বিন্যাস লাভ কৰিবলৈ ই চাৰিটা ইলেক্ট্ৰন গ্ৰহণ বা ত্যাগ
কৰিব লাগে। কাৰ্বনে ইলেক্ট্ৰন গ্ৰহণ বা ত্যাগ কৰাহেতেন--

@ চাৰিটা ইলেক্ট্ৰন গ্ৰহণ কৰি C+ এনায়ন গঠন কৰিব লাগিব। কিন্তু কাৰ্বনৰ নিউক্লিয়াছত
থকা ছয়টা AGA দহটা ইলেক্ট্ৰন (অৰ্থাৎ চাৰিটা অতিৰিক্ত ইলেকট্ৰন) ধৰি ৰখাটো সম্ভৱ

নহয়।
Gi) সেইদৰে চাৰিটা ইলেকট্ৰন ত্যাগ কৰি CH কেটায়ন গঠন কৰিব লাগিব। চাৰিটা ইলেক্ট্ৰন
আঁতৰাবলৈ বহু পৰিমাণৰ শক্তিৰ প্রয়োজন হব। আনহাতে কাৰ্বন পৰমাণুৰ পৰমাণুগৰ্ভত
ছয়টা Ay থকাৰ বিপৰীতে মাত্ৰ দুটাহে ইলেকট্ৰন থাকিব।
কাৰ্বন পৰমাণুৱে তাৰ চাৰিওটা যোজক ইলেক্ট্ৰন আন কাৰ্বন পৰমাণু বা আন মৌলৰ পৰমাণুৰ
লগত ভাগ-বতৰা কৰি অণু গঠন কৰি এই সমস্যাৰ সমাধান কৰে। অকল কাৰ্বনেই নহয় আন
বহুতো মৌলই একেধৰণে ইলেক্ট্ৰন ভাগ-বতৰা কৰি অণু গঠন কৰে। ভাগ-বতৰা কৰা
ইলেকট্ৰনবিলাক (Shared electrons) অংশীদাৰ পৰমাণু দুয়োটাৰ বহিৰতম কক্ষৰ উমৈহতীয়া
ইলেকট্ৰন হৈ পৰে আৰু ইয়াৰ ফলত অংশীদাৰ পৰমাণু দুয়োটাই সস্ত্ৰান্ত গেছৰ ইলেকট্ৰন বিন্যাস
লাভ কৰে। কাৰ্বনৰ যৌগসমূহৰ বিষয়ে অধ্যয়ন কৰাৰ আগতে ইলেকট্ৰন ভাগ বতৰাৰ ফলত
সৰল অণু কিছুমানৰ গঠন সম্বন্ধে আলোচনা কৰা যাওক।
এই ধৰণে গঠন হোৱা আটাইতকৈ সৰল অণু হ’ল হাইড্ৰ’জেন | হাইড্ৰ’জেনৰ পৰমাণু PAH
এক। গতিকে ইয়াৰ k কক্ষত এটা মাত্র ইলেক্ট্ৰন থাকে। k কক্ষ সম্পূৰ্ণ হ'বলৈ আৰু এটা মাত্ৰ
ইলেক্ট্ৰনৰ প্ৰয়োজন | গতিকে দুটা হাইড্ৰ’জেন পৰমাণুৱে ইলেকট্ৰন ভাগ-বতৰা কৰি হাইড্ৰ’জেন
অণু (H,) গঠন কৰে। ইয়াৰ ফলত প্রতিটো হাইড্ৰ’জেন পৰমাণুৱে তাৰ নিকটতম সম্ত্ৰান্ত গেছ
হিলিয়ামৰ ইলেকট্ৰন বিন্যাস লাভ কৰে। যোজক ইলেকট্ৰনবোৰ বিন্দু বা পূৰণ চিহ্ৰদ্বাৰা বুজাই
আমি চিত্ৰ আঁকিব পাৰো (চিত্ৰ 4.1)

মিথেন (CH,) 90 111

কাবৰ্ণন আৰু তাৰ যৌগ 5 9

--- Page 67 ---
হাইড্ৰ’জেন অণু

ভাগ বতৰা কৰা ইলেক্ট্ৰন দুটাই হাইড্ৰ’জেন পৰমাণুৰ মাজত এক
হাইড্ৰ'জেন পৰমাণু বান্ধনি (Single bond) গঠন কৰে। পৰমাণু দুটাৰ মাজত এডাল
ৰেখাৰদ্বাৰা একবান্ধনি বুজোৱা হয়। (চিত্ৰ 4.2)

ৰ্‌ ক্ল'ৰিনৰ পৰমাণু PAS 17 | ইয়াৰ ইলেকট্ৰণীয় বিন্যাস কি হব?
@ » [মম আৰু ইয়াৰ যোজ্যতা? PR দ্বিপাৰমানৱিক অণু গঠন কৰে। ইয়াৰ
ইলেকট্ৰন বিন্দু গঠন (electron dot structure) দেখুৱাব পাৰিবানে?

চিত্ৰ 1 মনত ৰাখিবা যে মাত্ৰ যোজক ইলেক্ট্ৰনবোৰহে দেখুৱাব লাগিব।
ae Te waa ade অক্সিজেনৰ ক্ষেত্রত দুটা অক্সিজেন পৰমাণুৰ মাজত fe বান্ধনি
(double bond) দেখা যায়। কাৰণ অক্সিজেন পৰমাণুৰ L কক্ষত ছয়টা ইলেক্ট্ৰন থাকে

ap (অক্সিজেনৰ পৰমাণু ক্ৰমাংক 8) আৰু অষ্টক (Octet) সম্পৰ্ণ কৰিবলৈ ইয়াক দুটা ইলেক্ট্ৰনৰ
H-H

ভাগ-বতৰা কৰা ইলেক্ট্ৰন

প্রয়োজন। সেইকাৰণে প্রতিটো অক্সিজেন পৰমাণুৱে দুটাকৈ ইলেকট্ৰন ভাগ-বতৰা কৰি চিত্ৰ
4.3 ত দেখুওৱা দৰে গঠন লাভ কৰে। দুটা অক্সিজেন পৰমাণুৰ মাজত দুযোৰ ইলেক্ট্ৰন ভাগ-
হাইড্ৰ'জেনৰ দুটা পৰমাণুৰ এটা অক্সিজেন পৰমাণু আৰু দুটা হাইড্ৰ’জেন পৰমাণুৰ মাজত গঠন হোৱা বান্ধনিৰ প্রকৃতিৰ
মাজৰ এক বান্ধনি আভাস দি পানীৰ অণুৰ গঠন দেখুৱাব পাৰিবানে? পানীৰ অণুত এক বান্ধনি নে দ্বি-বান্ধনি

XX XX আছে?

Ox xO অক্সিজেন দ্বিপাৰমাণৰিক অণু নাইট্ৰ’জেন গঠনৰ ক্ষেত্রত কি দেখিবা ? নাইট্ৰ’জেনৰ পৰমাণু
SPU 7 | ইয়াৰ ইলেকট্ৰনীয় বিন্যাস আৰু যোজন ক্ষমতা কি হ'ব? যোজ্যতা কক্ষত
অষ্টক লাভ কৰিবলৈ গৈ দুটা নাইট্ৰ’জেন পৰমাণুৰ মাজত তিনি যোৰ ভাগ বতৰা
কৰা ইলেক্ট্ৰনৰদ্ধাৰা নাইট্ৰ’জেন অণু গঠন হয়। এইদৰে দুটা পৰমাণুৰ মাজত ত্ৰিবান্ধনি
(triple bond) গঠন হয়। চিত্ৰ 4.4 ত ত্ৰিবান্ধনি গঠনৰ ইলেকট্ৰন বিন্দু গঠন দেখুৱা
হৈছে।

এম’নিয়াৰ আনৱিক সংকেত NH, | ইয়াত চাৰিওটা পৰমাণুৱে সম্ত্ৰান্ত গেছৰ
গঠন লাভ কৰি কেনেকৈ অণুটো গঠন হয় তাক ইলেক্ট্ৰন বিন্দু আৰ্হিৰে দেখুৱাব
পাৰিবানে? এম’নিয়া অণুত একবান্ধনি, দ্বিবান্ধনি নাইবা ত্ৰিবান্ধনিৰ কোনবিধ
আছে?

এইবাৰ কাৰ্বনৰ যৌগ মিথেনলৈ চোৱা যাওঁক | মিথেন বহুলভাৱে ইন্ধন হিচাপে
ব্যৱহাৰ হয়। ই জৈৱ গেছ (810-889) আৰু চাপ সংকুচিত প্রাকৃতিক গেছৰ
(Compressed Natural Gas, CNG) একোটা উপাদান। কাৰ্বনে গঠন কৰা
সৰলতম যৌগ মিথেন। ইয়াৰ সংকেত CH, | তোমালোকে জানা যে হাইড্ৰ’জেনৰ
যোজ্যতা এক। কাৰ্বনৰ যোজ্যতা কক্ষত চাৰিটা ইলেক্ট্ন আছে বাবে ই চতুৰ্সসহযোজী
(tetracovalent) | সম্্ৰান্ত গেছৰ গঠন লাভ কৰিবলৈ কাৰ্বনে তাৰ যোজ্যতা কক্ষত

ven থকা ইলেক্ট্ৰন চাৰিটা হাইড্ৰ’জেন পৰমাণুৰ লগত ভাগ-বতৰা কৰি মিথেন যৌগটো
চিত্ৰ- 4.4 গঠন কৰে। (চিত্ৰ 4-5)
দুটা নাইট্ৰ’জেন পৰমাণুৰ এইদৰে দুটা পৰমাণুৰ মাজত ইলেক্ট্ৰনৰ ভাগ-বতৰা হৈ গঠন হোৱা বান্ধনিক
মাজত ৰিবাঙ্নি সহযোজী বান্ধনি বোলা হয়। সহযোজী অণুৰ বান্ধনিবিলাক দৃঢ় কিন্তু অণথুবিলাকৰ মাজৰ

আন্তঃআণৱিক বল (intermolecular force) FI | সেইবাবে ইহঁতৰ গলনাংক আৰু উতলাংক

60 বিজ্ঞান

--- Page 68 ---
নিম্ন। যিহেতু পৰমাণুৰ মাজত ইলেক্ট্ৰনৰ ভাগ-বতৰাহে হয়, কিন্তু কোনো আহিত কণিকাৰ
সৃষ্টি নহয়; সেয়েহে সহযোজী যৌগবোৰ বিদ্যুৎৰ অপৰিবাহী

কাৰ্বনৰ বহুৰূপতা (allotropes of Carbon)

মৌল হিচাপে কাৰ্বন প্রকৃতিৰ বিভিন্ন ৰূপত থাকে। ইহঁতৰ ভৌতিক ধৰ্মও সমূলি
পৃথক। হীৰ৷ (diamond) আৰু গ্ৰেফাইট (graphite) কাৰ্বনৰ পৰা উৎপন্ন হয়।
মাত্ৰ কাৰ্বন পৰম৷ণুবোৰৰ বান্ধনি প্ৰকাৰহে বেলেগ | হীৰাত প্রতিটো কাৰ্বন পৰমাণুৱে
আন চাৰিটা কাৰ্বন পৰমাণুৰ লগত বান্ধনি গঠন কৰি দৃঢ় ত্ৰিমাত্ৰিক গঠন (rigid
three dimensional structure) WSFA | CARATS প্রতিটো কাৰ্বন পৰমাণুৱে
আন তিনিটা কাৰ্বন পৰমাণুৰ লগত একেখন সমতলতে বান্ধনিযুক্ত হৈ ষড়ভুূজী
সজ্জা (Hexagonal array) সৃষ্টি কৰে। ইয়াত এডাল দ্বিবান্ধনিৰদ্বাৰা কাৰ্বনৰ
যোজ্যতা পূৰণ হয়। AVS ষড়ভূজী সজ্জাবোৰ তৰপে তৰপে afew হৈ
থাকে।

অধিক জানিবৰ বাবে!

গ্ৰেফাইটৰ গঠন

হীৰা আৰু গ্ৰেফাইটৰ গঠনৰ পাৰ্থক্যৰ বাবেই সিহঁতৰ ভৌতিক ধৰ্ম সম্পূৰ্ণ বেলেগ; অৱশ্যে ৰাসায়নিক ধৰ্ম
একে। আজিলৈকে আৱিষ্কৃত পদাৰ্থবিলাকৰ ভিতৰত হীৰা কঠিনতম পদাৰ্থ, আনহাতে প্ৰেফাইট নিমজ আৰু
পিছল। আগৰ অধ্যায়ত শিকি অহা অনুসৰি অধাতু বিদ্যুৎৰ কুপৰিবাহী হোৱাৰ বিপৰীতে গ্ৰেফাইট বিদ্যুৎৰ
সুপৰিবাহী।

বিশুদ্ধ কাৰ্বনৰ ওপৰত উচ্চ চাপ আৰু তাপ প্রয়োগ কৰি হীৰা প্রস্তুত কৰিব পাৰি। এইদৰে সংশ্লেষিত হীৰা
আকাৰত সৰু হোৱাৰ বাহিৰে প্রাকৃতিক হীৰাৰ লগত আন গুণগত পাৰ্থক্য বিচাৰি পোৱা নাযায়।

ফুলেৰিন কাৰ্বনৰ বহুৰূপতাৰ অন্য এটা CIA | প্রথমে চিনাক্ত কৰা ফুলেৰিন হ’ল C — 60 য’ত কাৰ্বন পৰমাণুবোৰ
এটা ফুটবলৰ আকৃতিত সজোৱা থাকে। আমেৰিকান স্থাপত্যবিদ বাকমিনষ্টাৰ ফুলাৰে Buckminster Fuller)
তৈয়াৰ কৰা গম্বুজ আকৃতিৰ (Geodesic dome) দৰেহোৱা বাবে এই গঠনটোৰ নাম ৰখা হৈছে ফুলেৰিন
(fullerene) |

কাৰ্বন ডাই অক্সাইডৰ (CO,) ৰ ইলেকট্ৰন বিন্দু গঠন কি হব?

আঠোটা ছালফাৰ পৰমাণুৰে গঠিত এটা ছালফাৰ অণুৰ ইলেকট্ৰন বিন্দু গঠন কি হব?
(ইঙ্গিত--আঠটাকৈ ছালফাৰ পৰমাণু এটা বলয় আকৃতিত আছে।)

কাবৰ্ন আৰু তাৰ যষৌগ 61

--- Page 69 ---
6 2

4.2 বহুধাণ্ুণযুক্ত কাৰ্বন (Versatile nature of Carbon) 2

ইলেক্ট্ৰনৰ ভাগ-বতৰা কৰি কেনেদৰে বিভিন্ন মৌল আৰু যৌগ গঠন হয় আমি দেখিলোঁ।
কাৰ্বনৰ সৰলতম যৌগ মিথেনৰ গঠনৰ বিষয়েও আমি Pisce | এই অধ্যায়ৰ আৰম্ভণিতে
আমি ব্যৱহাৰ কৰা বস্তুবিলাকৰ ভিতৰত কিমানবিলাক কাৰ্বনৰ যৌগ তাৰো আভাস পাইছে।

প্রকৃতপক্ষে সকলো কাৰ্বন যৌগৰদ্বাৰাই সৃষ্ট। ৰসায়ন বিজ্ঞানীসকলে ঠাৱৰ কৰিছে যে এতিয়ালৈ

আৰিষ্কৃত বা সংকেত জনা কাৰ্বন যৌগৰ সংখ্যা প্রায় তিনি নিযুত। এই বৃহৎ সংখ্যক কাৰ্বন

যৌগৰ তুলনাত আন আটাইবোৰ মৌলৰে সৃষ্ট যৌগৰ সংখ্যা তেনেই নগন্য। কাৰণ কাৰ্বনৰ
এক বিশেষ ধৰ্ম আছে যি আন মৌলৰ ANS | সহযোজী বান্ধনিৰ ধৰ্মৰ বাবে কাৰ্বনে অগণন যৌগ

গঠন কৰিব পাৰে। কাৰ্বনৰ ক্ষেত্রত প্রত্যক্ষ কৰা দুটা প্রধান ধৰ্ম হ’ল---

(i)

(ii)

PAA নিজৰ মাজতে বান্ধনি সৃষ্টি কৰি বৃহৎ সংখ্যক অণু গঠন কৰিব পাৰে। এই ধৰ্মকে
কেটিনেচন (catenation) বুলি কোৱা হয়। যৌগবিলাকত কাৰ্বনৰ দীঘল শৃংখল, শাখা
শৃংখল নতুবা চক্ৰীয় শৃংখল পৰিলক্ষিত হয়। তদুপৰি কাৰ্বন পৰমাণুবোৰ এক বান্ধনি,
দ্বিবান্ধনি বা ত্ৰিবান্ধনিৰ দ্বাৰা যুক্ত হৈ থাকে। কাৰ্বন পৰমাণুবোৰ এক বান্ধনিৰ সংযুক্ত হৈ
সৃষ্টি হোৱা যৌগবোৰক সংপৃক্ত যৌগ (saturated compound) বোলে। দ্বিবান্ধনি বা
ত্ৰিবান্ধনিযুক্ত যৌগবোৰক অসংপৃক্ত যৌগ (unsaturated compound) বোলা হয়।

আন কোনো মৌলই কাৰ্বনৰ দৰে কেটিনেচন ধৰ্ম নেদেখুৱায়। ছিলিকন হাইড্ৰ’জেনৰ
লগত 7 বা 8 টা ছিলিকন পৰমাণু শৃংখলিত যৌগ গঠন কৰে যদিও যৌগবোৰ বৰ
সক্ৰিয় হয়। কাৰ্বন পৰমাণুৰ মাজত হোৱা বান্ধনি অৰ্থাৎ (" -C বান্ধনি অতি দৃঢ় আৰু
সুস্থিৰ (80801) | ইয়াৰ ফলস্বৰূপে কাৰ্বন পৰমাণুবোৰে ইটো সিটোৰ লগ লাগি অগনন
যৌগ গঠন কৰে।

যিহেতু কাৰ্বনৰ যোজ্যতা চাৰি গতিকে ই আন চাৰিটা কাৰ্বন অথবা অন্য একযোজী
মৌলৰ পৰমাণুৰ লগত সহযোজী বান্ধনি গঠন কৰিব পাৰে। অক্সিজেন, হাইড্ৰ’জেন,
নাইট্ৰ’জেন, ছালফাৰ, ক্ল’ৰিণ আৰু আন বহুতো মৌলৰ লগত কাৰ্বন লগ লাগি বহুতো
যৌগ গঠন হয় যাৰ ধৰ্ম বিশেষকৈ নিৰ্ভৰ কৰে এই অনাকাৰ্বন মৌলটোৰ ওপৰত৷ ইয়াক
যৌগটোৰ বিষম পৰমাণু (heteroatom) RIC |

আনহাতে বেছি সংখ্যক মৌলৰ লগত দৃঢ় বান্ধনি গঠন কৰে বাবে যৌগবোৰ অতি সুস্থিৰ |
কাৰ্বনে দৃঢ় বান্ধনি গঠন কৰাৰ এটা কাৰণ হ’ল--ইয়াৰ ক্ষুদ্ৰ আকাৰ যাৰ ফলত
পৰমাণুগৰ্ভত থকা প্রটনবিলাকে ভাগ বতৰা কৰা ইলেক্ট্যোৰ আকৰ্ষণ কৰি ৰাখিব
পাৰে। ডাঙৰ আকৃতিৰ CHAS গঠন কৰা বান্ধনি দুৰ্বল হয়।


--- Page 70 ---
৷৷) 1} |} |} |} |} |}}|}; |); |); |) |) |) |} |}|}[}|}[}[|}; |}}|) |); |)} |} |} |}}|}; |}}|}; |}}|}; |)

4.2.1 কাৰ্বনৰ সংপৃত্ত আৰু অসংপৃত্ত যৌগ (Saturated and Unsaturated
Copounds of Carbon) 2

মিথেনৰ গঠন ইতিমধ্যে আমি অধ্যয়ন কৰিছো। কাৰ্বন আৰু হাইড্ৰ’জেনৰ
মাজত আন এটা যৌগ ইথেন (0) উৎপন্ন হয়। এনেধৰণৰ সৰল কাৰ্বন
যৌগবোৰৰ গঠন বুজিবলৈ প্ৰথম পদক্ষেপত কাৰ্বন পৰমাণুবোৰ একবান্ধনিৰে
সংযোগ কৰি ল’ব লাগে আৰু তাৰ পিছত হাইড্ৰ’জেন পৰমাণুবোৰ ব্যৱহাৰ
কৰি কাৰ্বনৰ বাকী থকা যোজ্যতাবোৰ পূৰাব (Satisfy) লাগে৷ উদাহৰণ হিচাপে ‘+ _
ইথেনৰ গঠন তলত দিয়া পদক্ষেপবোৰৰ সহায়ত পাব পাৰি।

oa পদক্ষেপ-1 |
চিত্ৰ 4.6 (a) একবান্ধনিৰে PATI সংযোগ a 4.6
প্রতিটো কাৰ্বনৰ তিনিটাকৈ যোজ্যতা পূৰ্ণ নোহোৱাকৈ আছে। এতেকে প্ৰত্যেকৰ লগত (০) Brana ইলেকঠনন বিন্দু
তিনিটা হাইড্ৰ’জেন বান্ধনিযুক্ত কৰি পোৱা যায় যে গঠন
চা
ie ee পদক্ষেপ-2
H H
fog 4.6 (b) afe কাবৰ্ন পৰমাণৃত তিনিটাকৈ হাইড্ৰ জৈন যোগ হৈছে C—C পদক্ষেপ-]

ইথেনৰ ইলেক্ট্ৰন বিন্দু গঠন চিত্ৰ 4.6০ (2১) ত দেখুওৱা হৈছে।

একেধৰণে প্ৰ’পৈনৰ (আণৱিক সংকেত C.H,) গঠনচিত্ৰ আঁকিব পাৰিবানে? দেখিবলৈ
পাবা যে সকলোবোৰ পৰমাণুৰ যোজ্যতা এক বান্ধনিৰ জৰিয়তে পূৰণ কৰা হৈছে। এনেধৰণৰ KO
যৌগক সংপৃত্ত যৌগ (saturated compound) বোলে। এই যৌগবোৰ সাধাৰণতে অধিক
সক্ৰিয় নহয়।

আন এটা কাৰ্বন আৰু হাইড্ৰ’জেনৰ যৌগ হ’ল SAA | ইয়াৰ আণৱিক সংকেত C,H, | এই
অণুটো কিদৰে চিত্ৰৰ সহায়ত CHARA? ওপৰত বৰ্ণনা কৰাৰ দৰে এটা এটাকৈ ine «CHOU
আগবাঢ়িবা। AG পদক্ষেপ

দেখা পাবা যে প্রতিটো কাৰ্বন পৰমাণু দুটাকৈ হাইড্ৰ’জেনৰ লগত সংযুক্ত হয়। পদক্ষেপ -2 1] ৰঃ

x \
H H পদক্ষেপ-2

কাবৰ্ন আৰু তাৰ ষৌগ 63

--- Page 71 ---
প্রতিটো কাৰ্বন পৰমাণুৰ একোটাকৈ যোজ্যতা অপূৰ্ণ হৈ ৰয়। ইয়াক পূৰণ কৰিবলৈ
কাৰ্বন পৰমাণু দুটাৰ মাজত দ্বিবান্ধনি দিব লাগিব। পদক্ষেপ -3

ইথিনৰ ইলেক্ট্ৰন বিন্দু গঠন চিত্ৰ 47 ত দেখুওৱা হৈছে। কাৰ্বন আৰু হাইড্ৰ’জেনৰ
আন এটা যৌগৰ আণৱিক সংকেট CH, ইয়াৰ নাম ইথাইন (Ethyne) | ইথাইনৰ
ইলেক্ট্ৰন বিন্দু গঠন আৰ্হি দেখুৱাব পাৰিবানে? যোজ্যতা পূৰণ কৰিবলৈ দুটা কাৰ্বন
পৰমাণুৰ মাজত কেইটা বান্ধনি দিব লাগিব ? এনেদৰে কাৰ্বন পৰমাণুৰ মাজত দ্বিবান্ধনি
বা ত্ৰিবান্ধনি থকা যৌগবোৰক অসংপৃক্ত যৌগ (unsaturated Compound) বোলা
হয়। সংপৃক্ত যৌগতকৈ ইহঁত বহুপৰিমাণে Afra |

4.2.2 শৃংখল, শাখ|-শৃংখল আৰু বলয়াকাৰ শৃংখল((:]] 9119, Branches and Rings)
আগৰ খণ্ডত আমি মিথেন, ইথেন আৰু প্ৰ’পৈনৰ উল্লেখ SRA | ইয়াত ক্ৰমে 1, 2 আৰু
3 টা কাৰ্বন পৰমাণু আছে। কাৰ্বন পৰমাণুৰ এনে শৃংখলত দহকৰ গুণিত সংখ্যক কাৰ্বন পৰমাণু
থাকিব পাৰে। ইয়াৰে ছয়টাৰ নাম আৰু গঠন তালিকা 4.2 ত দিয়া হ’ল।
তালিকা 4.2 : সংপৃত্ত হাইড্ৰ’কাৰ্বনৰ সংকেত আৰু গঠন

আপ} অগনি াা
H

1 মিথেন CH, ত 7;
H
yy
2 Blt ons m Be
H H
ঢ 7}
3 areata CH, Coe
H H H
iene
বিউটেন IBC = SE SC ==]
a C,H,, | | | |
]] JBC jst Jel
jaune
BRC =O SC =C HC ==]
5 পেণ্টেন CH | | | | |
H H H H H
ih ob ae oe
হেক্সেন lal SE 6 = 6 = চু]
6 620] | | | | | |
Jal jsf Jel Isl jel Js

6 4 বিজ্ঞান

--- Page 72 ---
এতিয়া বিউটেনলৈ আন ধৰণেৰে চোৱা ASS | চাৰিটা কাৰ্বন পৰমাণুৰ জঁকা (skeleton)
আমি দুই ধৰণে সজাব পাৰো।

1
c—Cc—C—C ala
চিত্ৰ 4.8 (a) কাবৰ্নৰ দুই ধৰণৰ জকা
এতিয়া অপূৰ্ণ যোজ্যতাবোৰ হাইড্ৰ’জেনৰদ্বাৰা পূৰণ কৰিলে-_
]]

jal |-H

HEHE or
he ob de Taped
HHHH H H ;~H

চিত্র 4.8 (b) C,H, সংকেতৰ পৰা পোৱা দুটা Ya গঠন
ওপৰৰ দুয়োটা গঠন সংকেতৰ আণৱিক সংকেত C,H, | এনে যৌগ যাৰ আণৱিক সংকেট
একে কিন্তু গঠন সংকেত বেলেগ বেলেগ সেইবিলাকক গঠন সমযোজী যৌগ (Structural
Isomers) বোলে।
সৰল বা পোন শৃংখল আৰু শাখা-শৃংখলৰ উপৰিও কিছুমান যৌগত কাৰ্বন পৰমাণুবোৰ
বলয় সজোৱা ANCE | উদাহৰণ--চাইক্ল’হেক্সেনৰ সংকেট CH SNE তাৰ গঠন =

6.12

H HH H
Se is

Cc—¢€ Si /2 ণ্‌ ৰ
ৰ NY CG
C. Cc yoy, fo
K 7 H
C—C A. BA
H HH H
(a) (b)

চিত্ৰ 4.9 চাইর হৈক্সেনৰ গঠন (a) কাবৰ্ন জকা (৮) সম্পৃণঅণ্‌।

চাইক্ল’হেক্সেনৰ ইলেক্ট্ৰনীয় বিন্দু গঠন দেখুৱাব পাৰিবানে? সৰল বা পোন শৃংখল, শাখা
শৃংখল আৰু বলয় আকাৰ কাৰ্বন যৌগবোৰ সংপৃক্ত বা অসংপৃত্ত হব পাৰে। যেনে বেনজিনৰ
(C,H) গঠন চোৱা =
H

|
তৰ

ৌ i

6 Cc Benzene — C.H

H SC’ মল =
H

fb 4.10 বেনজিনৰ গঠন
ওপৰত উল্লেখ কৰা কাৰ্বনৰ যৌগ য’ত কেৱল কাৰ্বন আৰু হাইড্ৰ’জেন থাকে তাক হাইড্ৰ’কাৰ্বন
বোলে। ইহঁতৰ মাজৰে সংপৃক্ত হাইড্ৰ’কাৰ্বনক এলকেন (alkane) বোলে। এডাল বা ততোধিক
দ্বিবান্ধনি থকা অসংপৃক্ত যৌগক এলকিন (alkene) বোলে। ত্ৰিবান্ধনিযুক্ত যৌগক এলকাইন
(alkyne) বোলে।

4.2.3 সুহৃদ হবানে? (Will you be my friend)

কাৰ্বন বৰ বন্ধু সুলভ প্রকৃতিৰ (friendly) মৌল। এতিয়ালৈ আমি কাৰ্বন আৰু হাইড্ৰ’জেনৰ
যৌগৰ বিষয়ে আলোচনা PCa! কিন্তু আন মৌল যেনে হেল’জেন, নাইট্ৰ’জেন, ছালফাৰ

কাবৰ্ন আৰু তাৰ যৌগ

--- Page 73 ---
তালিকা 4.3 : কিছুমান কাৰ্যকৰীমূলক

আদিৰ লগতো কাৰ্বন বান্ধনিযুক্ত হয়। একেডাল হাইড্ৰ’কাৰ্বন শৃংখলত এক বা ততোধিক
হাইড্ৰ’জেন পৰমাণু এইবোৰ মৌলৰদ্বাৰা প্রতিস্থাপিত কৰিব পাৰি। এনে কৰিলেও কাৰ্বনৰ
যোজ্যতা চাৰি হৈয়ে থাকে। এইবিলাক যৌগত হাইড্ৰ’জেনৰ ঠাইত প্রতিস্থাপিত কৰা মৌলটোক
বিষম পৰমাণু (Heteroatom) বুলি গণ্য কৰা VI | এই বিষয়ে পৰমাণুবোৰ থুপ বা মূলক ৰূপেও
(as a group) থাকিব পাৰে।

(তালিকা 4.3)1 এই বিষম

[ত সিহঁতৰ একো, একোটা থুপ বা

Cl/Br ]]810- (Chloro/bromo) =o), 5) মূলকৰ উপস্থিতিয়ে যৌগবোৰৰ
ক্ল’ৰণ/ব্’মিণ হেল’-_ ক্লে’ৰো৷/ব্ৰ’মো) হাইড্ৰ’জেন পৰমাণুৰ প্ৰতিষ্ঠাপক ধৰ্ম নিৰ্দ্ধৰণ কৰে।
ত 1. rear _oOH ধৰ্মবোৰ কাৰ্বন শৃংখলৰ দৈৰ্ঘ্যবা
প্রকৃতিৰ ওপৰত বিশেষ নিৰ্ভৰ
H নকৰে। সেয়েহে এই মূলকবোৰক
ৰ
2. এলডিহাইড “Ny কাৰ্যকৰী মূলক (functional
group) বোলে। কিছুমান কাৰ্য কৰী
== মূলকৰ উদাহৰণ তালিকা 4.3 ত
3. কিট'ন দিয়া হৈছে। এই মূলকবোৰৰ মুক্ত
O যোজ্যতাবোৰ (Free valencies)
4, কাৰ্বক্সিলিক এছিড ত একেডাল ৰেখাৰদ্বাৰা দেখুওৱা
হৈছে। কাৰ্বন শৃংখলত হাইড্ৰ’জেন
পৰমাণু/পৰমাণুবোৰ আঁতৰাই
কাৰ্য কৰীমূলক সংযুক্ত কৰা হয়।

4.2.4 সমগণীয় শ্ৰেণী (Homologous Series)

তোমালোকে পাই আহিছা যে কাৰ্বন পৰমাণুবোৰ পৰস্পৰে সংযোজিত হৈ বিভিন্ন দৈৰ্ঘ্যৰ

6

6

কাৰ্বন শৃংখল গঠন কৰিব পাৰে। তদুপৰি কাৰ্বন শৃংখলৰ পৰা হাইড্ৰ’জেন পৰমাণুবোৰ ওপৰোক্ত
কাৰ্য কৰী মূলকৰদ্বাৰা প্রতিস্থাপিতও হ'ব পাৰে। কাৰ্য কৰী মূলক যেনে এলক’হলৰ উপস্থিতিয়ে
শৃংখল দৈৰ্ঘ্যৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ নকৰাকৈ যৌগবিলাকৰ ধৰ্ম নিৰ্ধাৰণ কৰে। উদাহৰণ হিচাপে
CH,OH, C,H,OH, C,H,OH আৰু C,H,OH প্রায় সদৃশ ৰাসায়নিক ধৰ্মৰ। এতেকে যি
শ্ৰেণীৰ যৌগত একে কাৰ্য কৰী মূলক উপস্থিত থাকে সেই শ্ৰেণীটোক সমগণীয় শ্ৰেণী বোলে।

তালিকা 4.2 ত উল্লেখ কৰা সমগণীয় শ্ৰেণীটোলৈ মন কৰা। শ্ৰেণীটোৰ দুটা ওচৰা ওচৰি
যৌগৰ আণৱিক সংকেত যেনে CH, আৰু CH, লক্ষ্য কৰিলে দেখা পাবা যে ইহঁতৰ মাজত
-CH,— মূলকৰ পাৰ্থক্য আছে। প্র’পৈন আৰু বিউটেনৰ মাজত এই পাৰ্থক্য কিমান? একে
নহয়নে?

এই যুগ্মবোৰৰ আণৱিক ভৰৰ পাৰ্থক্য কিমান হ'ব হিচাপ কৰি উলিয়াব পাৰিবানে (কাৰ্বনৰ
আণৱিক ভৰ 12u আৰু হাইড্ৰ’জেনৰ 10)?

এইবাৰ আমি এলকিন সমগণীয় শ্ৰেণীটোলৈ DIS | এই শ্ৰেণীৰ প্ৰথম যৌগটো ইথিন
(Section 4.21 © পাইছা)। ইয়াৰ আণৱিক সংকেত কি? ইয়াৰ পশ্চাদ্বত্তী (80০০০০.1]186)
সমগণবোৰৰ সংকেত হ’ল C,H, 04], C.H,, | ইহঁতবোৰৰ দুটাৰ মাজতো —CH,— মূলকৰ

3.6, ~4°°8? "510

বিজ্ঞান

--- Page 74 ---
পাৰ্থক্য নাইনে? এই মৌলবিলাকত কাৰ্বন আৰু হাইড্ৰ’জেনৰ সংখ্যাৰ মাজত কিবা সম্বন্ধ
আছেনে? এলকিনৰ সাধাৰণ সংকেটত CH, য’ত n = 2,3,4.... | এলকেন আৰু এলকাইনৰ
সাধাৰণ সংকেত লিখি উলিয়াব পাৰিবানে?

সমগণীয় শ্ৰেণীৰ যৌগবোৰৰ আণৱিক ভৰ বৃদ্ধি হোৱাৰ লগে লগে সিহঁতৰ ভৌতিক ধৰ্মৰ
ক্ৰমিক পৰিৱৰ্তন লক্ষ্য কৰা যায়। আণৱিক ভৰ বৃদ্ধিৰ লগে লগে গলনাংক আৰু উতলাংকও
বৃদ্ধি হয়। আন ভৌতিক ধৰ্ম যেনে কোনো নিৰ্দিষ্ট BIS দ্ৰৱণীয় গুণৰো ক্ৰমিক পৰিৱৰ্তন
হয়। কেৱল কাৰ্যকৰী মূলকৰ উপস্থিতিৰ ফলতে সমগনবিলাকৰ ৰাসায়নিক ধৰ্ম প্রায় একে হয়।

_ কাৰ্যকলাপএ.2

= তলত দিয়া যুগ্ম (pair) বিলাকৰ সংকেত আৰু আণৱিক ভৰৰ পাৰ্থক্য লিখা---(%)
CH,OH আৰু C,H.OH (b) C,H,OH আৰু C,H,OH (2) C,H_OH আৰু
C,H,OH |

= এই তিনিটা যুগ্মৰ মাজত কিবা মিল আছেনে?

কাৰ্বন পৰমাণুৰ সংখ্যাৰ বৰ্ধিত ক্ৰমত এলক’হলবোৰ সজাই সমগণীয় শ্ৰেণীটো

(family) feral | এই গোষ্ঠীটো সমগণীয় শ্ৰেণী হবনে?

= তালিকা 4.3 ত দিয়া কাৰ্য কৰীমূলক ব্যৱহাৰ কৰি চাৰিটা কাৰ্বন যৌগৰ সমগণীয়
শ্রেণী নিৰ্ণয় কৰা।

4.2.5 কাৰ্বন যৌগৰ নামকৰণ (Nomenclature of Carbon Compounds) 2

সমগণীয় শ্ৰেণীভূক্ত যৌগৰ নামকৰণ কৰিবলৈ মূল কাৰ্বন শৃংখলযুক্ত যৌগটোৰ নামৰ উপসৰ্গ

(prefix) বা অনুসৰ্গ বা প্রত্যয় (suffix) হিচাপে কাৰ্যকৰী মূলকৰ নাম সন্নিবিষ্ট কৰা হয়।

উদাহৰণস্বৰূপে ওপৰত 4.2 কাৰ্যকলাপত লোৱা এলক’হলবোৰৰ নাম হ’ল---মিথানল, ইথানল,

প্ৰ’'সনল আৰু বিউটানল।
তলৰ পদ্ধতিৰে কাৰ্বন যৌগৰ নামকৰণ কৰা যায়--
0) যৌগটোত থকা কাৰ্বন পৰমাণুৰ সংখ্যা নিৰ্ণয় কৰা। তিনিটা কাৰ্বন থকা যৌগটোৰ নাম
হব প্ৰ’পেন (propane)

(i) কাৰ্যকৰী মূলক থাকিলে নামৰ উপসৰ্গ (prefix) বা অনুসৰ্গ (suffix) ত উল্লেখ কৰা
হয়। (তালিকা 4.4 চোৱা)

Gi) কাৰ্য কৰীমূলকৰ নামটো অনুসৰ্গত দিব লাগিলে কাৰ্বন শৃংখলৰ নামৰ শেষৰ '6' টোৰ
ঠাইত উপযুক্ত অনুসৰ্গ বা প্রত্যয় লগোৱা হয়। উদাহৰণ feo মূলক থকা তিনিটা
কাৰ্বনৰ যৌগৰ নাম হ'ব-_

Propane — e = Propan + one’ = Propanone

(iv) কাৰ্বন শৃংখল অসংপৃত্ত হ’লে ‘ane’ ৰ ঠাইত ‘ene’ বা 'yne’ যোগ দিয়া হয়। (তালিকা
4.4) তিনিটা কাৰ্বন পৰমাণুৰে গঠিত দ্বিবান্ধনিযুক্ত যৌগটোক Propene আৰু
ত্ৰিবান্ধনিযুক্ত যৌগক Propyne নাম দিয়া হয়।

কাবৰ্ন আৰু তাৰ যৌগ

--- Page 75 ---
তালিকা 4.4 কাৰ্যকৰী মূলকৰ নামকৰণ

এল

1. হেল’জন উপসৰ্গ- ক্ল’ৰ’, ব্ৰ’মো [সা
ইত্যাদি HHH
Hae
H-C-C-C-Br বরমোপ্পেন
H H H
. = nat
2. এলকহ পসগ - ol _ (+; (৭; (৭;
H-C-C-C-OH_ প্রপানল
H [] H
3.4 পসগ- al PC 6 Ce
লডিহাইড H-C-C-C=0 প্রপানেল
H H
a Sof dod
4. নন পসৰ্গ - one _ (২. (৭ (৭
HEC a
H OH
'ক্সিলিক এহিড oh ০৫০৫
5. কাব এ AAW - oic acid _ (+; (৭; ee
ম-6-৫-৬-০ম প্রপানয়িক এছিড
H H
6. দ্বিবন্ধনি (এলকিন) উপসৰ্গ - ene H-C-C-C. প্র’পিন
H H
H
Wa বত্ৰিবন্ধনি (এলকাইন) উপসৰ্গ - yne H-C-C=C- প্র’পসাইন
H

lL. পেন্টেনৰ বাবে কেইটা গঠন সমযোগী আঁকিব পাৰিবা?
2. কাৰ্বনৰ কোন দুটা ধৰ্মৰ বাবে আমি আমাৰ চাৰিওফালে অজস্র কাৰ্বন -যৌগ পাওঁ?

3. চাইক্ল'পেন্টেনৰ সংকেট আৰু ইলেক্ট্ৰনীয় বিন্দু গঠন লিখা।

--- Page 76 ---
4. তলৰ যৌগবোৰৰ গঠন আঁকি দেখুওৱা---
(i) Serie এছিড (ii) ব্ৰ’ম’পেন্টেন*
(ii) বিউটান’ন (iv) হেক্সানেল
* ব্ৰম’পেণ্টেনৰ সমযোগী সম্ভৱনে?

(i) CH,—CH,—Br i) . 4

HHH

Law. 2
H HHH

4.3 কাৰ্বন যৌগৰ ৰাসায়নিক ধৰ্ম (CHEMICAL PROPERTIES OF
CARBON COMPOUNDS)
এই খণ্ডত আমি কাৰ্বন যৌগৰ ৰাসায়নিক ধৰ্ম কিছুমান অধ্যয়ন কৰিম। যিহেতু আমি ব্যৱহাৰ
কৰা ইন্কনবোৰ কাৰ্বন বা কাৰ্বনৰ যৌগ গতিকে আমি প্রথমে দহন (combustion) সম্পৰ্কে
আলোচনা কৰোঁ।
4.3.1 দহন (Combustion)
বহুৰূপতাৰ যিকোনো ৰূপতে কাৰ্বন দহন কৰিলে কাৰ্বন ডাই অক্সাইড উৎপন্ন হোৱাৰ উপৰিও
তাপ আৰু পোহৰ উৎপন্ন হয়। প্ৰায়ভাগ যৌগ দহনত উৎপন্ন হোৱা তাপ উচ্চ পৰিমাণৰ হয়।
দহন বিক্ৰিয়াবোৰ জাৰণ বিক্ৰিয়া (এই বিষয়ে প্ৰথম অধ্যায়ত পাইছা)
(i) C +O, > CO, + তাপ আৰু পোহৰ
(ii) CH, + 0, > CO, + H,O + তাপ আৰু পোহৰ
(iii) CH,CH,OH+0,>CO,+H,O+81% আৰু পোহৰ

শেষৰ দুটা বিক্ৰিয়া (ii আৰু }}}) সম্ভলন কৰা।
কাৰ্যকলাপ-এ.3 কাৰ্যৰ কলাপ-এ.ৰ

সাবধান ঃ ইয়াত শিক্ষকৰ সহায় লাগিব সঠিকভাৱে নিৰ্ধাৰিত কৰিলে বিভিন্ন
= নেফথেলিন, কৰ্পূৰ, এলক’হল আদি যৌগবোৰ চেপেটা চামুচত শিখা। ধোঁৱাযুক্ত শিখা পাবা।

লৈ বুনচেন শিখাত দহন কৰা। = কেতিয়া হালধীয়া, ধোৱাযুক্ত শিখা
= বুনচেন শিখালৈ লক্ষ্য কৰা আৰু ধোঁৱাইছে নেকি মন কৰা। পোৱা যায়?
= শিখাৰ ওপৰত ধাতুৰ পাত এচলা ধৰা। কোনোটো যৌগৰ বেলিকা = নীলা শিখা কেতিয়া পাবা?

ধাতুৰ পাতত কিবা জমা হৈছেনে?

= বুনচেন শিখা জ্বলোৱা। বাৰ্ণাৰৰ তলফালে থকা বায়ুৰস্ধবোৰ

সংপৃক্ত হাইড্ৰ’কাৰ্বনে সাধাৰণতে অমলিন নীলা শিখা আৰু SPAS হাইড্ৰ’কাৰ্বনে ক’লা
ধোৱাযুক্ত হালধীয়া শিখা উৎপন্ন কৰে। ধোঁৱাময় শিখাই 4.3 কাৰ্যকলাপতে ধাতুৰ পাতত
এলান্কু সৃষ্টি কৰে। অৱশ্যে বায়ুৰ পৰিসীমিত যোগানৰ ফলত সংপৃত্ত হাইড্ৰ'কাৰ্বনৰো অসম্পূৰ্ণ
দহন ঘটি এলান্কুযুক্ত শিখা উৎপন্ন হব পাৰে। ঘৰত ব্যৱহাৰ কৰা গেছ ষ্ট’ভ বা কেৰোচিন BOW
বায়ু সোমাব পৰা ৰন্ধ থাকে যাতে পৰ্য্যাপ্ত বায়ু বা অক্সিজেন ইন্ধনৰ লগত মিহলি হৈ অমলিন

কাবৰ্ন আৰু তাৰ যৌগ 69

--- Page 77 ---
নীলা শিখা উৎপন্ন হয়। ৰন্ধন কাৰ্যত ব্যৱহাৰ কৰা পাত্ৰৰ তলিত এলান্ধু লাগিলে বুজিবা যে
ষ্ট’ভৰ বায়ুৰস্ধবোৰ বন্ধ হৈ পৰিছে। কয়লা বা পেট্ৰ’লিয়াম ইন্ধনত কিছু পৰিমাণে নাইট্ৰ’জেন
আৰু ছালফাৰ থাকে। সিহঁতৰ দহনৰ ফলত ছালফাৰ আৰু নাইট্ৰ’জেনৰ অক্সাইড উৎপন্ন হয়।
এইবোৰেই হ’ল পৰিবেশ AAP কাৰক।

পদাৰ্থৰ দহনত Piet উৎপন্ন হয় বা নহয় কিয় ? (Why do substances burn with or without flame?)
-| কয়লা বা কাঠ পোৰা দেখিছানে? যদি দেখা নাই তেন্তে সুবিধা পালে কয়লা বা কাঠ পুৰিব ধৰিলে ভালদৰে মন
+ কৰিবা। ওপৰত পাই আহিছে যে মমবাতি বা এল. পি. জি. গেছ বাৰ্ণাৰত জ্বলালে শিখা উৎপন্ন হয়। অথচ কয়লা
পুৰিলে আঙঠাৰ সৃষ্টি হৈ ৰঙা পৰি উঠে আৰু শিখা উৎপন্ন নোহোৱাকৈ তাপ বিকিৰণ কৰে। কাৰণ গেছীয় পদাৰ্থ
পুৰিলেহে শিখা উৎপন্ন হয়। কাঠ বা কয়লা QI সময়ত উদ্বায়ী পৰ্দাবোৰ বাষ্পীভূত হয় আৰু আৰম্ভণিতে
শিখা উৎপন্ন কৰি জ্বলে।
গেছীয় পদাৰ্থৰ পৰমাণুবোৰ উত্তপ্ত কৰিলে উজ্বল শিখাৰে জ্বলি উঠে। মৌলই উৎপন্ন কৰা শিখাৰ ৰং মৌলটোৰ
বৈশিষ্ট্যসূচক হয়। গেছ WSS শিখাত কপাৰ তাৰ এডাল তপতোৱা আৰু শিখাৰ ৰং মন কৰা। অসম্পূৰ্ণ দহনৰ
ফলত এলান্ধু উৎপন্ন I | এলান্ধু কাৰ্বনৰ বাহিৰে আন একো নহয়। মমবাতি শিখাৰ হালধীয়া ৰঙৰ কাৰণ বিশ্লেষণ

|) ®
yo পেট্ৰ Grave উৎপত্তি (Formation of coal and petroleum)

জৈৱ-পদাৰ্থৰ (Biomass) ওপৰত জৈৱিক (biological) আৰু ভূতাত্বিক (geological) প্রভাৱত কয়লা আৰু
পেট্ৰ’লয়াম উৎপন্ন হয়। হেজাৰ হেজাৰ বছৰ আগৰ গছ-গছনি, সৰু বৰ উদ্ভিদৰ অংশাৱশেষেই (remains) হ’ল
PAE | সম্ভৱত গছ-গছনিৰে আদি কৰি জীৱ-জন্তুবোৰ ভূমিকম্প বা আগ্নেয়গিৰিৰ উদ্‌গীৰণৰ সময়ত পৃথিৱীৰ
খোলাৰ ভিতৰত সোমাই পৰিছিল৷ এইবোৰ ওপৰত শিলাখণ্ডৰ চাপত লাহে লাহে জহি পচি কয়লালৈ ৰূপান্তৰিত
হল। তেল আৰু প্ৰাকৃতিক গেছ লক্ষ কোটী সাগৰীয় উদ্ভিদ আৰু প্রাণীৰ অংশাৱশেষ | এই উদ্ভিদ আৰু প্ৰাণীবোৰ
মৰি যোৱাৰ পিছত সাগৰতলিৰ বোকাত পোত গ’ল; ইহঁতৰ ওপৰত অনুজীৱৰ ক্ৰিয়া আৰু ওপৰৰ চাপৰ
পৰিবৰ্তনৰ ফলত এইবোৰ তেল আৰু গেছলৈ ৰূপান্তৰ হ’ল। আনহাতে বোকাৰ স্তৰ চাপৰ ফলত শিলাখণ্ড
হ’ল--তেল আৰু গেছ শিলাখণ্ডৰ মাজৰ ছিদ্ৰবিলাকত নিজৰি গ’ল। এতিয়া ক’ব পাৰিবানে কয়লা আৰু
পেট্ৰ’লিয়ামক কিয় জীৱাশ্ম ইন্ধন (fossil fuel) বোলে?

4.3.2 জাৰণ (Oxidation) :
কাৰ্যকলাপ-4.5 জাৰণ বিক্ৰিয়াৰ বিষয়ে
তোমালোকে প্রথম অধ্যায়ত পাই
= এটা পৰীক্ষানলীত প্ৰায় 3 mL এলক’হল লোৱা আৰু পানীৰ ছোবাচ্ছাত  আহিছা। দহন কৰিলে কাৰ্বন যৌগ
CNIS etl) AGT সহজে জাৰিত হয়। এই সম্পূৰ্ণ জাৰণ
= ইয়াত 5% ক্ষাৰীয় পটাছিয়াম পাৰমেঙ্গানেট দ্ৰৱৰ কেইটোপালমান দিয়া। বিক্ৰিয়াৰ উপৰিও আমি এলক’হল
= প্রথমতে বেঙুনীয়া ৰঙ দেখিলানো? জাৰিত হৈ কার্বক্সিলিক এছিড উৎপন্ন

= অধিক পৰিমাণে পাৰমেঙ্গানেট দিয়াৰ পিছত ৰঙ নাইকিয়া নহয় কিয়? হোৱা বিক্ৰিয়াটোও জানো —

70 বিজ্ঞান

--- Page 78 ---
ক্ষাৰকীয় KMnO, + তাপ

CH, — CH,OH KGa? CH,COOH
আমি দেখিলোঁ যে কিছুমান পদাৰ্থই আনক অক্সিজেন দিব পাৰে। এই পদাৰ্থবোৰক জাৰক

পদাৰ্থ (Oxidising agent) বোলে।
ক্ষাৰকীয় পটাছিয়াম পাৰমেঙ্গানেট বা আম্লিক পটাছিয়াম LISS’ CD এলক’হলক এছিডলৈ
জাৰিত কৰে। এতেকে ইহঁত জাৰক পদাৰ্থ।

4.3.3 যোগাত্মক faferat (Addition Reaction) :

পেলাডিয়াম বা নিকেল অনুঘটকৰ উপস্থিতিত oye হাইড্ৰ’কাৰ্বনৰ লগত হাইড্ৰ’জেন যোগ
হৈ সংপৃক্ত হাইড্ৰ’কাৰ্বন উৎপন্ন হয়। অনুঘটক হ’ল এনে কিছুমান পদাৰ্থ যি নিজৰ ধৰ্মৰ কোনো
পৰিৱৰ্তন নোহোৱাকৈ বিক্ৰিয়াৰ গতিবেগ বঢ়োৱাত সহায় কৰে। নিকেল অনুঘটকৰ উপস্থিতিত
উদ্ভিদৰ তেল হাইড্ৰ’জেন যুক্ত কৰি বনস্পতি ঘি উৎপন্ন কৰিবলৈ যোগাত্মক বিক্ৰিয়া সংঘটিত
কৰা হয়। উদ্ভিদজাত তেল দ্বিবান্ধনি থকা বহু দীঘল কাৰ্বন শৃংখলযুক্ত যৌগ আনহাতে জন্তুৰ
চৰ্বি সংপৃক্ত দীঘল কাৰ্বনশৃংখল যৌগ।

5 R নিকেল অনুঘটক গ /

6.4" — =! + et
R’ \R H, | |
RR

উদ্ভিদজাত তেল স্বাস্থ্যৰ পক্ষে ভাল বুলি দিয়া বিজ্ঞাপনবোৰ তোমালোকে নিশ্চয় দেখিছা।
জন্তুৰ চৰ্বিত সংপৃক্ত ফেটি এচিড থাকে যাৰ বাবে ইহঁত স্বাস্থ্যৰ পক্ষে হানিকাৰক। SPS
ফেটি এছিড থকা তেল ৰন্ধনৰ বাবে অধিক উপযোগী।

4.3.4 প্ৰতিষ্ঠাপন বিত্ৰিয়া (Substitution Reaction)

সংপৃক্ত হাইড্ৰ'কাৰ্বনবোৰ বাৰুকৈ সক্ৰিয় নহয় (fairly unreactive) ইহঁত বহুত বিকাৰকৰ লগত
RR অৱশ্যে সূৰ্যৰ পোহৰৰ উপস্থিতিত SR অতি Bowl হাইড্ৰ'কাৰ্বনৰ লগত
বিক্ৰিয়া কৰে। FR হাইড্ৰ'কাৰ্বনৰ এটা এটাকৈ সকলোবোৰ হাইড্ৰ’জেন পৰমাণু প্ৰতিস্থাপন
কৰে। ইয়াকে প্রতিস্থাপন বিক্ৰিয়া বোলে কাৰণ এটা হাইড্ৰ’জেন পৰমাণুৰ স্থান আন পৰমাণু বা
পৰমাণু-গোটে দখল কৰে। এলকেনৰ উচ্চ সমগণবোৰৰ প্ৰতিষ্ঠাপন বিক্ৰিয়াৰ ফলত একাধিক
উপজাত US (product) পোৱা Az |

CH, + Cl, > CH,Cl + HCl (সূৰ্যৰ পোহৰত)

ইথ৷নলক ইথানয়িক এচিডলৈ ৰূপান্তৰ কৰাটো কিয় এটা জাৰণ বিক্ৰিয়া?

লোহা জোৰা দিয়া সময়ত (welding) অক্সিজেন আৰু ইথাইন দহন কৰা হয়। ইথাইনৰ
লগত বায়ু কিয় ব্যৱহাৰ কৰা নহয়?

4.4, কেইটামান প্ৰয়োজনীয় কাৰ্বন যৌগ--_ইথানল আৰু ইথানয়িক এচিড (907

IMPORTANT CARBON COMPOUNDS-ETHANOLAND ETHANOICACID) :

বহুতো কাৰ্বন যৌগ আমাৰ বাবে অমূল্য পদাৰ্থ। তাৰ ভিতৰত আমি দুটা বাণিজ্যিক কাৰ্বন
যৌগ--ইথানল আৰু ইথানয়িক এছিডৰ বিষয়ে অধ্যয়ন কৰিম।

কাবৰ্ন আৰু তাৰ যৌগ

--- Page 79 ---
4.4.1 ইথানলৰ ধৰ্ম (Properties of ethanol) :

সাধাৰণ উষ্ণতাত ইথানল জুলীয়া (গলনাংক আৰু উতলাংকৰ বাবে তালিকা 4.1 চোৱা)।
ইথানলকে সাধাৰণতে এলক’হল বুলি কোৱা হয় আৰু ই এলক’হলীয় পানীয়ৰ মূখ্য উপাদান।
তদুপৰি ই ভাল দ্ৰাৱক হোৱা হেতুকে ইয়াক বিভিন্ন Cay যেনে টিংচাৰ আয়’ডিন, কফ,
চিৰাপ, টনিক আদি প্রস্তুতিত ব্যৱহাৰ কৰা হয়। ইথানল পানীৰ লগত যিকোনো অনুপাততে
মিহলি হয়। কম পৰিমাণৰ পনীয়া এলক’হল সেৱনৰ ফলত নিচা হয়। এলক’হল সেৱন বা
মদ্যপান নিন্দনীয় হলেও সমাজত ইয়াৰ প্ৰচলন চলি আছে। কিন্তু বিশুদ্ধ এলক’হল (absolute
alcohol) সামান্য পৰিমাণে সেৱন কৰিলেও মৃত্যু হ’ব পাৰে। দীৰ্ঘদিন মদ্যপান কৰি থাকিলে
নানা ধৰণৰ স্বাস্থ্য সমস্যাৰ সৃষ্টি হয়।

ইথানলৰ বিক্ৰিয়া (Reactions of Ethanol) :

(0) ছ’ডিয়ামৰ লগত বিন্ৰিয়া

2Na + 2CH,CH,OH > 2CH,CH,O-Na* + H,
ক| ল-4.6 (ছ'ডিয়াম ইথ'ক্সাইড)

শিক্ষকে কৰি দেখুৱাব CAPA ছ’ডিয়াম ধাতুৰ লগত বিক্ৰিয়া কৰি হাইড্ৰ’জেন গেছ

= ধান এটাৰ সমান আকৃতিৰ VATA ধাত উৎপন্ন কৰে। ইথানলৰ লগত প্রস্তুত কৰা আনটো পদাৰ্থ হ’ল ছ'ডিয়াম
এটুকুৰা ইথানলত পেলাই দিয়া। ইথ’ক্সাইড ধাতুৰ লগত বিক্ৰিয়া কৰি হাইড্ৰ’জেন উৎপন্ন কৰা আন

. adel) গেছটো কিদৰে পদাৰ্থবোৰৰ নাম মনত আছেনে?

i is ir (i) অসংপৃক্ত হাইড্ৰ’কাৰ্বন প্রস্তুত কৰা বিক্ৰিয়া 443k উষ্ণতাত

অধিক পৰিমাণৰ গাঢ় ছালফিউৰিক এচিডৰ লগত ইথানল উত্তপ্ত কৰিলে ইথানলৰ
fiery (dehydration) ঘটি ইথিন উৎপন্ন হয়।

CH, শৌ820ম-_ "সহ _,cH, =CH, +H,0

গাঢ় ছলফিউৰিক এছিদক নিৰুদক দ্ৰৱ্য (dehydrating agent) হিচাপে গণ্য কৰা হয় যি
ইথানলৰ পৰা পানী আঁতৰ কৰে।

তোমালোকে জানানে?


--- Page 80 ---
Ws

4.4.2 ইথানয়িক এছিডৰ ধৰ্ম (Properties of Ethanoic acid) :

ইথানয়িক এছিডৰ সদাব্যৱহৃত নাম হ’ল এচেটিক এচিদ। ই ৰ 4

কাৰ্ব'ক্সিলিক এছিড শ্ৰেণীৰ অৰ্ত্তভুক্ত। এচেটিক এছিডৰ 5-8% -

জলীয় দ্ৰৱণক ভিনেগাৰ বোলে। আচাৰ সংৰক্ষণত ইয়াক * লিটমাছ কাগজ আৰু বিশ্বজনীন সূচক (Universal
বহুলভাবে ব্যৱহাৰ কৰা হয়। ইথানয়িক এছিডৰ গলনাংক 290k indicator) ব্যৱহাৰ কৰি লঘু এচেটিক এছিড আৰু
আৰু সেয়েহে ই ঠাণ্ডা জলবায়ুৰ দেশত শীতকালত গোট মাৰে। লঘু HCH pH তুলনা কৰা।

ইয়াৰ বাবে ইয়াক গ্লেছিয়েল এচেটিক এছিদ নাম দিয়া হয়। = লিটমাছ কাগজৰ সহায়ত দুয়োটা অন্ন পৰীক্ষা কৰিব

Sort iv oman ores eran নিছে খিনিত পৰিলে?

বৈশিষ্ট্যপূৰ্ণ এচিদ গুণৰদ্বাৰা চিনাক্তকৰণ কৰা হয়। পিছে | ন

এছিড যেনে HCI যিদৰে সম্পূৰ্ণৰূপে আয়নিত হয় কাৰ্ব'ক্সিলিক যা ৷ সূচকে দুয়োটা Tse সমান চোকা বুলি
এছিডবোৰ (দুৰ্বল এছিড (weak acid) নহয়। আল

= এটা পৰীক্ষানলীত ImL ইথানল (Absolute
alcohol) আৰু ImL গ্লেচিয়েল এচেটিক এছিড কা
লৈ তাত কেইটোপালমান গাঢ় 1],90, frat | পৰীক্ষানলী

= এটা পানী গাহত (water bath) চিত্ৰ 411 ত
দেখুৱা দৰে পৰীক্ষানলীটো গৰম কৰা।

= আন এটা বিকাৰত 20-50 mL পানী লৈ তাত গাল
পৰীক্ষানলীৰ মিশ্ৰণটো ঢালি দিয়া আৰু গোন্ধ
লোৱা।

'ইথানয়িক এছিডৰ বিক্ৰিয়া (Reations of ethanoic acid)

() এষ্টাৰিভৱন বিক্ৰিয়া ঃ এছিড আৰু এলক’হলৰ মাজত বিক্ৰিয়া ঘটিলে
সাধাৰণতে এষ্টাৰ উৎপন্ন হয়। এছিড অনুঘটকৰ উপস্থিতিত ইথানয়িক
এছিড আৰু নিৰ্ভেজাল এলকহলৰ (Absolute alcohol) মাজত
বিক্ৰিয়া ঘটিলে এষ্টাৰ উৎপন্ন হয়।

ৱ্ৰ- 4.11
1 এষ্টাৰ উৎপাদন
CH,COOH + CH,CH,OH > CH, =iC O CH,CH.,
(ইথানয়িক এছিড) (ইথানল) (এষ্টাৰ)

এষ্টাৰ সুগন্ধি Bey | ইয়াক সুগন্ধি দ্ৰব্য আৰু খাদ্য সুস্বাদুকাৰক হিচাপে ব্যৱহাৰ কৰা হয়।
ছডিয়াম হাইড্ৰ'স্সাইডৰ (এটা ক্ষাৰ) লগত বিক্ৰিয়া ঘটিলে এষ্টাৰ পুনৰ এলকহল আৰু
কাৰ্বক্সিলিক এছিডৰ ছ’ডিয়াম লৱনলৈ ৰূপান্তৰিত হয়। এই বিক্ৰিয়াক চেপনিফিকেচন

কাবৰ্ন আৰু তাৰ যৌগ 73

--- Page 81 ---
বা চাবোনীভৱন (Saponification) বিক্ৰিয়া হিচাপে জনা যায় কিয়নো চাবোন উৎপাদনত
CH,COOHC,H, > C,H,OH + CH,COONa

(ii) “IN লগত faferat (Reactions with a base) 2 খনিজ এছিডৰ দৰে ইথানয়িক
এছিডে ছ'ডিয়াম হাইড্ৰ'স্সাই আদি ক্ষাৰৰ লগত বিক্ৰিয়া কৰি লৱন (ছ'ডিয়াম ইথান’ য়েট
বা ছ'ডিয়াম এছিটেট) আৰু পানী উৎপন্ন কৰে।
NaOH + CH,COOH > CH,COONa + H,O

ইথানয়িক এছিডে কাৰ্বনেট আৰু হাইড্ৰ’জেন কাৰ্বনেটৰ লগত কিদৰে বিক্ৰিয়া কৰে?
এটা পৰীক্ষা কৰি চোৱা যাওক।

- ঢ় ধ্যায়ৰ কাৰ্য কলাপ 2.5 ত সজাৰ দৰে সজুলিবোৰ গোটাই সজাই লোৱা।
= পৰীক্ষানলীত এচামুচ ছ'ডিয়াম PSA লোৱা। তাত 2 mL পনীয়া ইথানয়িক এছিড যোগ FAH |

উৎপন্ন হোৱা গেছটো সদ্যপ্রস্তুত চূণৰ পানীৰ মাজেদি যাবলৈ দিয়া। কি দেখিবা?

ইথানয়িক এছিড আৰু ছ’ডিয়াম কাৰ্বনেটৰ মাজত বিক্ৰিয়া ঘটি উৎপন্ন হোৱা গেছটো এই পৰীক্ষাৰ সহায়ত চিনাক্ত
কৰিব পৰা গ’লনে?

= একেখিনি কাৰ্য কলাপ ছ'ডিয়াম হাইড্ৰ’জেন কাৰ্বনেট লৈ পুনৰ কৰা।

(iii) কাৰ্বনেট আৰু হাইড্ৰ’জেন কাৰ্বনেটৰ লগত বিক্ৰিয়া ঃ ইথানয়িক এছিডে কাৰ্বনেট আৰু
হাইড্ৰ’জেন কাৰ্বনেটৰ লগত বিক্ৰিয়া কৰি লৱণ, কাৰ্বন ডাইক্সাইড আৰু পানী উৎপন্ন
কৰে। উৎপন্ন হোৱা লৱণটোৰ সাধাৰণ নাম VASAT এছিটেট |
2CH,COOH + Na,CO, > 2CH,COONa + H,O + CO,

CH,COOH + NaHCO, > CH,COONa + H,O + CO,

1, পৰীক্ষাৰ সহায়ত এলক’হল আৰু কাৰ্বক্সিলিক এছিডৰ মাজৰ প্রভেদ কিদৰে দেখুৱাব পাৰি?
2. জাৰক দ্ৰৱ্য কি?

4.4. চাবোন আৰু অপমাৰ্জক (Soap and detergents) :

কাৰ্যকলাপ-4.10
= দুটা পৰীক্ষানলীত প্রত্যেকতে 10 mL পানী ভৰোৱা।

= দুয়োটা নলীতে এটোপালকৈ খোৱা তেল দি A আৰু B

লেবেল লগোৱা।

B পৰীক্ষানলীত কেইটোপমান চাবোনৰ দ্ৰৱ মিহলোৱা।

এতিয়া দুয়োটা নলী সমান জোৰেৰে সমান সময় জোকাৰা।

জোকাৰণি বন্ধ কৰাৰ পিছত দুয়োটা পৰীক্ষানলীত তেল

আৰু পানী পৃথক হৈ থকা দেখিলানে?

a পৰীক্ষানলী দুটা লৰচৰ নকৰাকৈ কিছুসময় ৰাখি থলে কি
হয় মন কৰা। তেলৰ তৰপটো পৃথক হয়নে? কোনটো
পৰীক্ষানলীত প্রথমতে পৃথক হয়?


--- Page 82 ---
এই কাৰ্যকলাপে চাবোনৰ মলি পৰিষ্কাৰ কৰা কাৰ্য ব্যাখ্যা কৰে। বেছিভাগ মলি (dirt)
তেলীয়া গুণযুক্ত। তোমালোকে জানা যে তেল পানীত অদ্ৰৱণীয়। চাবোনৰ অণুবোৰ হৈছে
দীৰ্ঘ শৃংখলযুক্ত কাৰ্বক্সিলিক এছিডৰ ছ'ডিয়াম বা পটাছিয়াম লৱণ। চাবোনৰ আয়নীয় মেৰু
পানীত দ্ৰৱণীয়; আনহাতে কাৰ্বন শৃংখল তেলত BATA | এনেদৰে চাবোনৰ অনুবোৰে পানীত
fi সমুচ্ছায় (agregates) সৃষ্টি কৰে তাক বা মাইছেল বা কৰ্ণাপুঞ্জ বোলে। চিত্ৰ --4.12।
ইয়াত অণুবোৰৰ CHAT মেৰুটো তেলৰ টোপালৰ ফালে আৰু ধ্ৰুবীয় মেৰুটো বাহিৰৰ
ফালে থাকে। ইয়ে পানীত GRU বা ইমালচন (emulsion) সৃষ্টি কৰে। চাবোনৰ ফেনে এই
ধৰণে কাপোৰৰ মলি পানীত দ্ৰৱীভূত হোৱাত সহায় কৰে। (চিত্র 4.13)

চাবোন হাইড্ৰ’কাৰ্বনত দ্ৰৱীভূত কৰিলে উৎপন্ন হোৱা ফেন মাইছেলৰ গঠন আঁকিব পাৰিবানে?

কণাপুঞ্জ বা মাইছেল (Micelles)
চাবোনৰ অণুবিলাকৰ দুটা মেৰু AUCH | এটা জলাকৰ্ষী বা জলস্নেহী (Hydrophilic) যি পানীত দ্ৰৱণীয়; আনটো
GAYA বা জলবিকৰ্ষী (Hydrophobic) যি হাইড্ৰ’কাৰ্বন দ্ৰৱণীয় ৷ জলপৃষ্ঠত থকা অৱস্থাত চাবোনৰ জলবিকৰ্ষী
পুচ্ছ (Hydrophilic tail) পানীত দ্ৰৱীভূত নহয় আৰু ধৰীয় মেৰুটো পানীৰ মূৰ কৰি পেলাই সজ্জিত হয়।
ইফালে হাইড্ৰ’কাৰ্বন পুচ্ছ (Hydrocarbon tail) পানীৰ বাহিৰলৈ ঠেলি উলিয়াই দিয়ে। পানীৰ মাজত এই

[ জঅজ্্ক ] |, যা
NO সনা

7s

< = ন aie aaa Sa

==!
= ৮ সৃষ্টি হবলৈ অণুবোৰ এনেভাৱে পুঞ্জীভূত হয় যে জলঘৃণী পুচ্ছ পুঞ্জটোৰ
= > ৰ ভিতৰৰ মূৰ কৰি আৰু ধ্ৰুৱীয় মেৰু পুঞ্জটোৰ বাহিৰত থাকে। ইয়াকে
মাইছেল বা কণাপুঞ্জ বোলে। যিহেতু তেলীয়া মলিবোৰ মাইছেলৰ
কেন্দ্ৰত জমা হয় গতিকে চাবোনে ফেনৰ কণাপুঞ্জৰ সহায়ত মলি

ৰ ত্১ / আঁতৰাব পাৰে। মাইছেলিবিলাক অবদ্ৰৱ হিচাপে থাকে আৰু আয়ন-
= আয়ন বিকৰ্ষণৰ বাবে অধঃক্ষিপ্ত নহয়। মাইছেলত ওপঙি থকা মলি
ছে ু ং সহজতে পানীৰে ধুই আঁতৰাব পাৰি। চাবোনৰ মাইছেলবোৰ যথেষ্ট

ডাঙৰ আকৃতিৰ বাবে ইহঁতে পোহৰ বিচ্ছুৰিত কৰিব পাৰে। সেইবাবেই
[|] চাবোন পানী cre

চিত্ৰ- 4.12 চাবোনৰ মলি আঁতৰোৱাৰ প্রক্রিয়া

কাবৰ্ন আৰু তাৰ যৌগ 7

--- Page 83 ---
কাৰ্যকলাপ-4 11

দুটা পৰীক্ষানলী লোৱা। এটাত 10 mL পাতিত পানী (বা বৰষুণৰ পানী) আৰু
আনটোত 10 mL কঠিন পানী (টিউৰেলৰ পানী) SANT |

দুয়োটা নলীতে চাবোনৰ পানী কেইটোপালমানকৈ দিয়া।

দুয়োটা পৰীক্ষানলী একে সময়ৰ বাবে জোৰকৈ জোকাৰা | দুয়োটাতে উৎপন্ন হোৱা
ফেনৰ পৰিম৷ণলৈ মন কৰা।

কোনটো পৰীক্ষা নলীত বেছি ফেন উঠিছে?

= কোনটো নলীত দৈৰ দৰে অধঃক্ষেপ দেখিলা?

শিক্ষকলৈ টোকা ঃ যদি কঠিন পানী পোৱা নায়ায় তেন্তে কেলছিয়াম বা
মেগনেছিয়ামৰ হাইড্ৰ’জেন SAG, ছালফেট AGA ক্ল’ৰাইড লৱণ দ্ৰৱীভূত কৰি
কঠিন পানী প্রস্তুত কৰি লব পাৰি।

কাযকলাপ- 4.12

দুটা পৰীক্ষানলী লৈ প্ৰত্যেকতে 10 mL কঠিন পানী ভৰোৱা।

এটাত 5 টোপাল চাবোন পানী আৰু আনটোত 5 টোপাল অপমাৰ্জকৰ পানী
দিয়া।

= দুয়োটা পৰীক্ষানলী সমান সময়ৰ বাবে জোকাৰা।

= দুয়োটা নলীত সমান পৰিমাণৰ ফেন উঠিছেনে?

= কোনটো নলীত দৈৰ দৰে অধঃক্ষেপ উৎপন্ন হয়?

গা ধুই থাকোতে কেতিয়াবা মন কৰিছানে যে চাবোনৰ ফেন সহজতে উঠা নাই আৰু
অদ্রৱণীয় পদাৰ্থ (মলি) পানীৰে ধোৱাৰ পিছতো থাকি যায়? কঠিন পানীত থকা কেলছিয়াম
বা মেগনেছিয়াম লৱণৰ লগত চাবোনৰ ক্ৰিয়া হ’লে এই মলিবোৰ সৃষ্টি হয়। ফলস্বৰূপে অধিক
পৰিমানৰ চাবোন খৰচ হয়। এই সমস্যাটো অপমাৰ্জক (detergent) শ্ৰেণীৰ নিকাৰক (cleansing
agent) ব্যৱহাৰ কৰি দূৰ কৰিব পাৰি। অপমাৰ্জকবোৰ প্ৰধানতঃ দীৰ্ঘ শৃংখলযুক্ত ছালফনিক
এচিদৰ এম’নিয়াম লৱণ। অপমাৰ্জকৰ আহিত মেৰুবোৰে কঠিন পানীত থকা কেলছিয়াম
আৰু মেগনেছিয়াম আয়নৰ লগত STAT অধঃক্ষেপ সৃষ্টি নকৰে। সেইবাবে কঠিন পানীতো
অপমাৰ্জকবোৰ কাৰ্যক্ষম হৈ থাকে। চেম্পুবা কাপোৰ ধোৱা নিকাৰক প্রস্তুত কৰিবলৈ অপমাৰ্জক
ব্যৱহাৰ কৰা হয়।

অপমাৰ্জক ব্যৱহাৰ কৰি পানী কঠিন হয় নে নহয় ক’ব পাৰিবানে?

কাপোৰ ধুবলৈ মানুহে বিভিন্ন পদ্ধতি অৱলম্বন কৰে। সাধাৰণতে চাবোন ঘঁহি কাপোৰখন
শিল এচলাত থুকুছে বা ভৰিৰে গছকে, ব্ৰাছ কৰে নাইবা কাপোৰ ধোৱা যন্তুত (washing
machine) ভৰাই জোকাৰি দিয়ে। কাপোৰ পৰিষ্কাৰ কৰিবলৈ কিয় জোকাৰিব লাগে?


--- Page 84 ---
কাৰ্বন বহুধাগুণযুক্ত মৌল--ই জীৱদেহ (living organism) আৰু আমি ব্যৱহাৰ কৰা অজস্র বস্তুৰ গঠনৰ
আধাৰ।

কাৰ্বনৰ DOA যোজ্যতা আৰু কেটিনেচন ধৰ্মৰ বাবে অগণন প্রকাৰৰ কাৰ্বন যৌগ উৎপন্ন হয়।

দুটা পৰমাণুৰ মাজত ইলেকট্ৰনৰ ভাগ-বতৰা হৈ সহযোজী বান্ধনি সৃষ্টি হয় যাৰ ফলত দুয়োটা পৰমাণুৱে
বহিৰতম কক্ষত নিস্ক্ৰিয় গেছৰ সুস্থিৰ ইলেক্ট্ৰনীয় বিন্যাস লাভ কৰে।

কাৰ্বনে নিজৰ মাজত আৰু আন মৌল যেনে হাইড্ৰ’জেন, অক্সিজেন, ছালফাৰ, নাইট্ৰ’জেন, FRA আদিৰ
লগত সহযোজী বান্ধনি গঠন কৰে।

কাৰ্বন পৰমাণুৰ মাজত দ্বিবান্ধনি বা ত্ৰিবান্ধনি সৃষ্টি হৈ বহুতো যৌগ গঠিত হয়। কাৰ্বন শৃংখলবোৰ TS,
শাখাযুক্ত নাইবা বলয় আকৃতিৰ হ’ব পাৰে।

কাৰ্বন পৰমাণুৱে শৃংখল গঠন কৰিব পাৰে বাবেই সমগণীয় শ্ৰেণীৰ যৌগ উৎপন্ন হয়। সমগণীয় শ্ৰেণীভূক্ত
যৌগত বিভিন্ন দৈৰ্ঘ্যৰ কাৰ্বন শৃংখলত একে কাৰ্য কৰী মূলক সংযোজিত হৈ থাকে।

কাৰ্য কৰীমূলক যেনে এলক’হল, এলডিহাইড, কিট’ন আৰু SAIS এছিড যুক্ত হোৱা বাবেই যৌগবোৰে
নিৰ্দিষ্ট ধৰ্ম প্রদৰ্শন কৰে।

কাৰ্বন আৰু ইয়াৰ যৌগবিশেষ ইন্ধনৰ প্রধান উৎস।

ইথানল আৰু SUPE এচিড আমাৰ দৈনন্দিন ব্যৱহাৰ্য সামগ্ৰীবিলাকৰ ভিতৰত অন্যতম।

চাবোন আৰু অপমাৰ্জকৰ ক্ৰিয়া নিৰ্ভৰ কৰে তাত থকা দুয়োবিধ জলঘৃণী আৰু জলাকৰ্ষী বা জলস্নেহী
থুপবিলাকৰ ওপৰত৷ এই থুপবিলাকে তেলীয়া মলিবোৰ অবদ্ৰৱিত (emulsify) কৰি আঁতৰ কৰাত সহায়
কৰে।

. ইথেন (C,H) অণু এটাত
(a) 6 টা সহযোজী বান্ধনি আছে।
(b) ?7 টা সহযোজী বান্ধনি আছে।
(c) ৪টা সহযোজী বান্ধনি আছে।
(0০) 9 টা সহযোজী বান্ধনি আছে।
._ চাৰিটা কাৰ্বনৰ যৌগ বিউটান’নত থকা কাৰ্য কৰী মূলক হ’ল---
(a) কাৰ্বক্সিলিক এছিড
(০) এলডিহাইড
(০) কিট’ন
(0০) এলকহল
._ ৰন্ধনৰ সময়ত ব্যৱহৃত বৰ্তনৰ তলফালে (বাহিৰত) ক’লা পৰে কিয়নো-_
(a) খাদ্য ভালদৰে নিসিজিল।
(b) ইন্কন সম্পূৰ্ণৰূপে দহন নহয়।
(c) ইন্কধনটো Pre |

কাবৰ্ন আৰু তাৰ যৌগ 77

--- Page 85 ---
(0) ইন্ধনটো সম্পূৰ্ণকৈ দহন হয়।
._ CH,C1S উদাহৰণ লৈ সহযোজী বান্ধনিৰ স্বৰূপ (nature) ব্যাখ্যা কৰা।
. তলত দিয়াবিলাকৰ ইলেকট্ৰন বিন্দু গঠন লিখা--
(a) ইথানয়িক এচিড
(b) HS
(c) প্রপান'ন
(d) F,
. সমগণীয় শ্ৰেণী কাক বোলে? উদাহৰণ দি বুজাই লিখা |
._ ভৌতিক আৰু ৰাসায়নিক ধৰ্মৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি ইথানল আৰু ইথানয়িক এচিডৰ পাৰ্থক্য লিখা।
. পানীত চাবোন দিলে কিয় ফেন উঠে? বেলেগ দ্ৰাৱক যেনে ইথানলত ফেন উঠিবনে?
. প্রায় সকলো ক্ষেত্ৰতে কাৰ্বন আৰু ইয়াৰ যৌগ ইন্ধন হিচাপে ব্যৱহাৰ হয়। কিয়?
. কঠিন পানীত চাবোন ব্যৱহাৰ কৰিলে গেদ (scum) কিদৰে সৃষ্টি হয় ব্যাখ্যা কৰা।
. নীলা আৰু ৰঙা লিটমাছ কাগজেৰে চাবোন পৰীক্ষা কৰিলে কি দেখিবা?
. হাইড্ৰ’জেনেচন মানে কি? ইয়াৰ ওদ্যোগিক প্ৰয়োগ লিখা।
CH, C,H,, C,H, C,H,, আৰু CH,
. মাখন (butter) আৰু খোৱাতেলৰ (cooking oil) মাজত পাৰ্থক্য দেখুৱাব পৰা এটা পৰীক্ষা বৰ্ণনা কৰা।
._ চাবোনৰ মলি আঁতৰোৱাৰ প্রক্ৰিয়া (cleaning action) ব্যাখ্যা কৰা।

দলীয় কাৰ্যকলাপ

1 wists আৰ্হি সঁজুলি (molecular model kit) ব্যৱহাৰ কৰি এই অধ্যায়ত পোৱা যৌগবিলাকৰ আণৱীয়

আৰ্হি সাজি উলিওৱা।

II = এটা বিকাৰত প্রায় 20 mL এৰাণুটিৰ তেল বা কপাহগুটিৰ তেল বা তিঁচিতেল বা চয়াবিন তেল লোৱা।
তাত 30 mL 20% ছ’ডিয়াম হাইড্ৰ'স্সাইড মিহলোৱা। মিশ্রনটো গোট নামাৰে। 5-10 g নিমখ
(common salt) যোগ কৰা। RMAC ভালদৰে লৰাই দি চেঁচা হ’বলৈ দিয়া।

৷ উৎপন্ন হোৱা চাবোনখিনি ধুনীয়া আকৃতিত কাটি লব পাৰিবা। গোট মৰাৰ আগেয়ে সুগন্ধিযুক্ত Uae
যোগ দিব পৰা যায়।


--- Page 86 ---
q অধ্যায়-5
মোলৰ পৰ্যাবৃত্ত শ্ৰেনীবিভাজন

(PERIODIC CLASSICFICATION OF ELEMENTS)

নৱম শ্ৰেণীত আমি শিকিলো যে আমাৰ চাৰিওকাষে থকা পদাৰ্থবোৰ মৌল, যৌগ আৰু
মিশ্রণৰ ৰূপত থাকে আৰু মৌলবোৰত কেৱল এক একপ্ৰকাৰৰ পৰমাণুহে থাকে। তোমালোকে
জানানে এতিয়ালৈকে কিমানটা মৌলৰ বিষয়ে জনা গৈছে? বৰ্তমানে আমি 118 টা মৌলৰ
বিষয়ে জানো। 1800 চন মানত কেৱল 30 টা মৌলৰ বিষয়েহে জনা গৈছিল। দেখাত এই

সকলোবোৰৰ ধৰ্ম ভিন ভিন আছিল।

তথ্য আহৰণ কৰিছিল। মৌলবোৰৰ বিষয়ে জ্ঞাত হোৱা এই সকলোবোৰ তথ্যক একত্ৰিত কৰি

উপস্থাপন কৰাটো তেওঁলোকৰ বাবে এক সমস্যা আছিল। তেওঁলোকে মৌলবোৰৰ
ধৰ্মত থকা কিছুমান সমূহীয়া সাদৃশ্য অনুসন্ধান কৰিছিল যাৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি

মৌলবোৰৰ ধৰ্ম সহজে অধ্যয়ন কৰিব পৰা যায়।

5.1. বিশৃংখলাৰ মাজত শৃংখলা--মৌলৰ শ্ৰেণী বিভাজনৰ প্ৰথম প্ৰয়াস ?
(Making order out of Chaos-early attempts at the
classification of elements) :

ভিন ভিন বস্তু বা জীৱক সিহঁতৰ ধৰ্মৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি কিদৰে শ্ৰেণীবিভাজন

কৰা হৈছে সেই বিষয়ে আমি জানৌ। আনকি আন ক্ষেত্ৰতো ধৰ্মৰ ওপৰত ভিত্তি
কৰি শ্ৰেণীবিভাজন কৰা আমি দেখা পাওঁ৷ উদাহৰণস্বৰূপে দোকান এখনত বিস্কুট
আৰু চাবোন একেলগে নাৰাখি বেলেগে বেলেগে ৰাখে। আনকি গা ধোৱা চাবোনক
কাপোৰ ধোৱা চাবোনৰ পৰা পৃথকে সজাই থয়। একেদৰে বিজ্ঞানীসকলে
মৌলবোৰক সিহঁতৰ ধৰ্ম অনুসৰি শ্ৰেণীবিভাজন কৰি শৃংখলাবদ্ধভাৱে সজাবলৈ
একাধিক প্রচেষ্টা চলালে।

আদিতে মৌলবোৰক ধাতু আৰু অধাতু হিচাপে শ্ৰেণীবিভাজন কৰা হৈছিল,
পাছলৈ মৌলবোৰ আৰু সিহঁতৰ ধৰ্মৰ ওপৰত আমাৰ জ্ঞান বৃদ্ধি হোৱাৰ লগে লগে
মৌলবোৰক আৰু অধিক ভাগত ভগাবলৈ যত্ন কৰা হৈছিল।

5.1.1 ড'বাৰেইনাৰৰ ট্ৰীয়াড (Dobereiner's Triads) :

feg-5.1

কল্পনা PU, তুমি আৰু তোমাৰ TRANA CST সজেদ
দিবপৰা পুৰণা মানচিত্ৰ এখনৰ কিছুমান অংশ বিচাৰি পালা |
OOM হান AT কৰিবৰ বাবে এই নিদেৰ্শনাবোৰে কামটো
সহজ কৰিব নে খেলিমেলি লগাব? এই একেধৰণৰ
খেলিমেলিয়েই ৰসায়ন বিজ্জানত আছিল যেতিয়া
মৌলবোৰৰ বিষয়ে জনা গৈছিল কিন্ত কেনেকৈ এইবোৰৰ
শ্ৰেণীবিভাজন কৰা হ’ব বা অধ্যয়ন কৰা হ’ব তাৰ বিষয়ে
কোনো উৱাদিহ পোৱা নগৈছিল

1817 চনত জাৰ্মান ৰসায়নবিদ জ'হান ওলফগেং ড’বাৰেইনাৰে (Johann Wolfgang
Dobereiner) একে ধৰ্মবিশিষ্ট মৌলবোৰক একো একোটা গোটত সজাবলৈ যত্ন কৰিছিল।

তেওঁ তিনিটা তিনিটা মৌল থকা কেইটামান গোট চিনাক্ত কৰিছিল। এইবোৰক তেওঁ ট্ৰায়াড বা

--- Page 87 ---
80

ত্ৰিক বুলিছিল। ড'বাৰেইনাৰে দেখুৱাইছিল যে ট্ৰীয়াড এটাৰ মৌল তিনিটাক সিহঁতৰ পাৰমাণৱিক
ভৰৰ বৰ্ধিত ক্ৰমত সজালে মাজৰটোৰ পাৰমাণৱিক ভৰ আন দুটা মৌলৰ পাৰমাণৱিক ভৰৰ গড়
মানৰ প্ৰায় সমান হয়।

উদাহৰণস্বৰূপে লিথিয়াম (Li), ছ'ডিয়াম (Na) আৰু পটেছিয়ামেৰে (K) গঠিত ট্ৰীয়াডটো
CAAT | ইহঁতৰ পাৰমাণৱিক ভৰ ক্ৰমে 6.9, 23.0 আৰু 39.0 | Li আৰু K ৰ পাৰমাণৱিক ভৰৰ
গড় মান কিমান ? Na ৰ পাৰমাণৱিক ভৰৰ সৈতে ই কিদৰে মিলে?

তলত (তালিকা 5.1) তিনিটা মৌলৰ কেইটামান গোট দিয়া হৈছে। মৌলকেইটাক পাৰমাণৱিক
ভৰৰ বৰ্ধিত HIS তললৈ সজোৱা আছে। গোটবোৰৰ কোন কোন কেইটাই ড'বাৰেইনাৰৰ
DANG গঠন কৰিছে বিচাৰি উলিয়াব পাৰিবানে?

তালিকা-হ1
14.0. 40.1 35.5
31.0 Sr 87.6 টী 79.9
| 72) Be 113730 I 126.9

তোমালোকে গোট BORE C য়ে ড'বাৰেইনাৰৰ Bee গঠন কৰা পাবা। ড'বাৰেইনাৰে
সেইসময়লৈকে জ্ঞাত হোৱা মৌলবোৰৰ মাজৰ পৰা মাত্ৰ তিনিটা ট্ৰীয়াডহে চিনাক্ত কৰিব পাৰিছিল।
(তালিকা 5.2)। সেইবাবে ট্ৰায়াড হিচাপে শ্ৰেণীবিভাজনৰ এই পদ্ধতিটো ব্যৱহাৰোপযোগী নাছিল।

জ’হান উলফ্‌গেংগ্‌ ডোবেৰিনাৰ (1780-1849)

জ’হান ওলফগেং ড’বাৰেইনাৰে জাৰ্মানৰ মাঞ্চবাৰ্গত (ভৈষজ শাস্ত্ৰ)
অধ্যয়ন কৰিছিল আৰু পাছত জিনা বিশ্ববিদ্যালয়ত ৰসায়ন আৰু

ভেষজ বিজ্ঞান বিষয়ৰ অধ্যাপক হৈছিলগৈ। ড’বাৰেইনাৰেই
প্লেটিনামৰ অনুঘটকীয় ধৰ্মক প্রথম বাৰৰ বাবে পোহৰলৈ আনিছিল
আৰু মৌলৰ ট্ৰায়াড আৱিষ্কাৰ কৰি পৰ্যাবৃত্ত তালিকাৰ বিকাশৰ পথ
মুকলি কৰিছিল।

5.1.2. নিউলেণ্ডছৰ অষ্টক সূত্ৰ (Newland's law of Octaves) :

ড’বাৰেইনাৰৰ প্ৰচেষ্টাই আন আন ৰসায়নবিদসকলক মৌলবোৰৰ ধৰ্ম আৰু সিহঁতৰ পাৰমাণৱিক
ভৰৰ মাজত এক যোগসূত্ৰ স্থাপন কৰাৰ বাবে অনুপ্ৰাণিত কৰিছিল। 1866 চনত ইংৰাজ বিজ্ঞানী
জন নিউলেণ্ডছে (John Newlands) সেই সময়ৰ আৱিষ্কৃত মৌলবোৰক সিহঁতৰ পাৰমাণৱিক
ভৰৰ বৰ্দ্ধিত ক্ৰমত সজাইছিল। তেওঁ এই কামটো আটাইতকৈ কম পাৰমাণৱিক ভৰৰ মৌল
হাইড্ৰ’জেনৰ পৰা আৰম্ভ কৰিছিল আৰু 56 তম মৌল থ’ৰিয়ামত শেষ কৰিছিল। এনেদৰে
সজাওঁতে তেওঁ প্রতিটো অষ্টম মৌলৰ ধৰ্ম প্ৰথমটো মৌলৰ লগত একে ধৰণৰ হোৱা লক্ষ্য
কৰিছিল। এইটোক তেওঁ সংগীতৰ অষ্টক (Octaves) ৰ সৈতে তুলনা কৰিছিল। ইয়াক
নউলেণ্ডছৰ অষ্টক সূত্ৰ’ নামেৰে (Newland's Law of Octaves) জনা যায়। নিউলেণ্ডছৰ
অষ্টকত লিথিয়াম আৰু ছ'ডিয়ামৰ ধৰ্মসমূহ একে হোৱা দেখা গৈছিল। লিথিয়ামৰ পাছৰ
অষ্টম মৌলটো হ’ল ছ’ডিয়াম। একেদৰে বেৰিলিয়াম আৰু মেগনেছিয়ামৰ ধৰ্ম পৰস্পৰ মিলে।
তালিকা 5.3 ত নিউলেণ্ডছ অষ্টকৰ মূল গাঁথনিৰ এটা অংশ দিয়া হৈছে।

বিজ্ঞান

--- Page 88 ---
তালিকা-5.3 নিউলেল্ডছৰ অষ্টক (Newland's Octaves)

H Li Be B C N O

ভাৰতীয় সংগীতৰ স্কেল বা on এটাত সাতোটা স্বৰ বথাকে--সা (50), (re), গা (ga), মা (ma), পা (pa), ধা
(da), নি (ni), পাশ্চাত্যত do, re, mi, fa, so, la, ti স্বৰলিপি ব্যৱহাৰ কৰে। স্বৰবোৰ স্কেল এটাত স্বৰ (01069) আৰু
অৰ্দ্ধস্বৰ (Semitones) ৰ পূৰ্ণ (Whole) আৰু অৰ্দ্ধক্ষেপ (half-step) কম্পনাংকৰ ব্যৱধানত পৃথক কৰা LA | সংগীতজ্ঞ
এজনে এই স্বৰবোৰ ব্যৱহাৰ কৰি গান এটাৰ বাবে সংগীত ৰচনা কৰে। স্বাভাৱিকতে ইয়াত স্বৰবোৰৰ প্রায়েই পুনৰাবৃত্তি
ঘটে। প্রতিটো অষ্টম স্বৰ প্ৰথমটোৰ সৈতে একে হয় আৰু ই পাছৰটো স্কেলৰ প্রথম স্বৰ হয়।

অষ্টক সূত্ৰটো কেৱল কেলছিয়াম MABE প্ৰযোজ্য হোৱা পোৱা গৈছিল। কেলছিয়ামৰ

পাছত অষ্টম মৌল একোটাৰ ধৰ্মবোৰ প্রৰথমটোৰে সৈতে একেধৰণৰ নাছিল।

a মনিউলেণ্ডছে প্রকৃতিত কেৱল 56 টা মৌল থকা বুলিহে জানিছিল আৰু ভৱিষ্যতেও আৰু

অধিক মৌল আৱিষ্কাৰ নহ’ব বুলিয়েই ধৰিছিল। কিন্তু পৰৱৰ্তী কালত অনেক নতুন মৌল

আৱিষ্কাৰ হোৱাত এইবোৰৰ ধৰ্মবোৰ TBS সূত্ৰৰ লগত খাপ খোৱা নাছিল।

a নিউলেণ্ডছে তেওঁৰ তালিকাখনত মৌলবোৰ সজাওঁতে কেৱল একেটা স্থানতে দুটাকে
মৌলক স্থান দিয়াই নহয় ধৰ্মৰ মিল নথকা কিছুমান মৌলকো একেটা স্তম্ভতে অন্তৰ্ভূক্তও
কৰিছে। তালিকা 5.3 ৰ পৰা এনে উদাহৰণ দিব পাৰিবানে? মন কৰা যে তালিকাত ক’বাল্ট
আৰু নিকেলৰ স্থান একেটা আৰু ইহঁতক HRA, HRA আৰু ব্ৰ‘মিনৰ সৈতে একেটা
স্তম্ভতে ৰখা হৈছে। অথচ ইহঁতৰ ধৰ্ম এই কেইটাৰ মৌলৰ পৰা যথেষ্ট পৃথক। আইৰনৰ ধৰ্ম
ক’বাল্ট আৰু নিকেলৰ লগত মিলে যদিও ইয়াক এই মৌল কেইটাৰ পৰা আঁতৰত ঠাই দিয়া
হৈছে।
এনেদৰে চালে নিউলেণ্ডছৰ অষ্টক সূত্ৰটোক কেৱল পাতল মৌলবোৰৰ ক্ষেত্ৰতহে ভালদৰে
প্রযোজ্য যেন দেখা গৈছিল।

= তোমালোকে জানানে?

1. নিউলেণ্ডছ অষ্টকৰ স্তম্ভবোৰত ড’বাৰেইনাৰৰ ট্ৰায়াড আছিলনে? তুলনা কৰা আৰু বিচাৰি উলিওৱা |

2. ড'বাৰেইনাৰৰ শ্ৰেণীবিভাজনৰ সীমাবদ্ধতাবোৰ কি কি আছিল?
3. নিউলেণ্ডছৰ অষ্টক সূত্ৰৰ সীমাবদ্ধতাবোৰ কি কি আছিল?

5.2 বিশৃংখলাৰ মাজত শৃংখলা-মেণ্ডেলিভৰ পৰ্যাবৃত্ত তালিকা (MAKING ORDER
OUT OF CHAOS-MENDELEEV'S PERIODIC TABLE) :

নিউলেণ্ডছৰ অষ্টক সূত্ৰটো নাকচ হোৱাৰ পাছতো মৌলৰ ধৰ্ম আৰু সিহঁতৰ পাৰমানৱিক ভৰৰ সম্বন্ধক

উপস্থাপন কৰিব পৰাকৈ এক আঁচনি উদ্ভাৱনৰ বাবে বহুতো বিজ্ঞানীয়ে প্ৰচেষ্টা চলাই গৈছিল।

মৌলৰ RITE শ্ৰেণীবিভাজন 81

--- Page 89 ---
82

এইসকলৰ ভিতৰত ৰুছ ৰসায়ন বিজ্ঞানী ডিমিট্ৰি আইভানোভিচ্‌ মেণ্ডেলিভ (Dmitri
Ivanovich Mendeliev) ক মৌলৰ শ্ৰেণীবিভাজনৰ বাবে সৰ্বাধিক কৃতিত্ব দিয়া হয়। মৌলৰ
পৰ্যাবৃত্ত তালিকা এখনৰ প্ৰাৰম্ভিক বিকাশত তেওঁ অতিশয় গুৰুত্বপূৰ্ণ অৱদান আগবঢ়াইছিল।
তালিকাখনত মৌলবোৰক সিহঁতৰ মৌলিক ধৰ্ম পাৰমানৱিক ভৰ আৰু ৰাসায়নিক ধৰ্মৰ সাদৃশ্যৰ
ভিত্তিত সজোৱা হৈছিল।

ৰুচ দেশৰ পশ্চিম চাইবেৰিয়াৰ টবলস্কত 1834

চনৰ 8 ফেব্ৰুৱাৰীত ডিমিট্ৰি আইভানোভিচ্‌

মেণ্ডেলিভে জন্ম গ্ৰহণ কৰিছিল। শিক্ষা গ্ৰহণৰ

কৰিছিল। এইয়া সম্ভৱ হৈছিল কেৱল তেওঁৰ

বাবে মাকে কৰা চেষ্টাৰ বাবেই। গৱেষণাৰ

সকলো কাম-কাজ মাকৰ নামত উৎসৰ্গিত কৰি

মোক উদাহৰণেৰে বুজাইছিল, সংশোধন

কৰিছিল আৰু শেষ সম্বল আৰু শক্তি খৰচ কৰি

মোৰ সৈতে বিভিন্ন ঠাই ভ্মণ কৰিছিল। তেওঁ

জানিছিল যে বিজ্ঞানৰ সহায়ত বল প্রয়োগ নকৰাকৈয়ে মৰম অথচ দৃঢ়তাৰে অন্ধবিশ্বাস,
অসত্য আৰু ভ্ৰান্তি দূৰ কৰিব পাৰি।” মৌলবোৰক সজাই তেওঁ প্রস্তুত কৰি উলিওৱা
তালিকাখনক মেণ্ডেলিভৰ পৰ্যাবৃত্ত তালিকা বোলা হয়। পৰ্যাবৃত্ত তালিকাখন ৰসায়ন
বিজ্ঞানৰ এক একত্ৰিকৰণ নীতি (Unifying principle) ৰূপে গৃহীত হৈছিল। তালিকাখনে
কিছুমান নতুন মৌল আৱিষ্কাৰৰ বাটো মুকলি কৰিছিল।

মেণ্ডেলিভে কাম আৰম্ভ কৰোঁতে 63 টা মৌলৰ বিষয়েহে জনা গৈছিল। তেওঁ মৌলসমূহৰ
পাৰমানৱিক ভৰৰ সৈতে সিহঁতৰ ভৌতিক আৰু ৰাসায়নিক ধৰ্মৰ সম্পৰ্ক পৰীক্ষা কৰি চাইছিল।
ৰাসায়নিক ধৰ্মসমূহৰ ভিতৰত মৌলবোৰৰ অক্সিজেন আৰু হাইড্ৰ’জেনৰে সৈতে গঠন কৰা
যৌগবোৰৰ ওপৰতহে মেণ্ডেলিভে গুৰুত্ব দিছিল। তেওঁ হাইড্ৰ’জেন আৰু অক্সিজেনক এইবাবেই
বাচি লৈছিল যে ইহঁত যথেষ্ট সক্ৰিয় আৰু অধিকাংশ মৌলৰেই সৈতে ইহঁতে যৌগ গঠন কৰে।
মৌল এটাক শ্ৰেণীভূক্ত কৰিবলৈ তেওঁ মৌলটোৱে গঠন কৰা হাইড্ৰাইড আৰু অক্সাইডসমূহৰ
সংকেতক মৌলটোৰ অন্যতম মূল ধৰ্ম হিচাপে বিবেচনা কৰিছিল। তাৰ পাছত তেওঁ 63 খন
কাৰ্ড লৈ মৌল একোটাৰ ধৰ্মবোৰ একোখন কাৰ্ডত লিখি গৈছিল। অনুৰূপ ধৰ্ম প্ৰদৰ্শন কৰা
মৌলসমূহ ভাগে ভাগে বাচি সেইমতে PCAN বেৰত গাঠি গৈছিল। তেওঁ লক্ষ্য কৰিছিল যে
মৌলবোৰৰ অধিকাংশই পৰ্যাবৃত্ত তালিকা এখনত ঠাই পাইছিল আৰু সিহঁত পাৰমাণৱিক ভৰৰ
বৰ্ধিত ক্ৰমত সজ্জিত হৈছিল। এইটোও দেখা গৈছিল যে এটা নিৰ্দিষ্ট ব্যৱধানৰ অন্তৰত একেধৰণৰ
ভৌতিক আৰু ৰাসায়নিক ধৰ্ম দেখুওৱা মৌলবোৰৰ পুনৰাবৃত্তি ঘটে | ইয়াৰ ওপৰত ভিত্তি কৰিয়েই
মেণ্ডেলিভে এটা পৰ্যাবৃত্ত সূত্ৰ প্ৰতিপাদন কৰিছিল। সূত্ৰটো হ’ল “মৌলবোৰৰ ধৰ্মবোৰ সিহঁতৰ
পাৰমাণৱিক ভৰৰ পৰ্যায়ক্ৰমে সলনি হয়।”

মেণ্ডেলিভৰ পৰ্যাবৃত্ত তালিকাত থকা থিয় স্তম্ভবোৰক বৰ্গ (Group) আৰু পথালি শাৰীবোৰক
পৰ্যায় (Period) বোলা হয়। (তালিকা 5.4)।

বিজ্ঞান

--- Page 90 ---
তালিকা 5.4 মেণ্ডেলিভৰ পৰ্যাবৃত্ত তালিকা

বৰ্গ I 0 I IV Vv VI
অক্সাইড R,O RO 1৬0, RO, 1৬০0; RO, R,O,
হৃাইড্ৰাইড RH RH, RH, RH, RH, RH,
পৰ্য্যায় A Be /% B A BA B A B A B A B
H
1 1.008
দু Li Be B @ N 0 F
6.939 9.012 10.81 12.011 14.007 15.999 18.998
: Na Mg Al Si Pp 5 Cl
22.99 24.31 29.98 28.09 30.974 32.06 35.453
4 প্ৰথম OK Ca Sc Ti Vv Cr Mn
শাৰী 39.102 40.08 44.96 47.90 50.94 50.20 54.94
u 2] a c AS 62 Br
দ্বিতীয় ণ G G 9
শাৰী 63.54 65.37 69.72 72.59 74.92 78.96 79.909
5 প্ৰথম Rb Sr 4 Zr Nb Mo Te
শাৰী ৪5.47 87.62 88.91 91.22 92.91 95.94 99
দ্বতীয় Ag Cd In sn Sb Te I
শাৰী 107.87 112.40 114.82 118.69 121.75 127.60 126.90
6 প্ৰথম Cs Ba La Hf Ta WwW
শাৰী «132.90 137.34 138.91 178.49 180.95 183.85
দ্বিতীয় Au Hg Tl Pb Bi
শাৰী 196.97 200.59 204.37 207.19 208.98

1২0,

সংক্ৰমনশীল শাৰী

(Transition series)

Fe Co Ni
55.85 58.93 58.71

Ru Rh Pd
101.07 102.91 106.4

Os Ir Pt
190.2 192.2 195.09

মেণ্ডেলিভৰ পৰ্যাবৃত্ত তালিকাখন জাৰ্মানিৰ এখন জাৰ্ণেলত 1872 চনত প্রকাশ পাইছিল। তালিকাখনৰ স্তম্ভবোৰৰ
শীৰ্ষত দিয়া অক্সাইড আৰু হাইড্ৰাইডৰ সংকেতবোৰৰ ']ং' আখৰে বৰ্গটোত থকা মৌল এটাক সূচাইছে। সংকেতবোৰ
লিখা পদ্ধতিটো মন কৰা৷ উদাহৰণ হিচাপে কাৰ্বনৰ হাইড্ৰাইড CH, ক RH, হিচাপে আৰু অক্সাইড CO, ক RO,

হিচাপে লিখা হৈছে।
5.2.1. মেণ্ডেলিভৰ পৰ্যাবৃত্ত তালিকাৰ সফলতাসমূহ (Achievements of
Mendeleev's Periodic table) :

মেণ্ডেলিভে পৰ্যাবৃত্ত তালিকাখনত ঠাইবিশেষে বেছি পাৰমাণৱিক ভৰৰ মৌল একোটাক তাতকৈ
সামান্য কম পাৰমাণৱিক ভৰৰ মৌল এটাতকৈ আগত ঠাই দিছিল। একে ধৰণৰ ধৰ্ম প্ৰদৰ্শন কৰা
মৌলবোৰক একেটা বৰ্গতে ৰাখিবলৈকে এইটো কৰা হৈছিল। উদাহৰণস্বৰূপে তালিকাখনত
ক’বাল্ট (পাৰমাণৱিক ভৰ 58.9) ক নিকেল পাৰমাণৱিক ভৰ 58.7) ৰ আগত ঠাই দিয়া হৈছিল।
তালিকা 5.4 খন চাই তোমালোকে আৰু এটা এনে বিসংগতি উলিয়াব পাৰিবানে?

তদুপৰি, মেণ্ডেলিভে তেওঁৰ তালিকাখনত কিছুমান খালি ঠাই এৰি গৈছিল। এই খালী
RASA কৰিছিল। একেটা বৰ্গত থকা ACTS! GMPC নামৰ আগত সংস্কৃত শব্দ একা
(Eka, অৰ্থ এক) যোগ কৰি মেণ্ডেলিভে এই মৌলবোৰৰ নামো দিছিল৷ উদাহৰণস্বৰূপে তেতিয়াৰ

মৌলৰ RATE শেণীবিভাজন

83

--- Page 91 ---
84

অনাবিষ্কৃত মৌল স্কেনডিয়াম, গেলিয়াম আৰু জাৰ্মেনিয়ামক মেণ্ডেলিভে ক্ৰমে একা-ব’ৰন,
একা-এলুমিনিয়াম আৰু একা-ছিলিকন নাম দিছিল। স্কেনডিয়াম, গেলিয়াম আৰু জাৰ্মেনিয়ামৰ
ধৰ্ম ক্ৰমে ব’ৰন এলুমিনিয়াম আৰু ছিলিকনৰ সৈতে একে আছিল। মেণ্ডেলিভে ভৱিষ্যতবানী
কৰা একা এলুমিনিয়ামৰ ধৰ্মসমূহ আৰু গেলিয়াম মৌলৰ ধৰ্মসমূহ তালিকা 5.5 ত দিয়া হৈছে।
তালিকা 5.5 একা-এলুমিনিয়াম আৰু গেলিয়ামৰ ধৰ্মসমূহ

ধৰ্ম একা এলুমিনিয়াম গেলিয়াম
পাৰমাণবিক ভৰ 68 69.7
অক্সাইডৰ সংকেত E,O, Ga,O,
ক্লোৰাইডৰ সংকেত ECl, GaCl,

ই মেণ্ডেলিভৰ পৰ্যাবৃত্ত ত৷লকাখন যে শুদ্ধ আৰু ব্যৱহাৰোপযোগী তাক নিশ্চিতভাৱে
প্রমাণ কৰিছিল। তদুপৰি মেণ্ডেলিভৰ ভৱিষ্যতবাণীৰ অসাধাৰণ সাফল্যই তেওঁৰ তালিকাখন
ৰসায়নবিদসকলৰ বাবে গ্ৰহণযোগ্য কৰাই নহয়, ই তেওঁক এই ধাৰণাৰ উদ্ভাৱক হিচাপে স্বীকৃতি
দিয়ালে। হিলিয়াম (He), নিয়ন (Ne), আৰু আৰ্গন (Ar), ৰ দৰে ASS CARAS (noble
gases) অতিশয় AE আৰু আমাৰ বায়ুমণ্ডলত এইবোৰ নিচেই কম মাত্ৰাত থাকে বাবে
এইবোৰ আৱিষ্কৃত হওঁতে বহু পলম হৈছিল। যেতিয়া আৱিষ্কৃত হ’ল তেতিয়া ইহঁতক তালিকাখনত
ইতিপূৰ্বে থকা ক্ৰমৰ কোনো সাল-সলনি নকৰাকৈ এটা নতুন বৰ্গত সংস্থাপিত কৰিব পৰা গৈছিল।
ই তালিকাখনৰ অন্যতম সাফল্য আছিল।

5.2.2 মেণ্ডেলিভৰ শ্ৰেণীবিভাজনৰ সীমাবদ্ধতা (Limitations of Mendeleev's

Classification)
|

ধাতুবোৰৰ লগত মিলে। উদাহৰণত
দেখুওৱাৰ দৰে ক্ষাৰ ধাতুবোৰৰ নিচিনাকৈ
হাইড্ৰ’জেনে হেল’জেন, অক্সিজেন আৰু
ছালফাৰৰ সৈতে লগ হৈ অনুৰূপ সংকেতৰ
যৌগ গঠন কৰে।
আনহাতেদি হেল’জেনৰ দৰে হাইড্ৰ’জেনো দ্বিপাৰমাণৱিক অণু হিচাপে থাকে আৰু ই ধাতু
আৰু অধাতুৰে সৈতে লগ হৈ সহযোগী যৌগ গঠন কৰে।
ৰ্ষযকলাপ-5.1
= ক্ষাৰ ধাতু আৰু হেল’জেন পৰিয়ালৰ লগত থকা মিলৰ প্রতি লক্ষ্য ৰাখি মেণ্ডেলিভৰ
পৰ্যাবৃত্ত তালিকাত হাইড্ৰ’জেনৰ বাবে এটা সঠিক স্থান নিৰূপন কৰিবলৈ চেষ্টা কৰা।
= কোনটো বৰ্গ আৰু পৰ্যায় হাইড্ৰ’জেনৰ বাবে স্থিৰ কৰা উচিত?

পৰ্যাবৃত্ত তালিকাত হাইড্ৰ’জেনক নিশ্চিতভাবে কোনো নিৰ্দিষ্ট স্থান দিব পৰা নাযায়। এইটো
মেণ্ডেলিভৰ পৰ্যাবৃত্ত তালিকাখনৰ মুখ্য সীমাবদ্ধতা আছিল। তেওঁ তেওঁৰ তালিকাখনত
হাইড্ৰ’জেনৰ বাবে এটা সঠিক স্থান নিৰূপণ কৰিব পৰা নাছিল।

মেণ্ডেলিভে মৌলৰ পৰ্যাবৃত্ত শ্ৰেণীবিভাজন কৰাৰ বহু পাছত সমস্থানিক (Isotopes) সমূহ
আৰিষ্কাৰ কৰা হৈছিল। মৌল এটাৰ সমস্থানিকবোৰৰ ৰাসায়নিক ধৰ্মসমূহ একে হয়, কিন্তু
পাৰমাণৱিক ভৰসমূহ বেলেগ বেলেগ।


--- Page 92 ---
কাৰ্যকলাপ-5.2
= BRAS সমস্থানিক C135 আৰু 01-37 ক বিচাৰৰ বাবে লোৱা।
= ইহঁতৰ পাৰমাণৱিক ভৰ ভিন ভিন হোৱাৰ বাবে ইহঁতক তোমালোকে বেলেগ বেলেগ
স্থানত ঠাই দিবানে?
= নে সিহঁতৰ ৰাসায়নিক ধৰ্মসমূহ একে হোৱাৰ বাবে সিহঁতক একেটা স্থানতে ঠাই দিবা?
এনেকৈ মৌলবোৰৰ সমস্থানিকবোৰেও মেণ্ডেলিভৰ পৰ্যাবৃত্ত সূত্ৰৰ প্রতি এক প্রত্যাহ্থানৰ
সৃষ্টি কৰিছিল। আন এটা সমস্যা আছিল যে এটা মৌলৰ পৰা৷ পাছৰটো মৌললৈ যাওঁতে
পাৰমাণৱিক ভৰৰ বৃদ্ধি সুষমভাবে নঘটে। সেইবাবে দুটা মৌলৰ মাজত কিমানটা মৌল আৱিষ্কাৰ
হ'ব পাৰে তাক পূৰ্বানুমান কৰাটো সম্ভৱ নহৈছিল--বিশেষকৈ যেতিয়া আমি গধূৰ মৌলবোৰ
বিবেচনা কৰো।

1, মেণ্ডেলিভৰ পৰ্য্যাবৃত্ত তালিকাখন ব্যৱহাৰ কৰি তলত দিয়া মৌলকেইটাৰ অক্সাইডৰ সংকেত নিৰ্ণয়
কৰা IK, C, Al, Si, Ba.

2. গেলিয়ামৰ উপৰিও আন কোনকেইটা মৌলৰ বাবে মৌলকেইটা আৱিষ্কৃৰ হোৱাৰ পূৰ্বেই মেণ্ডেলিভে
তেওঁৰ তালিকাত ঠাই ৰাখি থৈ গৈছিল ? (যিকোনো দুটা)

3. মেণ্ডেলিভে তেওঁৰ পৰ্য্যাবৃত্ত তালিকাখন যুগুতাওঁতে মানি চলা নীতিবোৰ (criteria) কি কি আছিল?

4. সম্ত্ৰান্ত গেছবোৰক এটা সুকীয়া বৰ্গত কিয় স্থান দিয়া হৈছে?

5.3 বিশৃংখলাৰ মাজত শৃংখলা--আধুনিক পৰ্যাবৃত্ত তালিকা (MAKING ORDER
OUT OF CHAOS-THE MODERN PERIODIC TABLE) :

1913 চনত হেনৰী ম’জলে (Henry Moseley) দেখুৱাইছিল যে মৌল এটাৰ পাৰমাণৱিক
সংখ্যা তাৰ পাৰমাণৱিক ভৰতকৈ অধিকতৰ মৌলিক। এই অনুসৰি মেণ্ডেলিভৰ পৰ্যাব্ত্ত
সূত্ৰটোক সংশোধন কৰা৷ হৈছিল আৰু পাৰমাণৱিক সংখ্যাক আধুনিক পৰ্যাবৃত্ত তালিকাৰ ভিত্তি
হিচাপে লোৱা হৈছিল। আধুনিক পৰ্যাবৃত্ত সূত্ৰটো এনেদৰে ব্যক্ত কৰিব পাৰি —

“মৌলবোৰৰ ধৰ্ম সিহঁতৰ পাৰমাণৱিক সংখ্যাৰ পৰ্যায়ক্ৰমে সলনি হয়।”

পাৰমাণৱিক সংখ্যাই পৰমাণু এটাৰ নিউক্লিয়াছত থকা--প্ৰ'টনৰ সংখ্যাক বুজায় আৰু এই
সংখ্যাটো এটা মৌলৰ পৰা পাছৰটো মৌললৈ যাওঁতে এককৈ বাঢ়ে। মৌলবোৰক সিহঁতৰ
পাৰমাণৱিক সংখ্যা (2) ৰ বৰ্ধিত ক্ৰম অনুসৰি সজালে আমি মৌলবোৰৰ শ্ৰেণীবিভাজনৰ
এখন তালিকা পাম। তাকে আধুনিক পৰ্যাবৃত্ত তালিকা (তালিকা 5.6) বোলা হৈছে। মৌলবোৰক
বৰ্ধিত পাৰমাণৱিক সংখ্যাৰ ভিত্তিত সজাই সিহঁতৰ ধৰ্মসমূহ অধিক শুদ্ধকৈ পূৰ্বানুমান কৰিব
পৰা গৈছিল।

= আধুনিক পৰ্যাবৃত্ত তালিকাত ক’বাল্ট আৰু নিকেলৰ স্থান কেনেদৰে পৃথক কৰা হৈছিল?

= আধুনিক পৰ্যাবৃত্ত তালিকাত বিভিন্ন মৌলৰ সমস্থানিকবোৰৰ স্থান কেনেদৰে নিৰ্ণয় কৰা হৈছিল?

= হাইড্ৰ’জেন আৰু হিলিয়ামৰ মাজত ঠাই দিব পৰাকৈ 1.5 পাৰমাণৱিক সংখ্যাৰ মৌল এটা থকাটো সম্ভৱনে?
= আধুনিক পৰ্যাবৃত্ত তালিকাত হাইড্ৰ’জেনক ক’ত স্থান দিয়া উচিত বুলি ভাবা?

মৌলৰ ANTS শ্ৰেণীবিভাজন 85

--- Page 93 ---
(90) (৮0 990 (690 (rsa) (90 (90 (৮0) (৮০ (te) (0) 182 (ed) 060
চ্ৰা[0013%%6"] চাা[[৪৭০/খ চ]0৯৯|৭]09]"খ 009] ্া[0))স]ান ঢা]া[[0ো0}[[৮) চ্[ঞওসাওঘস wnun) uwntoLowy 2 wnrunjdony uuntueip, চা[)0[}20]0]0 চ্য[]00],
TT ON PIV wy SH JO সম wy) uy nd dn nN ed UL
col 01] [0] 00] 66 86 L6 96 ০০ v6 €6 c6 16 06

95] 001] 6891 €L91 6৮91 324 6851 €LS1 OSI PSI (sb) প্ঠো 60ট1 101
্ৰা}ঞ}/] চা0ন৩]}]; ম্ৰাঘা]]], াাঘ0]োলন মা0ো0]] uinigordskq wInIqioy, uunrurjopen, wmrdoinq wntewes WINIqOWOIg uanruApooN uantuApooselg wn),
vy 87 wl 78 ০]] Ad QL PO ng ws wd PN Id ০2
Le OL 69 89 L9 779 ০০9 v9 eo ৫9 19 09 6S 8০

0602 i ৰ i [৬6] নম 681 0181
ঢা]ট]সছা qynusig, : umuyelg ম্ার][ T ১) uo\ssuny, uanyeyuey,

W মি Id J]
০8 €8

ন্লাল ; ৰ ; POI
Auounuy 1 1 I wuniperied

qs

66৮
uojdAry 9ঘ00018 ঢ্যা09[০৪ 1 [9স2[খ yeqod ssoursuey] | ummuomyg | umipeur,

Mm hs) IN 0) UN 42 A

SH ud 3S qd
801 | LOT | 901 | SOT

মাছ]

JH

ছঢা।[0093স7

wmruey

Nb

uunueyyue’y

«eT

umipursg

০১

চং 8৫ LG SC IG
i [ve ৰ 6 /
uosIy anyding T I I I 0 I 6 8 ds 9 ৬ v €
91 < ৰ
য10[ন ole be

d N
6 Lb
9]

81 {1৯১৮৮ Job

[৮]
dle (৮1৫ ৮1৮০৫!
৬১৯1৮) ₹0॥৯৯)
(367-917) 1$৮)-৬৮৮৷

(গা)9-00|খ) 6৯!

(9[৭6], 2120179ন 00920]/ঘ) |dls|l@ Dbifele die|Rlia 9'94141৩}|9%

৪9.২০৮) +

ঢঠে (60
winpey umpouery
ey Wit
88 L8
€Lel 60%]
unieg unisse)
eg sy |9
9¢ 9০
9718 ভন
চ]া[}004}9 UUMNIPIqny,
IS qd |S
8£ 8,
107 [66
ম্া।১[৮0 wmIsse}og
৮0) টু v
0 6l
eve 0
wmnisouseyy 0009
3 ঢ় ।£
‘al Il
06 69
চায়[|৬০মঘ wang Ty
og I |i
চি ঢ
ৰি 8007
H I
I

ew

{1৯১৮৮ Job

86

--- Page 94 ---
আধুনিক পৰ্যাবৃত্ত তালিকাত মেণ্ডেলিভৰ পৰ্যাবৃত্ত তালিকাৰ তিনিওটা সীমাবদ্ধতা নিৰূপণ
কৰা আমি দেখা পাওঁ। আধুনিক পৰ্যাবৃত্ত তালিকাত মৌল এটাৰ স্থান নিৰ্ণয়ৰ ভিত্তি কি তাক
বুজি ল’লে হাইড্ৰ’জেনৰ অসংগত অৱস্থানৰ বিষয়টো মীমাংসা কৰিব পৰা যায়।

5.3.1 আধুনিক পৰ্যাবৃত্ত তালিকাত মোলবোৰৰ স্থান (Position of the Elements in
the Modern Periodic Table) :

আধুনিক পৰ্যাবৃত্ত তালিকাখনত 18 টা থিয় স্তম্ভ আৰু 7 টা আনুভূমিক শাৰী আছে। এইবোৰক

ক্ৰমে বৰ্গ (Group) আৰু পৰ্যায় (Period) বোলা হয়। এটা নিৰ্দিষ্ট বৰ্গ আৰু পৰ্যায়ত মৌল

এটাৰ স্থান ১০% চি কাক কৰে এতিয়া চোৱা যাওক।

্ আধুনিক বিত তক খনৰ af | টো মন কৰা আৰু ইয়াত থকা মৌলবোৰৰ
নামবোৰ লিখা।

= বৰ্গ 1 ৰ প্রথম তিনিটা মৌলৰ ইলেট্ৰনীয় বিন্যাস লিখা।

৷" সিহঁতৰ ইলেকট্ৰনীয় বিন্যাসত কি সাদৃশ্য দেখা পাবা?

= এই মৌল তিনিটাত কিমানটাকৈ যোজক ইলেট্ৰন আছে?

এই মৌলকেইটাত তোমালোকে একে সংখ্যক যোজক ইলেকট্ৰন থকা দেখা পাবা। একেদৰে
তোমালোকে যিকোনো বৰ্গ এটাৰে মৌলবোৰত একে সংখ্যক যোজক ইলেকট্ৰন থকা দেখিবা।
উদাহৰণস্বৰূপে বৰ্গ 17 ত মৌল ফ্লুৰিন (8) আৰু FRA (Cl) থাকে। HRA আৰু SRAM
বহিঃস্থতম কক্ষত (Outermost Shell) ত কিমানটাকৈ ইলেকট্ৰন থাকে? এইবাবে আমি ক’ব
পাৰে৷ যে পৰ্যাবৃত্ত তালিকাত বৰ্গ একোটাই একে বহিৰ্কক্ষীয় ইলেকট্ৰনীয় বিন্যাস একোটাকে
সূচায়। আনহাতেদি বৰ্গ এটাত ওপৰৰ পৰা তললৈ ক্ৰমে কক্ষবোৰৰ সংখ্যা বাঢ়ে।

হাইড্ৰ’জেনৰ স্থিতিয়ে ইয়াতো সমস্যাৰ সৃষ্টি কৰিছে। কাৰণ ইয়াক প্রথম পৰ্যায়ত বৰ্গ 1 বা
বৰ্গ 17 ৰ যিকোনো এটাতে ঠাই দিব পাৰি। কিয় ক'ব পাৰিবানে?

a যদি ভজনা দীৰ্ঘপৰ্য বৃত্ত তালিকা (long form of the periodic table) খন
মন কৰা, তেন্তে দ্বিতীয় পৰ্য।য়ত Li, Be, B, C, N, 0, চন আৰু Ne মৌলকেইটা
পাবা। সিহঁতৰ ইলেকট্ৰনীয় বিন্যাস লিখা।
= এই মৌলকেইটাতো একে সংখ্যক যোজক ইলেকট্ৰন থাকে নেকি?
=_ সিহঁতৰ কক্ষসমূহৰ সংখ্যা একেনেকি?
এই মৌলকেইটাত একে সংখ্যক যোজক ইলেকট্ৰন নাথাকে, কিন্তু সিহঁতৰ একে সংখ্যক কক্ষ
থাকে। পৰ্য।য় এটাত বাঁওফালৰ পৰা সোঁফাললৈ পাৰমাণৱিক সংখ্যা এক এককৈ বাঢ়িলে।
যোজক ইলেকট্ৰনৰ সংখ্যাও এটা এটাকৈ বাঢ়ে।
একে সংখ্যক অধিকৃত কক্ষ থকা বেলেগ বেলেগ মৌলৰ পৰমাণুবোৰক একেটা পৰ্যায়ত
স্থান দিয়া যায় বুলি আমি ক’ব পাৰো। আধুনিক পৰ্য।বৃত্ত তালিকাত Na, Mg, Al, Si, P, ও,
"| আৰু ArF তৃতীয় পৰ্যায়ত অন্তৰ্ভুক্ত কৰা হৈছে। কাৰণ এই মৌলকেইটাৰ পৰমাণুত ইলেকট্ৰনে
K, [, আৰু M শ্বেলত স্থিতি লয়। মৌলকেইটাৰ ইলেকট্ৰনীয় কক্ষ বিন্যাস লিখা আৰু উক্তিটো
সাব্যস্ত কৰা। প্ৰতিটো পৰ্যায়ত এটা নতুন ইলেকট্ৰনীয় কক্ষ পূৰ্ণ হ'বলৈ ধৰে।
প্রথম, দ্বিতীয়, তৃতীয় আৰু চতুৰ্থ পৰ্যায়ত কিমানটাকৈ মৌল আছে?

মৌলৰ RTE শ্রেণীবিভাজন

87

--- Page 95 ---
88

ইলেকট্ৰনীয় কক্ষবোৰত ইলেকট্ৰন কিদৰে স্থিতি লয় তাৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি oe IAI
থকা মৌলৰ সংখ্যা আমি ব্যাখ্যা কৰিব পাৰো। এই বিষয়ে বিশদভাৱে উচ্চতৰ শ্ৰেণীত পঢ়িবলৈ
পাবা। মনত পেলোৱা যে কক্ষ এটাই গ্ৰহণ কৰিব পৰা সৰ্বোচ্চ ইলেকট্ৰনৰ সংখ্যা 2n2 সূত্ৰটোৰ
ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে, য’ত n হৈছে নিউক্লিয়াছৰ পৰা প্রদত্ত কক্ষটোৰ ক্ৰমিক সংখ্যা।৷

উদাহৰণস্বৰূপে

K- শ্বেল-- 2 x (1); = 2, গতিকে প্রথম পৰ্য।য়ত 2 টা মৌল থাকে।

L- শ্বেল-- 2 x (2) = 8, গতিকে দ্বিতীয় পৰ্যয়ত 8 টা মৌল থাকে।

M- শ্বেল-- 2 x 03)" = 18, কিন্তু বহিঃৰতম PO কেৱল 8 টা ইলেকট্ৰনহে থাকিব
পাৰে, সেইবাবে তৃতীয় পৰ্যায়তো কেৱল 8 টা মৌলহে থাকে।

পৰ্যাবৃত্ত তালিকাত মৌল এটাৰ অৱস্থানে আমাক মৌলটোৰ ৰাসায়নিক সক্ৰিয়তাৰ বিষয়ে
ধাৰণা দিয়ে। মৌল এটাই গঠন কৰা বান্ধনিৰ সংখ্যা আৰু বান্ধনিৰ প্ৰকৃতিক যোজক ইলেকট্ৰনে
নিৰ্ণয় কৰে বুলি তোমালোকে শিকি আহিছা। মেণ্ডেলিভে তেওঁৰ তালিকাখনত মৌল এটাৰ
স্থান নিৰ্ধাৰণ কৰিবলৈ যৌগৰ সংকেতক আধাৰ হিচাপে বাচি লৈছিল। এইটো যে কিয় এটা
সঠিক সিদ্ধান্ত আছিল তাক এতিয়া তোমালোকে ক'ব পাৰিবানে? ই কিদৰে সদৃশ ৰাসায়নিক
ধৰ্মবিশিষ্ট মৌলবোৰক একেটা বৰ্গতে স্থান দিয়ালে?

5.3.2 আধুনিক পৰ্যাবৃত্ত তালিকাত মৌলৰ ধৰ্মৰ পৰিৱৰ্তনৰ প্ৰৱণতা (Trends in the
modern Periodic table) :

যোজ্যতা (Valency) : মৌল এটাৰ যোজ্যতা মোৌলটোৰ পৰমাণুৰ বহিৰতম কক্ষত থকা
যোজক asia নিৰ্ণয় কৰে। এই কথা তোমালোকে জানা।

2 Saat বিন্যাসৰ পৰা মৌল এটাৰ যোজ্যতা কেনেকৈ গণনা কৰিবা?

= পাৰমাণৱিক সংখ্যা 12 যুক্ত মেগনেছিয়াম আৰু 16 যুক্ত ছালফাৰৰ যোজ্যতা কিমান?

= একেদৰে প্রথম বিশটা মৌলৰ যোজ্যতা Great |

= পৰ্যায় এটাত বাঁওফালৰ পৰা সৌফাললৈ গ’লে যোজ্যতা কিদৰে পৰিৱৰ্তিত হয়?

= বৰ্গত ওপৰৰ পৰা তললৈ আহিলে যোজ্যতা কিদৰে পৰিৱৰ্তিত হয়?
পাৰমাণৱিক আকাৰ (Atomic Size) : পাৰমাণৱিক আকাৰে পৰমাণু এটাৰ ব্যাসাৰ্ধক সূচায়।
Rae পৰমাণু এটাৰ নিউক্লিয়াছটোৰ কেন্দ্ৰ আৰু বহিঃস্থতম কক্ষটোৰ মাজৰ দূৰত্বক
পাৰমাণৱিক আকাৰ হিচাপে গণ্য কৰিব পাৰি। হাইড্ৰ’জেন পৰমাণুৰ পাৰমাণৱিক ব্যাসাৰ্ধ 37 pm
(পিক’মিটাৰ, Ipm=10m |

feat et এটাত IS AL এটাত পাৰমাণৱিক আকাৰৰ ক্ৰম পৰিৱৰ্তন অধ্যয়ন কৰা VSS |

জা at পৰ্যায়ৰ ঢ় পাৰমাণৱিক ব্যাসাৰ্ধ তলত দিয়া হৈছে।

পৰ্যায় ]} মৌলসমূহ ঃ 2 B Be O N Uli ৮0
পাৰমাণৱিক ব্যাসাৰ্ধ (Pm) : 2 88 111 66 74 152 77
ইহঁতক পাৰমাণৱিক ব্যাসাৰ্ধৰ অধঃক্ৰমত ACHAT |

এতিয়া মৌলকেইটা পৰ্যাবৃত্ত তালিকাৰ পৰ্য।য় এটাৰ দৰে সজ্জিত হ’লনে?
কোনটো মৌলৰ পৰমাণু আটাইতকৈ ডাঙৰ আৰু কোনটোৰ আটাইতকৈ সৰু?
পৰ্যায় এটাত বাঁওফালৰ পৰা সোঁফাললৈ গ’লে কিদৰে পাৰমাণৱিক ব্যাসাৰ্ধৰ
পৰিৱৰ্তন ঘটে?


--- Page 96 ---
তোমালোকে দেখিবা যে পৰ্যায় এটাত বাঁওফালৰপৰা সোঁফাললৈ গ’লে পাৰমাণৱিক
ব্যাসাৰ্ধ Seat | নিউক্লীয় আধান বঢ়াৰ বাবে এনে BA | বৰ্দ্ধিত নিউক্লীয় আধানে ইলেকট্টনবোৰক
নিউক্লিয়াছৰ ওচৰলৈ টানিথ থাকে আৰু সেইবাবে পৰমাণুৰ আকাৰ কমে।

- SE ee ব্যাসাৰ্ধত ঘটা পৰিৱৰ্তন অধ্যয়ন
কৰা আৰু ইহঁতক বৰ্দ্ধিত ক্ৰম এটাত ACHAT |
বৰ্গ 1 মৌলসমূহ : Na Li Rb Cs’ K
পাৰমাণবিক ব্যাসাৰ্ধ (pm) : 186 152 244 262 231
= আটাইতকৈ সৰু আৰু আটাইতকৈ ডাঙৰ পৰমাণু থকা মৌলকেইটাৰ নাম লিখা।
= বৰ্গ এটাত ওপৰৰ পৰা তললৈ গ’লে পাৰমাণৱিক আকাৰৰ পৰিৱৰ্তন কেনেদৰে ঘটে?

তোমালোকে দেখিবা যে বৰ্গত তললৈ গ’লে পাৰমাণৱিক আকাৰ বাঢ়ে৷ ইয়াৰ কাৰণ হৈছে
বৰ্গ এটাত তললৈ যোৱাৰ লগে লগে নতুন কক্ষ একোটা আৰম্ভ হয়। ই বহিঃস্থতম ইলেকট্টন
আৰু নিউক্লিয়াছৰ মাজৰ দূৰত্ব বঢ়ায়। সেইবাবেই নিউক্লীয় আধান বঢ়াৰ লগে লগে
পাৰমাণৱিক আকাৰো বাঢ়ে।

ধাতৱ আৰু অধাতৰৱ ধৰ্ম 2 (Metallic and non metallic properties) :

" তৃতীয় পর্যায়ৰ ee অধাতু হিচাপে শ্ৰেণীবিভাজন কৰা।
= পৰ্যাবৃত্ত তালিকাৰ কোনফালে তোমালোকে ধাতু লা
= পৰ্যাবৃত্ত তালিকাৰ কোনফালে তোমালোকে অধাতু কেইটাক পাবা?

পৰ্যাবৃত্ত তালিকাত Na আৰু Me ৰ দৰে ধাতু কেইটা বাঁওফালে আৰু ছালফাৰ আৰু HF FAS
দৰে অধাতু কেইটা সৌফালে থকা আমি দেখিবলৈ পাম। মাজত ছিলিকন থাকে। ইয়াক অৰ্ধ-
ধাতু (Semi-metal) বা ধাতুকল্প (metalloid) হিচাপে শ্ৰেণীবিভাজন কৰা হৈছে। কাৰণ ই ধাতু
আৰু অধাতু উভয়ৰে কিছুমান ধৰ্ম প্রদৰ্শন কৰে।

আধুনিক পৰ্যাবৃত্ত তালিকাত এঁকা-বেঁকা (Zig-Zag) ৰেখা এটাই ধাতুবোৰক অধাতুবোৰৰ
পৰা পৃথক কৰিছে। ৰেখাডালৰ গাতে লাগি থকা মৌলকেইটা (borderline elements)—
ব’ৰন, ছিলিকন, জাৰ্মেনিয়াম, আৰ্চেনিক, এণ্টিমনি, টেলুৰিয়াম আৰু পল’নিয়ামে ধাতু আৰু
অধাতুৰ মাজৰ ধৰ্ম দেখুৱায়। ইহঁতক ধাতুকল্প বা অৰ্ধ-ধাতু বোলা হয়।

অধ্যায় 3 ত তোমালোকে পাই আহিছে| যে বান্ধনি গঠন কৰোঁতে ধাতুবোৰে ইলেকট্ৰন
হেৰুৱায় অৰ্থাৎ সিহঁত বিদ্যুৎ ধনাত্মক।

= বৰ্গ এটাত ইলেকট্ৰন হেৰুৱাৰ প্রৱণতা কিদৰে ক্ৰম পৰিৱৰ্তিত হ’ব বুলি ভাবা?
= পৰ্যায় এটাত এই প্ৰৱণতা কিদৰে ক্ৰম পৰিৱৰ্তিত হ'ব?

পৰ্যায় এটাত সোঁফালে ক্ৰমান্বয়ে যোজক ইলেকট্ৰনৰ ওপৰত আকৰ্ষণীয় ক্ৰিয়া কৰা কাৰ্যকৰী
নিউক্লীয় আধান (Effective nuclear charge) ৰ মান বাঢ়ে৷ সেইবাবে ইলেকট্ৰন হেৰুৱাৰ প্ৰৱণতা
কমে। বৰ্গ এটাত তললৈ ক্ৰমান্বয়ে যোজক ইলেকট্ৰনৰ ওপৰত আকৰ্ষণীয় ক্ৰিয়া কৰা কাৰ্যকৰী

মৌলৰ RATS শ্ৰেণীবিভাজন

89

--- Page 97 ---
নিউক্লীয় আধানৰ মান কমে। কাৰণ বহিৰতম ইলেকট্ৰনসমূহ নিউক্লীয়াছৰ পৰা অধিক দূৰলৈ
আঁতৰি যায়। সেইবাবে এনে অৱস্থাত মৌল এটাই যোজক ইলেকট্ৰন সহজে NS পাৰে।
এই বাবেই পৰ্যায় এটাত সৌফালে ক্ৰমে ধাতবীয় ধৰ্ম কমে আৰু বৰ্গ এটাত তললৈ ই বাঢ়ে।

আনহাতেদি অধাতুবোৰ বিদুৎ VAS | ইহঁতে সাধাৰণতে ইলেকট্ৰন লাভ কৰি বান্ধনি গঠন
কৰে। এতিয়া এই ধৰ্ম কেনেদৰে পৰিৱৰ্তিত হয় তাৰ বিষয়ে শিকা যাওঁক।

পৰ্যায় এটাত বাঁওফালৰ পৰা সোঁফাললৈ গ’লে ইলেকট্ৰন লাভ কৰাৰ প্রৱণতা কিদৰে

সলনি হয়?
বৰ্গ এটাত তললৈ আহিলে ইলেকট্ৰন লাভ কৰাৰ প্ৰৱণতা কিদৰে সলনি হয়?

বিদ্যুৎ খণাত্মকৰ ধাৰণাই দেখুৱাইছে যে অধাতুবোৰ পৰ্যাবৃত্ত তালিকাত সোফালে তালিকাৰ
ওপৰফালে থাকে।

এই ধাৰণাৰ পৰাই মৌলবোৰে গঠন কৰা অক্সাইড সমূহৰ প্রকৃতি পূৰ্বানুমান কৰাটো সম্ভৱপৰ
হৈছে। কাৰণ তোমালোকে জানা যে ধাতুৰ অক্সাইডবোৰ সাধাৰণতে ক্ষাৰকীয় আৰু অধাতুৰ
অক্সাইডবোৰ CHP S |

আধুনিক পৰ্য্যাবৃত্ত তালিকাই মেণ্ডেলিভৰ পৰ্য্যাবৃত্ত তালিকাত থকা আঁসোৱাহবোৰ কি দৰে
দূৰ কৰিছিল?

মেগনেছিয়ামৰ দৰে ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়া দেখুৱাব বুলি ভবা দুটা মৌলৰ নাম লিখা। তোমাৰ
এই বাচনিৰ ভিত্তি কি?

নাম লিখা

(a) বহিৰতম কক্ষত এটাকৈ ইলেকট্ৰন থকা তিনিটা মৌলৰ।

(b) বহিৰতম PPS দুটাকৈ ইলেকট্ৰন থকা দুটা মৌলৰ।

(c) পৰিপূৰ্ণ বহিৰতম কক্ষ থকা তিনিটা মৌলৰ।

(a) লিথিয়াম, ছডিয়াম, পটেছিয়াম--এই আটাইকেইটা ধাতু | ইহঁতে পানীৰে সৈতে বিক্ৰিয়া
কৰি হাইড্ৰ’জেন গেছ মুক্ত কৰে। এই মৌলকেইটাৰ পৰমাণুৰ কিবা সাদৃশ্য আছেনে?
(b) হিলিয়াম এটা নিষ্ক্ৰিয় গেছ আৰু নিয়নো এটা প্ৰায় নিষ্ক্রিয় গেছ। ইহঁতৰ পৰমাণুবোৰৰ

মাজত কি মিল থকা দেখা যায়?

আধুনিক পৰ্য্যাবৃত্ত তালিকাত থকা প্রথম দহোটা মৌলৰ ভিতৰত কোনকেইটা ধাতু?
পৰ্য্যাবৃত্ত তালিকাত স্থান বিবেচনা কৰি তলৰ মৌলকেইটাৰ কোনটো আটাইতকৈ বেছি ধাতৱধৰ্মী
হ'ব বুলি অনুমান কৰিবা?

Ga, Ge, As, Se, Be |

90 বিজ্ঞান

--- Page 98 ---
মৌলবোৰক সিহঁতৰ ধৰ্মৰ ভিত্তিত শ্ৰেণীবিভাজনে কৰা হয়।

ড'বাৰেইনাৰে মৌলবোৰক ট্ৰীয়াড বা fae হিচাপে ভাগ কৰিছিল আৰু নিউলেণ্ডে অষ্টক সূত্ৰ আগবঢ়াইছিল।
মেণ্ডেলিভে মৌলবোৰক সিহঁতৰ পাৰমানৱিক ভৰৰ বৰ্ধিত ক্ৰম আৰু ৰাসায়নিক ধৰ্ম অনুসৰি সজাইছিল।
মেণ্ডেলিভে তেওঁৰ তালিকাখনত থকা খালী ঠাইবোৰৰ ভিত্তিত তেতিয়াও আৱিষ্কাৰ নোহোৱা কিছুমান
মৌলৰ অৱস্থিতিৰ বিষয়েও পূৰ্বানুমান কৰিছিল।

বৰ্ধিত পাৰমাণৱিক ভৰৰ ভিত্তিত মৌলবোৰ সজাওঁতে হোৱা অসংগতিবোৰ মৌলবোৰক সিহঁতৰ পাৰমাণৱিক
সংখ্যাৰ ক্ৰমৰ ভিত্তিত সজাই আঁতৰাব পৰা গৈছিল। ম’জলেই আৱিষ্কাৰ কৰা পাৰমাণৱিক সংখ্যা মৌলৰ
এটা মৌলিক ধৰ্ম।

আধুনিক পৰ্যাবৃত্ত তালিকাত মৌলবোৰক 18 টা থিয় স্তম্ভত আৰু 7 টা আনুভূমিক শাৰীত সজোৱা হৈছে।
এইবোৰক ক্ৰমে বৰ্গ আৰু পৰ্যায় বোলা হয়।

এনেদৰে সজোৱা মৌলবোৰে পাৰমাণৱিক আকাৰ, যোজ্যতা বা যোজন ক্ষমতা আৰু ধাতৱীয় আৰু অ-
AOSTA ধৰ্মকে ধৰি ধৰ্মসমূহৰ পুনৰাবৃত্তি 0১611001010)) দেখুৱায়।

তলৰ উক্তি সমূহৰ কোনটো উক্তি শুদ্ধ নহয়?

(a) মৌলবোৰ কম ধাতৱধৰ্মী হৈ পৰে।

(b) যোজক ইলেকট্ৰনৰ সংখ্যা বাঢ়ে।

(c) পৰমাণুবোৰে সিহঁতৰ যোজক ইলেকট্ৰন অধিক সহজে হেৰুৱায়

(0) অক্সাইডবোৰ বেছি আম্লিক হৈ পৰে।
._ মৌল স য়ে XCL, সংকেতৰ ক্ল’ৰাইড গঠন কৰে। ই উচ্চ গলনাংকযুক্ত এটা গোটা পদাৰ্থ। মৌল KX Wes
কোনটোৰে সৈতে একেটা বৰ্গতে থকাৰ সম্ভাৱনা সবাতোকৈ বেছি?

(a) Na (b) Mg (c) Al (d) Si
. কোনটো মৌলৰ আছে

(a) ইলেকট্ৰনপূৰ্ণ দুটা কক্ষ?

(৮) 2, 8, 2 ইলেকট্ৰনীয় বিন্যাস?

(c) যোজক PFS চাৰিটা ইলেকট্ৰনৰে সৈতে মুঠ তিনিটা কক্ষ?

(0) যোজক কক্ষত তিনিটা ইলেকট্ৰনৰে সৈতে মুঠ দুটা কক্ষ?

(2) দ্বিতীয় কক্ষত প্ৰথম কক্ষৰ দুগুণ ইলেকট্ৰন?
. 8. পৰ্যাবৃত্ত তালিকাত TA সৈতে একেটা স্তম্ভতে থকা মৌলবোৰৰ কি কি সাধাৰণ ধৰ্ম আছে?
b. পৰ্যাবৃত্ত তালিকাত FRI সৈতে একেটা স্তম্ভতে থকা মৌলবোৰৰ কি কি সাধাৰণ ধৰ্ম আছে?
._ এটা পৰমাণুৰ ইলেকট্ৰনীয় বিন্যাস হ’ল 2, 8,7

a. এই মৌলটোৰ পাৰমাণৱিক সংখ্যা কি?

মৌলৰ RTE শ্ৰেণীবিভাজন 91

--- Page 99 ---
৮. তলৰ মৌলবোৰৰ কোনটোৰে সৈতে ইয়াৰ ৰাসায়নিক সাদৃশ্য থাকিব? (বন্ধনীৰ ভিতৰত পাৰমাণৱিক
সংখ্যাবোৰ দিয়া হৈছে)
N (7) F(9) } (15) Ar (18)
. পৰ্যাবৃত্ত তালিকাত তিনিটা মৌল A, B আৰু 0' ৰ স্থানসমূহ তলত দেখুওৱা হৈছে।
16 বৰ্গ 17 বৰ্গ

(a) মৌল A ধাতুনে অধাতু?
(b) C মোলটো A তকৈ বেছি সক্ৰিয়নে কম সক্ৰিয়?
(০) C মৌলটো আকাৰত B তকৈ ডাঙৰনে সৰু?
(d) মৌল A এ কেনে ধৰণৰ আয়ন, কেটায়ন বা এনায়ন গঠন কৰিব?
. নাইট্ৰ’জেন (পাৰমাণৱিক সংখ্যা 7) আৰু ফছফ'’ৰাছ (পাৰমাণৱিক সংখ্যা 15) পৰ্যাবৃত্ত তালিকাৰ বৰ্গ 15 ত
NE এই মৌল দুটাৰ ইলেকট্ৰনীয় বিন্যাস লিখা | ইহঁতৰ কোনটো বেছি Reais হ'ব আৰু কিয়?

._ পৰমাণু এটাৰ ইলেকট্ৰনীয় বিন্যাস আধুনিক পৰ্যাবৃত্ত তালিকাত তাৰ স্থানৰ সৈতে কিদৰে জড়িত হৈ আছে?

._ আধুনিক পৰ্যাবৃত্ত তালিকাত কেলছিয়াম (পাৰমাণৱিক সংখ্যা 20) 12, 19, 21 আৰু 38 পাৰমাণৱিক সংখ্যা
বিশিষ্ট মৌলকেইটাৰদ্বাৰ৷ পৰিবেষ্টিত হৈ আছে। এইকেইটাৰ কাৰ কাৰ ভৌতিক আৰু ৰাসায়নিক ধৰ্মসমূহ
কেলছিয়ামৰ সৈতে মিলে?

. মেণ্ডেলিভৰ পৰ্যাবৃত্ত তালিকা আৰু আধুনিক পৰ্যাবৃত্ত তালিকাৰ মৌলৰ শ্ৰেণীবিভাজন (arrangement) ৰ
তুলনা কৰা।

মৌলৰ শ্ৰেণীবিভাজনৰ প্রয়াসেৰে চলোৱা ভিন্ন প্রচেষ্টাবোৰৰ প্ৰধানবোৰৰ বিষয়ে আমি আলোচনা কৰিলোঁ।
অন্যান্যবোৰ ইন্টাৰনেট বা গ্ৰন্থাগাৰৰ পৰা বিচাৰি উলিওৱা।

আমি দীৰ্ঘ পৰ্যাবৃত্ত তালিকাখন অধ্যয়ন PAT | আধুনিক পৰ্যাবৃত্ত সূত্ৰটোক মৌলবোৰৰ আন আন ধৰণেৰেও
সজাবলৈ ব্যৱহাৰ কৰা হৈছে। এইবোৰনো কি বিচাৰি উলিওৱা |

92 বিজ্ঞান

--- Page 100 ---
ৰ r

(LIFE PROCESS)

==,
xX2M9K2

তোমোলোকে জীৱিত আৰু অজীৱিত (অৱস্থাৰ) জীৱৰ মাজত কেনেদৰে পাৰ্থক্য দাঙি
ধৰিবা ? আমি যদি দৌৰি থকা এটা কুকুৰ, বা ঘাঁহ পাণ্ডলি থকা এজনী গাই গৰু, বা ৰাস্তাত জোৰেৰে

চিঞৰি ঘূৰি ফুৰা এজন মানুহ দেখোঁ তেতিয়া সিহঁত জীৱিত বুলি নিশ্চিত ae | যদিহে কুকুৰটো
বা গাইজনী বা মানুহজন নিদ্ৰাৰত অৱস্থাত থাকে তেতিয়া কি বুলি কওঁ? তেতিয়াও আমি
সিহঁতক জীৱিত বুলিয়েই কওঁ। কিন্তু ইয়াক আমি কি দৰে সাব্যত্ত কৰিলো ? আমি দেখিবলৈ
পাওঁ যে সিহঁতবিলাকে নিদ্ৰাৰত অৱস্থাতো শ্বাস-প্ৰশ্বাস লৈ আছে আৰু তেতিয়াই আমি গম
পাম যে সিহঁত জীৱিত আছে। উত্ভিদবিলাকক জীৱিত বুলি তোমালোকে কেনেকৈ সাব্যস্ত
কৰিবা ? তোমালোকৰ মাজৰে কিছুমানে হয়তো ক’বা সিহঁতবোৰ সেউজীয়া বাবেই জীৱিত।
কিন্তু সেউজীয়াৰ বাদে অন্য বৰণৰ পাত থকা উদ্ভিদৰ ক্ষেত্রত কি বুলি সাব্যস্ত কৰিবা ? তেতিয়াও
কিছুমানে হয়তো ক’বা যে সেইবিলাক সময় সাপেক্ষে বৃদ্ধি হৈ থাকে বাবেই সিহঁতবোৰ জীৱিত।
অন্য অর্থত, আমি এনেদৰেও ভাবিব পাৰো যে বৃদ্ধি বা অন্য কিবা কাৰণে চলন ক্ৰিয়া সমাধা
কৰা জীৱবিলাকৰ এটা উমৈহতীয়া বৈশিষ্ট্য। কিন্তু কিছুমান উদ্ভিদৰ ক্ষেত্ৰত তেনে কোনো ধৰণৰ
চলন পৰিলক্ষিত নহলেও সিহঁতবিলাকো জীৱিত আৰু সেইদৰে কিছুমান জীৱিত প্রাণীৰ শ্বাস-
প্ৰশ্বাসৰ সঞ্চালন চাক্ষুসভাবে পৰিলক্ষিত নহ’লেও সিহঁতবিলাকো জীৱিত। সেয়েহে, জীৱৰ
জীৱিত অৱস্থাৰ সংজ্ঞা হিচাপে কেৱল চাক্ষুসভাবে পৰিলক্ষিত হোৱা চলন বা সঞ্চালন
ৱই যথেষ্ট নহয়।

অতি নগণ্য পৰিমাপৰ চলন বা সঞ্চালন খালী চকুৰে দৃষ্টিগোচৰ হোৱাটো সম্ভৱ নহয়।
উদাহৰণ হিচাপে অণুৰ চলন বা আণৱিক চলাচল। এনে দৃষ্টিগোচৰ নোহোৱা আণৱিক চলাচল
জীৱৰ বাবে প্রয়োজন আছেনে? আমি যদি এই প্ৰশ্নটো কোনো প্ৰসিদ্ধ জীৱ বিজ্ঞানীক সোধো
তেতিয়া তেখেতে আছে বুলিয়েই উত্তৰ দিব। এই ক্ষেত্ৰত ভাইৰাছৰ কথা উনুকিয়াব পাৰি কাৰণ
সিহঁতৰ দেহত কোনো আণৱিক চলাচল সংঘটিত নহয় (যেতিয়ালৈকে সিহঁতে জীৱিত কোষক
TFA নকৰে,) আৰু এইটো এটা বিতৰ্কিত কাৰণ যাৰ বাবে সিহঁতক প্রকৃততে জীৱ বুলি
1খ্যা দিব পৰা হয় নে নহয়।
জীৱৰ বাবে আণৱিক চলাচল কিয় প্রয়োজন? ইতিমধ্যে আমি আগৰ শ্ৰেণীত পাই আহিছো
যে জীৱবিলাক এক নিৰ্দিষ্ট শৈলীৰে গঠিত; সিহঁতৰ কলা থাকিব পাৰে, কলাবোৰ কোষৰে
গঠিত, তদুপৰি কোষবিলাকৰো বিভিন্ন কোষ অংগাণু আদি থাকে। পৰিবেশৰ কিছুমান প্রভাৱৰ
কাৰণে প্ৰাকৃতিকভাবে গঠিত জীৱৰ এই নিৰ্দিষ্ট শৈলীবিলাক সময়ৰ গতিত ৰক্ষা হৈ আহিছে
যদিও অকামিলা হোৱাৰ সম্ভাৱনাও আছে। যদিহে জীৱৰ এই নিৰ্দিষ্ট শৈলী অকামিলা হয়
তেন্তে জীৱটোক জীৱিত বুলি আখ্যা দিব পৰা নহয়। সেয়েহে জীৱবিলাকৰ অস্তিত্ব ৰক্ষাৰ বাবে
সিহঁতৰ পুনৰ গঠন হৈ থাকিব লাগিব, যাৰ ফলত সিহঁতৰ ধৰা বন্ধা গঠন অব্যাহত থাকে। যিহেতু
এই সকলোবিলাকৰ গঠন ৰাসায়নিক অণুৰে গঠিত সেয়েহে অনুবিলাকে সকলো সময়তে
চাৰিওফালে চলাচল কৰি থাকিব লাগিব।

জীৱৰ এই জীৱন প্ৰক্ৰিয়া কেনেদৰে অব্যাহত হৈ থাকে? সেইবোৰৰ বিষয়ে অনুসন্ধান কৰো
আহী।

অ
অ


--- Page 101 ---
9 4

6.1 জীৱন প্রক্ৰিয়াবিলাক কি কি? (What are life processes?)

কোনো জীৱই একো কাম বন নকৰাকৈ থাকিলেও জীৱটোৰ জীৱন ৰক্ষাৰ বাবে যিবিলাক
কাৰ্য সম্পন্ন কৰিব লাগে সেইবিলাক অব্যাহত থাকিব লাগিব। আনহে নালাগে, আমি যেতিয়া
শ্ৰেণীত বহি থাকো আনকি আমি যেতিয়া শুই থাকো তেতিয়াও এই কাৰ্যবিলাক চলিয়েই থাকে।
জীৱন ৰক্ষাৰ বাবে যিবিলাক কাৰ্য অব্যাহত থাকিব লাগে সেইবিলাক কাৰ্যক একত্ৰিতভাবে জীৱন

প্রক্ৰিয়া বোলা হয়।

যিহেতু, জীৱৰ কোনে৷ হানি বিঘিনি নঘটাকৈ থাকিবলৈ এই প্ৰক্ৰিয়াবিলাক চলি থকাটো
দৰকাৰ, তাৰ বাবে সিহঁতক শক্তিৰ প্ৰয়োজন৷ প্রত্যেক জীৱৰ বাবে এই প্ৰয়োজনীয় শক্তি সিহঁতৰ
বহিঃ পৰিবেশৰ পৰা আহে। সেয়েহে জীৱ দেহৰ বাহিৰৰ শক্তিৰ উৎস, যাক আহাৰ বুলি কওঁ
সেই উৎসৰপৰা জীৱ দেহৰ ভিতৰলৈ শক্তি স্থানান্তৰণৰ এক প্রক্ৰিয়া আছে আৰু এই প্রক্ৰিয়াটোক
পৰিপুষ্টি (Nutrition) বুলি BS | জীৱ দেহৰ বৃদ্ধি আৰু বিকাশৰ বাবে অন্য কিছুমান কেঁচা
সামগ্ৰীও বহিঃ পৰিবেশৰ পৰা আহৰণ কৰি লোৱাটো দৰকাৰ | যিহেতু পৃথিৱীত বসবাস কৰা
জীৱবিলাক কাৰ্বন সংযুক্তি অণুৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল সেয়েহে সৰহখিনি খাদ্যৰ উৎস হ’ল কাৰ্বন
ভিত্তিক। কাৰ্বন ভিত্তিক খাদ্যৰ জটিলতাৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি বিভিন্ন ধৰণৰ জীৱবিলাকৰ পৰিপুষ্টি
প্রক্রিয়াও ভিন্ন হোৱা দেখা যায়।

বহিঃ পৰিবেশৰ শক্তিৰ উৎসবিলাক ভিন্ন, কাৰণ পৰিবেশ কেৱল একেবিধ জীৱৰদ্বাৰা নিয়ন্ত্ৰিত
নহয়। সেইকাৰণে, এইবিলাক শক্তিৰ উৎস (খাদ্যৰ) জীৱ দেহৰ অভ্যন্তৰত সৰলীকৰণ নতুবা
নতুনকৈ গঠন হয় আৰু সৰ্বশেষত এটা সমপৰ্যায়ৰ শক্তিৰ এককলৈ পৰিৱৰ্তিত হয় যিয়ে জীৱন
প্রক্রিয়া চলাই নিয়াত ব্যৱহাৰ হোৱা বিভিন্ন অণুবিলাকৰ চলাচল সুচল কৰে আৰু ইয়াৰ লগে
লগে দেহৰ বিকাশৰ বাবে দৰকাৰী অণুবিলাকো পৰ্যাপ্ত হয়। ইয়াৰ বাবে জীৱ দেহৰ অভ্যন্তৰত
কিছুমান ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়া সংঘটিত হোৱাটো প্ৰয়োজন। ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়বিলাকৰ ভিতৰত জাৰণ
আৰু বিজাৰণ বিক্ৰিয়া হ'ল এক সাধাৰণ বিক্ৰিয়া যিয়ে জটিল অণুক সৰল পৰ্য।য়লৈ পৰিৱৰ্তন কৰাত
মুখ্য ভূমিকা লয়। ইয়াৰ কাৰণে জীৱই দেহৰ বহিঃ পৰিবেশৰ পৰা অক্সিজেন আহৰণ কৰি লয়। এনেদৰে
জীৱই বহিঃ পৰিবেশৰ পৰা লাগতিয়াল অক্সিজেন আহৰণ কৰি আহাৰবিলাকৰ পৰিৱৰ্তন ঘটাই কোষৰ
ব্যৱহাৰোপযোগী কৰি তোলে। ইয়াকে আমি শ্বসন (respiration) বুলি কওঁ।

এককোষী জীৱৰ ক্ষেত্ৰত, আহাৰ গ্রহণ, গেছৰ আদান-প্রদান বা বৰ্জিত পদাৰ্থৰ নিষ্কাশনৰ
বাবে কোনো বিশেষ অংগ নাথাকিলেও হয় কাৰণ এইবিলাক জীৱৰ গোটেই দেহটোয়েই পৰিবেশৰ
লগত প্ৰত্যক্ষভাবে বা পোনে পোনে সান্নিধ্যত থাকে। কিন্তু যদিহে জীৱৰ আকাৰ ডাঙৰ হয়
আৰু দেহৰ গঠন শৈলীত বেচি জটিলতা থাকে তেতিয়া কি হ'ব? বহুকোষী জীৱৰ ক্ষেত্ৰত,
সকলোবিলাক কোষ প্ৰত্যক্ষভাবে চাৰিওপাশৰ পৰিবেশৰ লগত সান্নিধ্যত নাথাকিবও পাৰে।
সেয়েহে সাধাৰণ ব্যাপন (diffusion) প্রক্ৰিয়াৰে সিহঁতৰ বাবে লাগতিয়াল দ্ৰরব্যবিলাক কোষৰ
বাবে পৰ্যাপ্ত নহয়।

আমি ইতিমধ্যে আগতেই জানিছিলো যে বহুকোষী জীৱবিলাকে সিহঁতৰ দেহৰ বিভিন্ন
অংগৰদ্বাৰা কেনেদৰে বিশেষ বিশেষ কামবোৰ সমাধা কৰে। জীৱৰ এই বিশেষত্বপূৰ্ণ কলা (Tissue)
বিলাকৰ বিষয়ে আৰু সেইবিলাকৰদ্বাৰা গঠিত দৈহিক অৱয়বৰ বিষয়ে আমাৰ এক ধাৰণা নিশ্চয়
আছে। সেই কাৰণেই আমি আহাৰ গ্ৰহণ প্রক্ৰিয়া আৰু অক্সিজেন আহৰণত জড়িত বিশেষত্বপূৰ্ণ
কলাৰ কাৰ্যৰ বিষয়ে আচৰিত নহওঁ। যি কি নহওঁক, এইটোৱেই এটা সমস্যাৰ সৃষ্টি কৰে কাৰণ
আহাৰ আৰু অক্সিজেন আহৰণ জীৱ দেহৰ কোনো এক অংশতহে সংঘটিত হয়। এইবিলাক
দেহৰ সকলো অংশলৈ বিয়পি যোৱাতো প্রয়োজন ইয়াৰ বাবেই দেহৰ অভ্যন্তৰত এটা অংশৰ
পৰা আন এটা অংশলৈ আহাৰ আৰু অক্সিজেনৰ পৰিবহনৰ বাবে এক বিশেষ প্রক্ৰিয়াৰ প্ৰয়োজন।

জীৱ দেহৰ অভ্যন্তৰত কাৰ্বন আৰু অক্সিজেন ব্যৱহাৰ কৰি শক্তি উৎপন্ন কৰা ৰাসায়নিক
বিক্ৰিয়াবিলাক চলি থাকোতে কিছুমান বৰ্জিত পদাৰ্থ উৎপন্ন হয়; এইবিলাক দেহৰ পৰা উলিয়াই
দিয়াটো প্ৰয়োজন আৰু এনে দৰে বৰ্জিত পদাৰ্থ জীৱৰ দেহৰ পৰা নিষ্কাশন কৰা প্ৰক্ৰিয়াটোক
ৰেচন {Fa (excretion) বোলে। বহুকোষী জীৱৰ ক্ষেত্ৰত, এনে বৰ্জিত পদাৰ্থবিলাক নিষ্কাশন

বিভ্ঞান

--- Page 102 ---
কৰিবলৈ এক বিশেষ ধৰণৰ কলাৰ সৃষ্টি হয় আৰু বৰ্জিত পদাৰ্থবিলাক এনে ৰেচন অংগলৈ
পৰিবহন কৰিবলৈও এক বিশেষ তন্ত্ৰৰ প্ৰয়োজন হয়।

এতিয়া আমি জীৱৰ বাবে প্ৰয়োজনীয় বিভিন্ন জীৱন প্রক্ৰিয়াবিলাকৰ বিষয়ে এটা এটাকৈ
আলোচনা কৰো SNS |

মানুহকে ধৰি অন্যান্য বহুকোষীয় জীৱৰ বাবে লাগতিয়াল অক্সিজেন কেৱল ব্যাপন প্রক্ৰিয়াৰে আহৰণ
কৰি লোৱাতো কিয় পৰ্যাপ্ত নহয়?

আমি কিহৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি কোনো এটা জীৱ জীৱিত নে মৃত তাক ঠাৱৰ কৰিম?
জীৱৰ বাবে প্ৰয়োজনীয় কোনবিলাক কেঁচা সামগ্ৰী সিহঁতে বাহিৰৰ পৰিবেশৰ পৰা আহৰণ কৰি লয়?
জীৱৰ জীৱন বৰ্তি থাকিবলৈ তুমি কোনবিলাক প্রক্ৰিয়াক অতি প্রয়োজনীয় বুলি গণ্য কৰিবা?

6.2 পৰিপুষ্টি (Nutrition)

আমি খোজ কাঢ়োতে অথবা চাইকেল চলাওঁতে শক্তি প্রয়োগ কৰো। আনকি নিৰ্দিষ্ট একো
ক্ৰিয়া কলাপ জড়িত নাথাকিলেও আমাৰ শৰীৰ সুচাৰুৰূপে পৰিচালন৷ কৰাৰ বাবে শক্তিৰ
প্রয়োজন হয়। আমাৰ দেহৰ বৃদ্ধি, বিকাশ, প্ৰ’টিন সংশ্লেষণ (protein synthesis) আৰু অন্যান্য
ৰাসায়নিক উপাদানৰ বাবে দেহৰ বাহিৰৰ পৰা কিছুমান উপাদান সংগ্ৰহ কৰিব লাগে। এই
উপাদানসমূহ হ’ল শক্তিৰ উৎস (source of energy) যাক আমি খাদ্য হিচাপে গ্রহণ কৰোঁ।
জীৱই সিহঁতৰ খাদ্য আহৰণ কেনেকৈ কৰে? (How do living things get their
food?)

সকলো জীৱৰে শক্তি আৰু বিভিন্ন উপাদানসমূহৰ প্ৰয়োজনীয়তা একেই কিন্তু ইয়াৰ আহৰণ
প্রক্ৰিয়া বেলেগ বেলেগ। কিছুমান জীৱই সৰল অজৈৱিক উৎস যেনে, কাৰ্বন ডাইঅক্সাইড
(CO,) আৰু পানী (HO) ৰ জৈৱ ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়া ঘটাই খাদ্য আহৰণ কৰে। এনেধৰণে
খাদ্য আহৰণ কৰা জীৱসমূহক স্ব-পোষী (Autotroph) বুলি কোৱা হয়। সকলো প্ৰকাৰৰ
সেউজীয়া উদ্ভিদ আৰু কিছুমান বেক্টেৰিয়া এই শ্ৰেণীৰ জীৱ। অন্য কিছুমান জীৱৰ খাদ্য অতি
জটিল। এই জটিল খাদ্যসমূহ শৰীৰৰ বৃদ্ধি আৰু বিকাশৰ উপযোগী কৰিবৰ বাবে সৰল অৱস্থালৈ
পৰিৱৰ্তন কৰিব লাগে। সৰল খাদ্যসমূহ দেহৰ গঠন বৃদ্ধি আদিত প্ৰয়োগ কৰে। খাদ্যৰ জটিল
অৱস্থাক সৰল অৱস্থালৈ পৰিৱৰ্তন কৰিবলৈ জীৱই জৈৱ অনুঘটক (bio-catalyst) ব্যৱহাৰ
কৰে। এই জৈৱ অনুঘটকবোৰক উৎসেচক (enzyme) বুলি কোৱা হয়। এনেধৰণে খাদ্য আহৰণ
কৰা জীৱবোৰক পৰপোষী (heterotroph) বুলি কোৱা হয়। এই পৰপোষী জীৱবোৰ
প্রত্যক্ষ আৰু পৰোক্ষভাৱে জীয়াই থাকিবলৈ স্ব-পোষীজীৱৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল৷ ভেঁকুৰ (Fungi)
আৰু প্রাণীসমূহ (Animals) হ’ল পৰেপোষী GE |

6.2.1 স্বপোষীয় পৰিপুষ্টি (Autotrophic Nutrition)

স্বপোষীয় জীৱই প্রয়োজনীয় কাৰ্বন আৰু শক্তি সালোক সংশ্লেষণ প্রক্ৰিয়াৰদ্বাৰা সংগ্ৰহ
কৰে। ই এনে এটা প্রক্ৰিয়া যাৰ সহায়ত স্বপোষীয় জীৱই বহিঃ পৰিবেশৰ পৰা আহৰণ কৰি
লোৱা কিছুমান BIS পৰিৱৰ্তন ঘটাই সিহঁতে নিজৰ দেহত শক্তি হিচাপে সঞ্চিত কৰিব পাৰে।
এনেবোৰ জীৱই বহিঃ পৰিবেশৰ পৰা আহৰণ কৰি লোৱা কাৰ্বন ডাই অক্সাইড আৰু পানী সূৰ্যৰ
পোহৰৰ উপস্থিতিত পত্ৰহৰিৎ (Chlorophyll) ৰ সহায়ত কাৰ্বহাইড্ৰেটলৈ পৰিৱৰ্তন কৰে। এই
কাবহাইড্ৰেট বিলাকেই কামত লাগি উদ্ভিদক শক্তিৰ যোগান ধৰে। ই কেনেকৈ সংঘটিত হয়
তাৰ বিষয়ে আমি পিছৰ অংশত আলোচনা কৰিম। যিখিনি কাৰ্বহাইড্ৰেট লগে লগে ব্যৱহাৰ
নহয় সেইখিনি শ্বেতসাৰ হিচাপে সঞ্চিত হৈ থাকে আৰু এই সঞ্চিত শ্বেতসাৰৰ পৰা প্ৰয়োজন

জীৱন প্রক্ৰিয়া 98

--- Page 103 ---
সাপেক্ষে উদ্ভিদে শক্তি আহৰণ কৰি লয়। এই একে অৱস্থা আমাৰ ক্ষেত্ৰতো ঘটে অৰ্থাৎ, আমি
খাদ্য হিচাপে গ্ৰহণ কৰা৷ আহাৰবিলাকৰ পৰা আহৰণ কৰা শক্তি আমাৰ দেহত গ্লাইক’জেন
(Glycogen) হিচাপে সঞ্চিত হৈ থাকে।

পত্ৰহৰিৎ
+ CH,,0, + 60, + 6H,O

সূৰ্যৰ পোহৰ (গ্লুক’জ)

সালোক সংশ্লেষণ প্রক্ৰিয়াত প্রকৃততে কি হয় তাৰ বিষয়ে
আলোচনা কৰো আহাঁ | এই প্রক্ৰিয়া তলত দিয়া ধৰণে সংঘটিত হয়---
(i) পোহৰ শক্তিক পত্ৰহৰিতৰদ্বাৰা শোষণ।
Gi) পোহৰ শক্তিক ৰাসায়নিক শক্তিলৈ পৰিৱৰ্তন আৰু পানীৰ
অণুক হাইড্ৰজেন আৰু অক্সিজেনলৈ পৃথকীকৰণ।
(ii) কাৰ্বন ডাই অক্সাইড বিজাৰণৰদ্বাৰা কাৰ্বহাইড্ৰেট উৎপন্ন।
এই দশাসমূহ এটাৰ পিছত এটাকৈ একেলেথাৰিয়ে সংঘটিত হোৱাৰ
প্রয়োজন নাই। উদাহৰণ হিচাপে মৰুজ উদ্ভিদে কাৰ্বন ডাই অক্সাইড
ওপৰৰবহিঃত্বক ৰাতি গ্ৰহণ কৰি এটা মধ্যৱৰ্তী যৌগ সৃষ্টি কৰে আৰু তাৰ পৰাই দিনৰ
ভাগত পত্ৰহৰিতৰদ্বাৰা শক্তি শোষণ কৰি লয়।
উল্লেখিত সালোক সংশ্লেষণ বিক্ৰিয়াটোৰ উপাংশসমূহ কিমান
আৱশ্যকীয় তাৰ ওপৰত আমি আলোচনা কৰি চাওঁ আহী।
তোমালোকে যদি উদ্ভিদৰ পাতৰ প্ৰস্থচ্ছেদ (চত্ৰ-6.1) এটা অতি
মনোযোগেৰে অণুবীক্ষণ যন্তৰ সহায়ত নিৰীক্ষণ কৰা তেতিয়া কিছুমান
কোষত সেউজীয়া বৰণৰ বিন্দু কিছুমান দেখা পাবা। এই সেউজীয়া
নিম,বহিঃ্বক বৰণৰ বিন্দুবিলাকেই হ’ল হৰিৎকণা (Chloroplast) নামৰ কোষ

6CO,+ 12H,O

চিত্ৰ-6.1] অংগানু য’ত পত্ৰহৰিত্বিলাক সিঁচৰতি হৈ থাকে। এতিয়া আমি এটা
nies 250 কাৰ্য কলাপৰ সহায়ত প্রমাণিত কৰো যে সালোক সংশ্লেষণ প্রক্ৰিয়াত

পত্ৰহৰিৎ অত্যাৱশ্যকীয়।

ৰ বাৰেবৰণীয়া টা | উদাহৰণ হিচাপে পাতাবাহাৰ (Croton) |

= উদ্ভিদজোপা তিনিদিন মান অন্ধকাৰ কোঠাত ৰাখি থোৱা, তেতিয়া সকলোখিনি শ্বেতসাৰ
ব্যৱহাৰ হৈ পাতবিলাক শ্বেতসাৰ বিহীন হৈ পৰিব।

= এতিয়া উদ্ভিদজোপা ছয় ঘণ্টাৰ বাবে সূৰ্যৰ পোহৰত ৰাখি থোৱা।

= উদ্ভিদজোপাৰ পৰা পাত এখন ছিঙি আনা। তাত দেখা পোৱা সেউজীয়া অংশটো
চিহ্নিত কৰি এখন কাগজত আঁকি লোৱা।

= পাতখিলা উতলি থকা পানীত কেইমিনিট মানৰ কাৰণে ডুবাই ৰাখা।

= ইয়াৰ পিছত, এলকহল থকা বিকাৰ এটাত পাতখিলা ডুবাই দিয়া।

= অতি সাৱধানেৰে এই বিকাৰটো এটা উতলি থকা পানীৰ পাত্ৰত (water bath) ৰাখি
গৰম কৰা যাতে এলকহলখিনি উতলিবলৈ আৰম্ভ কৰে।

= পাতখিলাৰ বৰণটো কেনেকুৱা হ’ল? BACON বৰণ কেনেকুৱা হ’ল?

= এতিয়া পাতখিলা লঘু আয়’ডিন দ্ৰৱত কেইমিনিট মানৰ কাৰণে ডুবাই ৰাখা।

= পাতখিলা উলিয়াই আনি আয়”ডিনৰ wars নাইকিয়া হোৱাকৈ পানীৰে পখালি

চিত্র6.2 পেলোৱা।

বাৰেবৰণীয়া পাত (a) শ্বেতসাৰৰ , পাতখিলাৰ বৰণটো আগতে কাগজত আঁকি থোৱা চিত্ৰৰ লগত ৰিজাই চোৱা (চিত্ৰ- 6.2)।

উপস্থিতি পৰীক্ষা কৰাৰ আগৰ _&, পাতখিলাৰ বিভিন্ন অংশত দেখা পোৱা শ্বেতসাৰৰ উপস্থিতিৰ ওপৰত তোমালোকে কি

অৱস্থা আৰু (৮) শ্বেতশাৰৰ বুলি সিদ্ধান্ত লবা?

উপস্থিতি পৰীক্ষণ কৰাৰ পিছৰ

অৱস্থা

96 বিভ্ঞান


--- Page 104 ---
এতিয়া উদ্ভিদে কাৰ্বন ডাই অক্সাইড কেনেদৰে আহৰণ

৬ ৰহ্ষীকোষ
কৰে তাৰ বিষয়ে আলোচনা কৰো S| নৱম শ্ৰেণীত, |
তোমালোকক উদ্ভিদৰ পাতৰ উপৰিভাগত থকা নিচেই সৰু
সৰু ৰন্ধ কিছুমানৰ বিষয়ে কোৱা হৈছিল যাক পত্ৰৰন্ধ
(Stomata) (foa- 6.3) বুলি কোৱা হয়। সালোক সংশ্লেষণ AGT _
প্রক্ৰিয়াৰ বাবে লাগতিয়াল বিশাল পৰিমাণৰ গেছৰ আদান ৷
প্রদান এই ৰন্ধবিলাকৰ মাজেৰেই সংঘটিত হয়। কিন্তু এইটো #38
মনত ৰাখিবা যে গেছৰ আদান প্রদান পাতৰ উপৰিও কাণ্ড,
শিপাৰ উপৰিভাগৰ যোগেদিও সংঘটিত হয়। যিহেতু সেই

(৪) (৮)

একে পত্ৰৰন্ধৰ যোগেদি বিশাল পৰিমাণৰ পানীও এৰি দিব

লাগে সেয়েহে, সালোক সংশ্লেষণ প্রক্ৰিয়াৰ বাবে কাৰ্বন ডাই চিত্ৰ 6.3 (a) পতৰৰত্ধাৰ ছিদ্ৰ খোলা অৱস্থা
অক্সাইডৰ প্ৰয়োজন নোহোৱাৰ সময়ত পত্ৰৰন্ধৰ ছিদ্ৰ বন্ধ হৈ (b) পত্ৰৰত্াৰ ছিদ্ৰ TH অৱস্থা
থাকে। পত্ৰৰন্ধৰ ছিদ্ৰ মুক্ত আৰু বন্ধ হোৱা পৰিঘটনাটো

পত্ৰৰন্ধৰ ৰক্ষীকোষ দুটাই কিছুমান কাৰ্যৰ যোগেদি নিয়ন্ত্ৰণ কৰে। ৰক্ষী কোষ দুটালৈ পানী সোমালে

সিহঁত স্ফীত হৈ পৰে ফলত rasan ছিদ্ৰ মুকলি হৈ পৰে। একেদৰে যেতিয়া ৰক্ষী কোষ দুটা

সংকুচিত হয় তেতিয়া পত্ৰৰন্ধৰ ছিদ্ৰ বন্ধ হৈ পৰে।

= ATS A একে জোখৰ দুজোপ৷ সজীৱ উদ্ভিদ লোৱা।

= তিনি দিনৰ বাবে উদ্ভিদ দুজোপা এটা আন্ধাৰ
কোঠাত ৰাখি থোৱা।

= এতিয়া, প্রত্যকজোপাকে বেলেগ বেলেগ দুখন
গ্লাছৰ থালৰ ওপৰত ৰাখা। তাৰে এজোপাৰ
কাষত সৰু কাঁচৰ প্লেট (watch glass) এখনত
হাইড্ৰক্সাইড কাৰ্বন ডাই অক্সাইড শোষণৰ বাবে _ এৱাই্‌গ্লাছত

বেল জাৰ

= চিত্র 6.4 ত দেখুওৱাৰ দৰে দুয়োজোপা উদ্ভিৰ EE
পাত্ৰৰওপৰত একোটাকৈ বেলজাৰ (Beljar) বহুৱাই (a)
frat | foa 6.4 পৰীক্ষণীয় সজুলিৰ ব্যৱস্থাপন (a) পটাছিয়াম হাইডুক্সাইডৰ
= Weed! বায়ুৰূদ্ধ কৰিবৰ বাবে বেলজাৰ আৰু উপস্থিতিত (b) পটাছিয়াম হাইডক্সাইডৰ অনুপহ্থছিতিত
ae থালৰ সংলগ্ন স্থানত ভেছেলিন দি বন্ধ কৰি
|

=e দুই ঘণ্টাৰ বাবে পাত্ৰ দুটা সূৰ্যৰ পোহৰত ৰাখা।
" Src STB Toei tes et ie alsa ca ica ce
চোৱা।
= দুয়োখিলা পাততে একে পৰিমাণৰ শ্বেতসাৰৰ উপস্থিতি ধৰা পৰিছেনে?
= এইটো কাৰ্য কলাপৰ পৰা তোমালোকে কি সিদ্ধান্ত গ্ৰহণ কৰিবা?
উল্লিখিত কাৰ্য কলাপ দুটাৰ কাৰ্যৰ ভিত্তিত সালোক সংশ্লেষণ প্ৰক্ৰিয়াৰ বাবে যে সূৰ্যৰ পোহৰ
অপৰিহাৰ্য্য তাক প্রতিপন্ন কৰিব পৰাকৈ আমি এটা পৰীক্ষামূলক আৰ্হি প্রস্তুত কৰিব পাৰিমনে?
বিষয়ে আলোচনা কৰিলো সিহঁতৰ শৰীৰৰ গঠনৰ বাবে অন্য কিছুমান কেঁচা সামগ্ৰীৰো প্ৰয়োজন |
স্থলজ উদ্ভিদে সালোক সংশ্লেষণ প্ৰক্ৰিয়াৰ বাবে প্ৰয়োজনীয় পানী মাটিৰ পৰা শিপাৰ সহায়েৰে
শোষণ কৰি লয়। আনবিলাক দ্ৰৱ্য যেনে নাইট্ৰেজেন, ফচ্‌ফৰাচ্‌, আইৰন আৰু মেংগানিজ আদি

জীৱন প্রাত্ৰিয়া 97

--- Page 105 ---
মাটিৰ পৰাই আহৰণ কৰে। ইয়াৰে নাইট্ৰেজেন মৌল বিধ প্ৰ'টিন আৰু অন্যান্য কিছুমান যৌগ
সংশ্লেষণৰ বাবে অতি প্রয়োজন। ইয়াক অজৈৱ নাইট্ৰেট আৰু নাইট্ৰাইট হিচাবে আহৰণ কৰি
লয়। কেতিয়াবা বেক্টেৰিয়াই বায়ুমণ্ডলৰ নাইট্ৰ’জেনৰ পৰা তৈয়াৰ কৰা কিছুমান জৈৱ যৌগৰ
পৰাও এইবিলাক আহৰণ কৰি লয়।

6.2.2 পৰপোষিত পুষ্টি (Heterotrophic Nutrition)

প্রত্যেক জীৱই ইয়াৰ পাৰিপাৰ্শ্বিকৰ লগত অভিযোজন কৰি চলিব লগা হয়। পাৰিপাৰ্শ্বিকত
পোৱা খাদ্যৰ ওপৰত আৰু খাদ্য আহৰণৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰি জীৱৰ পুষ্টি ভিন্ন প্ৰকাৰৰ হয়।
উদাহৰণস্বৰূপে যদি খাদ্যৰ উৎস ঘাঁহ জাতীয় উদ্ভিদক গৰুবোৰে কেনেকৈ আহৰণ কৰে বা সিংহ
এটাই হৰিণা এটাক খাদ্য হিচাপে গ্ৰহণ কৰোঁতে কি কি অংগ ব্যৱহাৰ কৰে তাক সহজে বোধগম্য
কৰিব পাৰি। জীৱৰ খাদ্য সংগ্ৰহৰ কৌশল প্রণালীৰ একোটা পৰিসৰ আছে। কিছুমান জীৱই
দেহৰ বাহিৰত পচন হোৱাৰ পাছত সৰল অৱস্থাৰ আহাৰ দেহে শোষণ কৰি লয়। উদাহৰণস্বৰূপে
পুৰণা ৰুটীত গঁজি উঠা ভেঁকুৰ যেনে ইষ্ট, কাঠফুলা আদিয়ে এনেদৰে খাদ্য সংগ্ৰহ BS | আনহাতে,
কিছুমান জীৱই খাদ্যভাগ সম্পূৰ্ণভাৱে আহৰণ কৰি দেহৰ ভিতৰত ইয়াক পাচিত কৰে। কেনেধৰণৰ
আহাৰ দেহৰ ভিতৰত পাচিত হয় সেইটো নিৰ্ভৰ কৰিব জীৱৰ দেহৰ গঠন আৰু কাৰ্যৰ ওপৰত।
আন কিছুমান জীৱই উদ্ভিদ নতুবা প্ৰাণীক নমৰাকৈয়ে সিহঁতৰ পৰা পুষ্টি আহৰণ কৰে। এইধৰণৰ
পৰজীৱিয় পুষ্টি কৌশল অৱলম্বন কৰা জীৱৰ উদাহৰণ হ’ল — আকাশী লতা (Cuscuta), চিকৰা
(Tick), ওকনি (Lice), জোক (Leeches) আৰু ফিটাপেলু (Tape-warm).

6.2.3 জীৱই পুষ্টি কেনেকৈ আহৰণ কৰে ? (How do Organisms obtain their
Nutrition)

জীৱৰ খাদ্য আৰু ইয়াৰ আহৰণ প্ৰক্ৰিয়া ভিন্ন হোৱাৰ বাবে জীৱৰ পাচন তন্ত্ৰ ভিন্ন
প্রকাৰৰ হয়। এককোষী জীৱৰ ক্ষেত্ৰত ইহঁতৰ দেহৰ বহিৰাবৰণখনে খাদ্যবস্তু সংগ্ৰহ কৰে।
জীৱসমূহৰ দেহৰ গঠন যিমানে জটিল হয় সিমানে বেলেগ বেলেগ কাৰ্য সম্পাদনৰ
বাবে নিৰ্দিষ্ট অংগৰ সৃষ্টি হয়। উদাহৰণস্বৰূপে এককোষী জীৱ এমিবাই দেহৰ কোষাবৰণৰ
দ্বাৰা সৃষ্টি হোৱা আঙুলি সদৃশ এবিধ কূটপদৰ সহায়ত খাদ্য সংগ্ৰহ কৰি খাদ্য ৰিক্তিকা
(Food vacuole) সৃষ্টি কৰে। খাদ্য ৰিক্তিকাৰ ভিতৰত জটিল খাদ্যবস্তু সৰল অৱস্থালৈ
পৰিবৰ্তন হয়। পাছত সৰল খাদ্যভাগ কোষ SPAS বিলিন হৈ পৰে। অপাচিত খাদ্যবস্তু
কৌষৰ প্রান্তীয় স্থানলৈ গতি কৰে আৰু শেষত কোষৰ পৰা নিৰ্গত হৈ যায়। পেৰামেচিয়ামও
এবিধ এককোষী GIS | ইহঁতৰ কোষৰ নিৰ্দিষ্ট আকৃতি আছে আৰু খাদ্য বস্তু কোষটোৰ
নিৰ্দিষ্ট অংশতহে সংগৃহীত হয়। দেহাবৰন আগুৰি থকা চিলিয়াৰ চলনৰ সহায়ত খাদ্যবস্তু
এই নিৰ্দিষ্ট অংশলৈ কঢ়িয়াই নিয়া যায়।
6.2.4 মানুহৰ পৰিপুষ্টি (Nutrition in Human Beings)
মানুহৰ পাচন নলীডাল মুখৰ পৰা পায়ুলৈহে বিস্তৃত এডাল দীঘল নলী। এই পাচন নলীৰ বিভিন্ন
অংশসমূহ চিত্ৰ 6.6 ত দেখুওৱা হৈছে। ইয়াৰ বিভিন্ন অংশসমূহে বেলেগ বেলেগ কাৰ্য সমাধা
কৰে। পাচন নলীত আহাৰ সোমোৱাৰ পাছত কেনে ধৰণৰ পৰিৱৰ্তন ঘটে বাৰু? ইয়াৰ বিষয়ে
আমি বিশদ আলোচনা কৰোঁ আহা।


--- Page 106 ---
= দুটা টেষ্ট টিউব ( A আৰু B) ত 1 mL শ্বেতসাৰ (Starch) ৰ দ্ৰৱ (1%) লোৱা।
= টেষ্ট টিউব AS 1 mL মান লালটি (Saliva) মিহলি কৰি 20 -- 30 মিনিটমান
সময়ৰ বাবে দুয়োটা টেষ্ট টিউব লৰচৰ নকৰাকৈ ৰাখি থোৱা হ’ল।
এতিয়া কেইটোপালমান SAGs দ্ৰৱ দুয়োটা টেষ্ট টিউবতে মিহলি কৰা৷ হ’ল।
এতিয়া কোনটো টঢেষ্টটিউবৰ URS ৰং সলনি হোৱা দেখিছা?
এনেধৰণৰ ৰং সলনি হোৱাটোৱে শ্বেতসাৰ থকা বা নথকাটোৰ কি সূচাইছে?
এই পৰিৱৰ্তন শ্বেতসাৰৰ ওপৰত লালটিৰ ক্ৰিয়া কেনেধৰণৰ হ’ব পাৰে বুলি ভাবা?

আমি বিভিন্ন প্ৰকাৰৰ আহাৰ খাওঁ | এই বিভিন্ন প্ৰকাৰৰ আহাৰবোৰ একেডাল পাচন নলীয়েদি
পাৰ হৈ যায়। মুখেৰে আহাৰ খোৱাৰ পাছত দাঁতৰ সহায়ত খাদ্যভাগ প্রথমে গুড়ি কৰি লোৱা
হয়। স্বাভাৱিকতে, খাদ্য গ্ৰহণ কৰাৰ পিচত খাদ্যভাগ সুক্ম্মতম কণালৈ পৰিবৰ্তিত হোৱাটো
নিতান্তই প্রয়োজন। খাদ্যবস্তুৰ এনে পৰিৱৰ্তন দাঁতেৰে চোৱাই কৰা হয়। বেৰখন
কোমল আৰু ইয়াৰ পৰা নিঃসৰণ কৰা৷ পাচক ৰসে আহাৰখিনি তিয়াই পিচল কৰি ৰাখে। ইয়াৰ
ফলত নলীৰ পশ্চাৎ অংশলৈ গতি কৰিবলৈ সহজ হয়। আমি যেতিয়া আহাৰ খাওঁ তেতিয়া
আমাৰ মুখ গহ্বৰত থকা পানীৰ লগতে মুখগহূৰৰ বেৰত থকা লালটি গ্ৰন্থিয়ে নিঃসৰণ কৰা
লালটিৰ লগত খাদ্য মিহলি হয়। আমি জানো যে
আমি খোৱা আহাৰ অতি জটিল প্ৰকৃতিৰ | এই জটিল
প্রকৃতিৰ আহাৰ পাচন নলীত পাচন হ’বলৈ হ’লে
জটিল আহাৰ সৰল অৱস্থালৈ পৰিৱৰ্তন কৰাটো
প্রয়োজন। কিছুমান জৈৱ অনুঘটকৰ সহায়ত এই
জটিল আহাৰক সৰলীকৰণ কৰা হয়। এনে জৈৱ
অনুঘটক (biocatalyst) বিলাকক উৎসেচক
(enzyme) বুলি কোৱা হয়। লালটিত থকা এনে এবিধ
উৎসেচক হ’ল লালটি এমাইলেজ ৷ ইয়াৰ সহায়ত মুখ
গহুৰত খাদ্যৰ শ্বেতসাৰ অংশ ভাঙি সৰল চেনিলৈ
লালটিৰ লগত মিহলাই দিয়া হয়।

অপাচিত খাদ্যখিনি পাচন নলীৰ নিৰ্দিষ্ট লয়যুক্ত
সংকোচনৰ দ্বাৰা পাচন নলীৰ পশ্চাৎ অংশলৈ গতি
কৰে। এনেধৰণে গোটেই পাচন নলীতেই
পেৰিচ্‌টেল্‌্টিক নামৰ বিশেষ গতিৰে খাদ্যাংশ পশ্চাৎ
দিশলৈ গতি কৰে।

WAZA পৰা খাদ্যৰ মিশ্ৰন গ্রাসনলীয়েদি

পাকস্থলীত প্রৱেশ কৰে। পাকস্থলী পাচন নলীৰ এটা
ডাঙৰ অংশ। খাদ্যবস্তু পাকস্থলীত প্রৱেশ কৰাৰ লগে লগে ইয়াৰ প্ৰসাৰন ঘটে। পাকস্থলীৰ
পেশীযুক্ত বেৰৰ সংকোচনে অধিক পাচন ৰসৰ লগত মিহলি হৈ যোৱাত সহয় কৰে। পাকস্থলীত
পাচক ৰস নিঃসৰন কৰা প্ৰন্থিবোৰক পাকপ্রস্থি বুলি কোৱা হয়। পাকপ্রস্থিৰ পাচক
ৰসত হাইড্র'ক্লৰক এছিড (HCI) আৰু প্ৰ'টিন বিশ্লেষিত উৎসেচক যেনে-পেপচিন আৰু CATT
(mucus) আদি থাকে। হাইড্ৰ'ক্লৰিক এছিড থকাৰ বাবে পাকস্থলী ৰস আম্লিক ধৰ্মীয় আৰু ইয়াৰ
ফলত পেপচিনৰ কাৰ্য তীব্ৰ হৈ Wes | ইয়াৰ বাহিৰেও হাইড্ৰ'ক্লৰিক এছিডৰ কাৰ্য কি হ'ব পাৰে?

জীৱন প্রক্ৰিয়া

ba- 6.6 মানুহৰ পাচন নলী

0) Y

--- Page 107 ---
CNS পাকস্থলী বেৰখনৰ অন্তঃ আৱৰণখনক সাধাৰণ অৱস্থাত এছিডৰ ক্ৰিয়াৰ পৰা সুৰক্ষা
দিয়ে। কেতিয়াবা বয়স্ক ব্যক্তিয়ে ‘এচিডিটি’ হোৱা বুলি কোৱা শুনিবলৈ পাওঁ। ওপৰৰ আলোচনাৰ
লগত এনে ‘এচিডিটি"ৰ কিবা সম্পৰ্ক আছে নেকি?

পাকস্থলীৰ পৰা অৰ্ধপাচিত হোৱা খাদ্য ‘স্ফিনক্টাৰ (Sphincter) পেশীৰ সংকোচনৰ দ্বাৰা
পাচক নলীৰ পাছৰ অংশ ক্ষুদ্ৰান্তলৈ প্ৰেৰণ হয়। ক্ষুদ্ৰান্তটো পাচক নলীৰ আটাইতকৈ দীঘল
অংশ আৰু বেছিকৈ পাক খাই থকাৰ বাবে ইয়াৰ অন্তস্থল অতি COS প্ৰাণীৰ খাদ্যাভ্যাসৰ ওপৰত
নিৰ্ভৰ কৰি ইহঁতৰ ক্ষুদ্ৰান্তৰ দৈৰ্ঘ্য ভিন্ন হয়। তৃণভোজী (herbivores) প্ৰাণীৰ ক্ষুদ্ৰান্তটো অতি
দীঘল। ঘাঁহ জাতীয় উদ্ভিদত থকা চেলুল’জ পাচন কৰিবৰ বাবে ইহঁতৰ ক্ষুদ্ৰান্ত দীঘল আৰু পাক
খোৱা অতি প্রয়োজন। ইয়াৰ তুলনাত প্রাণীৰ মাংস পাচন ক্ৰিয়া সৰল। সেইকাৰণে মাংসভোজী
প্রাণীৰ যেনে বাঘৰ ক্ষুদ্ৰান্তটো চুটি।

পাচন নলীৰ ক্ষুদ্ৰান্ত অংশতেই খাদ্যৰ শৰ্কৰা, প্ৰ‘টিন আৰু চৰ্বীসমূহৰ সম্পূৰ্ণভাৱে পাচন হয়।
এই অংশতে পাচক গ্ৰন্থি যকৃত (liver) আৰু অগ্নাশয় (Pancreas) য়ে নিঃসৰণ কৰা পাচক
ৰসসমূহ আহি পৰেহি। এই পাচক ৰসত থকা উৎসেচকসমূহে খাদ্য পাচনত সহায় কৰে।
পাকস্থলীৰ পৰা অহা STA MSS খাদ্য আম্লিক; এইবোৰ ক্ষাৰকীয় হোৱা দৰকাৰ যাতে STAT
ৰসৰ উৎসেচকে ক্ৰিয়া কৰিব পাৰে। এতিয়া যকৃতৰ পৰা নিঃসৰিত পিত্তৰসে এই কাৰ্য কৰাৰ
লগতে খাদ্যৰ চৰ্বী অংশত ক্ৰিয়া কৰে। ক্ষুদ্ৰান্তৰ খাদ্যাংশৰ চৰ্বী অণুৰ আকাৰ বৃহৎ
আৰ খণ্ডযুক্ত (globules) আৰ ইয়াক ভ'ৎসেচকে সহজে feat কৰিব
নোৱাৰে। পিত্ত লৱণৰ উপস্থিতিত চৰ্বী অণুসমূহ সৰল অণুলৈ ৰূপান্তৰিত হয়। এই সৰল চৰ্বী
অণুসমূহৰ ওপৰত উৎসেচকে সহজে ক্ৰিয়া কৰিব পাৰে। আমি অধ্যায় 4 ত শিকি অহা চাবোনৰ

(emulsification) ৰ দৰে এই ক্ৰিয়া প্রায় একেধৰণৰ হয়। অগ্নাশয় গ্ৰন্থিয়ে

নিঃসৰণ কৰা অগ্নাশয় ৰসত প্ৰ'টিন বিশ্লেষী উৎসেচক ট্ৰিপচিন (trypsin) আৰু ইতিমধ্যে
সৰলীকৃত চৰ্বী বিশ্লেষী উৎসেচক লাইপেজ (lipase) থাকে। ক্ষুদ্ৰান্তৰ বেৰত থকা সৰু ABCA
আন্তৰিক ৰস (Intestinal juice) নিঃসৰণ কৰে। ইয়াত থকা উৎসেচকে অৱশিষ্ট প্রটিন অংশক
সৰল এমিন’এছিডলৈ, শৰ্কৰাসমূহক গলুক’জলৈ, চৰ্বীসমূহক ফেটি এছিড আৰু গ্লিচাৰললৈ ৰূপান্তৰ

য়।

সম্পূৰ্ণ পাচিত হোৱা খাদ্য ক্ষুদ্ৰান্তৰ বেৰে শোষণ কৰি লয়। ক্ষুদ্ৰান্তৰ বেৰত কিছুমান আঙুলি
সদৃশ প্রবৰ্ধক থাকে। এই প্রবৰ্ধবোৰক ভিলাই (Vili) বুলি কোৱা হয়। ভিলাইবোৰে ক্ষুদ্ৰান্তৰ
অন্তঃ আৱৰণীৰ পাচিত খাদ্য শোষণৰ বাবে বিস্তৃত হৈ থাকে। ভিলাই বেৰৰ ৰক্তবাহী জালিকাৰে
আবেষ্টিত থাকে। এই ৰক্তবাহী নলীকাবোৰে শোষিত আহাৰ দেহৰ সকলো কোষলৈ পৰিবহন
কৰে। কোষে ইয়াৰ পৰা শক্তি আহৰন কৰি কলা গঠন কৰে আৰু পুৰণা কলাবোৰ মেৰামতি
কৰে। এতিয়া শোষণ নোহোৱা খাদ্যভাগ ক্ষুদ্ৰান্তৰ পশ্চাৎ অংশ বৃহদান্তৰত প্ৰবেশ PA বৃহদান্ত্ৰত
প্রৱেশ কৰাৰ লগে লগে ইয়াৰ বেৰৰ ভিলাইবোৰে খাদ্যংশৰ পৰা অতিৰিক্ত পানীভাগ শোষণ
কৰি লয়। ইয়াৰ পাছত শোষণ নোহোৱাকৈ ৰৈ যোৱা পদাৰ্থখিনি পায়ুয়েদি দেহৰ পৰা মল
(focal matter) হিচাপে নিষ্কাশিত হয়। মলত্যাগ কাৰ্যক স্ফিনক্টাৰ পেশী (Sphinecter muscle)
বোৰে নিয়ন্ত্ৰণ কৰে।

দাঁতৰ এনামেল (enamel) আৰু ডেন্টাইন (dentine) অংশ লাহে লাহে কোমল হোৱাৰ ফলত দাঁত ক্ষয় হ’বলৈ
ধৰে। দাঁতৰ গুৰিত লাগি থকা খাদ্যৰ চেনীভাগৰ ওপৰত বেক্টেৰীয়াই কৰা ক্ৰিয়াৰ ফলত উৎপন্ন হোৱা OHS

নৰম আৰু লৱণমুক্ত কৰি দিয়ে। ফলত দাঁতৰ ক্ষয় হ’বলৈ ধৰে। বেক্টেৰীয়াৰ কোষবোৰ আৰু দাঁতত লাগি থকা
খাদ্যৰ কণাবোৰ লগ লাগি দীতৰ গুৰিত তাঁতৰি বান্ধে। তাতৰিয়ে ঢাকি ৰখাৰ বাবে লালটি দাঁতৰ স্পৰ্শত নাহে
খোৱাৰ পাছত বেক্টেৰিয়াৰ ক্ৰিয়াৰ আগতে দাঁত aR কৰি চাফা কৰিব লাগে। যদি চিকিৎসা কৰা নাযায় তেতিয়া
বেক্টেৰিয়া দাঁতৰ আলুত সোমাই যায় আৰু তাৰ ফলত ই সংক্ৰমণ আৰম্ভ কৰে।


--- Page 108 ---
স্বপোষিত পুষ্টি আৰু পৰপোষিত পুষ্টিৰ মাজৰ পাৰ্থক্য কি কি?
সালোক সংশ্লেষণত প্ৰয়োজনীয় প্ৰতিটো উপাদান উদ্ভিদে ক’ত ক’ত পায়?

আমাৰ পাকস্থলীত এছিডৰ ভূমিকা কি?
পাচক উৎসেচকৰ কাৰ্য কি?
শোষণ হ’ব পৰাকৈ ক্ষুদ্ৰান্তত খাদ্য কেনেকৈ পাচন হয়?

6.3 শ্বসন (Respiration)

= এটা OS টিউবত অলপ নতুনকৈ প্রস্তুত কৰা চূণৰ
পানী লোৱা।

= এতিয়া চূণ পানীৰ মাজেদি মুখেৰে ফুৱাই দিয়া।

= চূণপানীখিনি ঘোলা হ’বলৈ কিমান সময় লাগিল
টুকি ৰাখা।

= আন এটা টেষ্ট টিউবত নতুনকৈ প্রস্তুত কৰা চূণ পানী
লৈ এটা চিৰিঞ্জ (Syringe) বা পিচ্‌কাৰী (Pichkari)
ৰে ইয়াৰ মাজেদি বায়ু ঠেলি দিয়া (foa- 6.7)

= চূণপানীখিনি ঘোলা হ’বলৈ কিমান সময় লাগিল

“a
— freq
টেষ্টটিউবত চুণপানী
(b)

টুকি ৰাখা। চ্রি-6.7
= ওপৰৰ পৰীক্ষাৰদ্বাৰা আমি নিশাহত কিমান কাৰ্বন (a) পিচ্‌কাৰী/চিৰিঞ্জেৰে বায়ু চুণপালীৰ মাজেৰে বায়ু পঠিওৱা হৈছে। (b)
ডাই অক্সাইড এৰি দিওঁ বুলি জানিলা? নিশাহেৰে চুণ পালীৰ মাজেৰে বায়ু পঠিওৱা হৈছে।

a ee
কা্যকলাপ-6.5
= অলপ ফলৰ ৰস নতুবা চেনিৰ দ্ৰৱ লৈ ইয়াত কিছু ইষ্ট মিহলোৱা এতিয়া মিশ্ৰণটো এটা
টেষ্ট টিউবত লৈ বিন্ধা থকা কৰ্ক সংযোগ কৰা।
= কৰ্কৰ বিন্ধাটোত এডাল ভীজ থকা কীচৰ নল সংযোগ কৰা। কীচৰ নলৰ মুক্ত অংশটো

চুণপানী থকা এটা টেষ্ট টিউবৰ লগত সংযোগ কৰা।
= এতিয়া চূণ পানীখিনিৰ কি পৰিৱৰ্তন দেখিল৷ আৰু এই পৰিৱৰ্তন হ'বলৈ কিমান সময়
প্ৰয়োজন হ’ল?
= এইপৰীক্ষাৰ পৰা কিথ্বন (fermentation) প্ৰক্ৰিয়াত উৎপন্ন হোৱা দ্রব্যৰ সম্পৰ্কে কি জানিলা ?
আমি আগৰ পাঠত জীৱৰ পৰিপুষ্টিৰ বিষয়ে আলোচনা কৰি আহিছে৷ জীৱৰ পৰিপুষ্টি
খাদ্যৰ পৰা৷ দেহৰ কোষে আহৰণ কৰা শক্তি জীৱন প্রক্ৰিয়াৰ বিভিন্ন কাৰ্যত প্রয়োগ হয়। বিচিত্ৰ
প্রকাৰৰ জীৱসমূহে এই শক্তি বিভিন্ন প্রক্ৰিয়াৰে আহৰণ কৰে। কিছুমান জীৱই অক্সিজেনৰ উপস্থিতি
আৰু কিছুমানে অক্সিজেনৰ অনুপস্থিতিত গ্লুক’জ অণু সম্পূৰ্ণভাৱে ভাঙি কাৰ্বন ডাই অক্সাইড
আৰু পানী সৃষ্টি কৰে (চিত্ৰর- 6.8) | এনে যিকোনো প্ৰক্ৰিয়াৰ ক্ষেত্রত প্ৰথমে ছটা কাৰ্বনযুক্ত
গ্লুক’জ অণু ভাঙি তিনিটা কাৰ্বন অণুযুক্ত পাইৰুভেত্‌ (Pyruvate) অণুৰ সৃষ্টি হয়। এই প্রক্ৰিয়াটো
সংঘটিত হয় কোষৰ HAH (Cytoplasm) ত। পাছত এই পাইৰুভেত্‌ অণুৰ পৰা ইথাইল
এলকহ’ল আৰু কাৰ্বন ডাই অক্সাইড সৃষ্টি হয়। এনে পৰিঘটনা সংঘটিত হয় এককোষী জীৱ
ইষ্টৰ দেহৰ কিথ্বন (fermentation) Aare | কিথ্বন প্ৰক্ৰিয়াটো অক্সিজেনৰ অনুপস্থিতিত সংঘটিত
হোৱাৰ কাৰণে এনেধৰণৰ শ্বসন SPR অবাত শ্বসন (anaerobic respiration) বোলা হয়।

জীৱন Sera 101

--- Page 109 ---
কোষৰ MD HLA (mitochondria) ৰ ভিতৰত অক্সিজেনৰ উপস্থিতিত পাইৰুভেত্‌ অণু ভাঙি
যায়। এই HET roi কাৰ্বনযুক্ত পাইৰুভেত্‌ অণু ভাঙি তিনিটা কাৰ্বন ডাই অক্সাইড অণুৰ যৃ্পা মন]
এই প্রক্ৰিয়াত পানী সৃষ্টি হয়। যিহেতু এই প্রক্ৰিয়াটো অক্সিজেনৰ উপস্থিতিত সংঘটিত হয়,
সেইকাৰণে ইয়াক সবাত শ্বসন (aerobic respiration) বুলি কোৱা হয়। এই সবাত শ্বসনত
উৎপাদিত শক্তিৰ পৰিমাণ অবাত শ্বসনত উৎপাদিত শ্বসনতকৈ বহু পৰিমাণে বেছি। কেতিয়াবা
আমাৰ পেশী কোষত অক্সিজেনৰ পৰিমাণ কমি গ’লে পাইৰুভেত্‌ অণু ভাঙি লেক্‌টিক্‌ এছিডলৈ
পৰিৱৰ্তন হয়। লেক্‌টিক্‌ এছিড তিনিটা কাৰ্বন অণুযুক্ত। পেশীকোষত লেক্টিক্‌ এছিড উৎপন্ন
হলে হঠাৎ কেতিয়াবা আমাৰ পেশীত শিৰামূৰি (cramp) ধৰে।

অক্সিজেনৰ
+) ইথানল + CO, +
(2-কাব্নযুক্ত)
কোষপ্ৰৰসত অক্সিজেন কমহ’লৈ
গুঁকজ —> EOC bat লেকটিক এছিড + শক্তি
(6-কাব্নযুক্ত)’  ে-কাবনযুক্ত) (3- FITTS)
Te Fee Re পানী + শক্তি
bI6.8 Are অণু ভাঙনৰ বিভিন্ন পথ

HTT শ্বসনত মুকলি হোৱা শক্তি এ'টি.পি (ATP) অণুৰ সংশ্লেষণত প্রয়োগ হয়। এই
ait কোষৰ বিভিন্ন কাৰ্যত প্রয়োগ হয়। এ.টি.:পিৰ অণু ভাঙি উৎপন্ন হোৱা শক্তি কোষত
সংঘটিত বিভিন্ন কাৰ্যত ব্যৱহৃত হয়। বিশেষকৈ এ.টি.:পিৰ পৰা উৎপন্ন হোৱা শক্তি কোষৰ
Qe’ nfs (endothermic) বিক্ৰিয়া ঘটাবৰ বাবে প্রয়োগ হয়।

অধিক জানিবৰ বাবে

যিহেতু সবাত শ্বসন প্রক্ৰিয়াত অক্সিজেনৰ আৱশ্যক সেই কাৰণে সবাত জীৱ (aerobic
organism) সমূহে পৰ্যাপ্ত পৰিমাণৰ অক্সিজেন সেবনৰ প্ৰয়োজনীয়তা থাকে৷ উদ্ভিদে পত্ৰৰন্বইদি
বায়ু শোষণ কৰি আন্তঃকোষীয় ঠাইত মজুত ৰাখে যাতে ইয়াৰ চাৰিওফালে স্পৰ্শ কৰি থকা
কৌোষবিলাকে ব্যাপন প্রক্ৰিয়াৰে কাৰ্বন ডাই অক্সাইড আৰু অক্সিজেন গেছৰ বিনিময় সংঘটিত
কৰিব পাৰে। ইয়াৰ পৰা৷ অক্সিজেন কোষলৈ যায় আৰু কোষৰ পৰা কাৰ্বন ডাই অক্সাইড পত্ৰৰম্বইদি

102 Realy

--- Page 110 ---
বায়ুমণ্ডললৈ এৰি দিয়ে৷ ব্যাপনৰ দিশ নিৰ্ভৰ কৰে পৰিবেশৰ অৱস্থা আৰু উদ্ভিদৰ প্ৰয়োজনীয়তাৰ
ওপৰত। ৰাতিৰ ভাগত সালোক সংশ্লেষণ সংঘটিত নোহোৱাৰ বাবে ৰাতিৰ ভাগতহে CO,
বেছিকৈ নিৰ্গত হয়। দিনৰ ভাগত উদ্ভিদে শ্বসন প্রক্ৰিয়াত উৎপন্ন কৰা৷ CO, সালোক সংশ্লেণত
প্রয়োগ কৰে। সেই কাৰণে দিনৰ ভাগত উদ্ভিদৰ GRAS CO, নিৰ্গত নহয়। ইয়াৰ পৰিবৰ্তে এই
সময়ত অক্সিজেন বাহিৰ কৰাটো প্রয়োজন হৈ পৰে।

প্রাণীসমূহে বায়ুমণ্ডলৰ পৰা অক্সিজেন গ্ৰহন কৰা আৰু দেহত উৎপন্ন হোৱা কাৰ্বন ডাই
অক্সাইড নিৰ্গত কৰাৰ বাবে বিভিন্ন ধৰণৰ অংগ ব্যৱহাৰ কৰে। স্থলচৰ (terrestrial) প্রাণীবোৰে
বায়ুমণ্ডলৰ পৰা৷ পোনপটিয়াকৈ অক্সিজেন গ্ৰহণ কৰিব পাৰে কিন্তু জলচৰ প্রাণীবোৰে পানীত
দ্ৰবীভূত অক্সিজেনহে শোষণ কৰে।

ঢর ৰ ৰ 3
মেলি এবাৰ জপাই ঘূৰি ফুৰিছে। মাজে মাজে চকুৰ পাছফালে কাণ (Operculum)
ৰ তলত থকা ফুলৰ ৰন্ধবোৰত এবাৰ মেলি এবাৰ জপাই ঘূৰি ফুৰিছে। সিহঁতে এক
নিৰ্দিষ্ট সময়ৰ অন্তত মুখখন আৰু ফুলৰ ৰন্ধবোৰ খোলা|-মেলা কৰে নেকি?

=_ এক চেকেণ্ডত কেইবাৰ মুখখন খোলে আৰু বন্ধ কৰে হিচাপ কৰাচোন।

= তুমি প্রতি মিনিটত কিমানবাৰ উশাহ নিশাহ লোৱা তাৰ লগত তুলনা কৰা।

যিহেতু পানীত মিহলি হৈ থকা অক্সিজেনৰ পৰিমাণ বায়ুত থকা৷ অক্সিজেনৰ পৰিমাণতকৈ
তুলনামূলকভাৱে কম, সেইকাৰণে জলচৰ প্রাণীয়ে স্থলচৰ প্রাণীতকৈ খৰকৈ উশাহ লয়। মাছে
মুখেৰে লোৱা পানীভাগ ফুলৰ মাজেৰে জোৰকৈ এৰি দিয়ে। ফলত ফুলত বিয়পি থকা ৰক্ত
নলীকাবোৰে ইয়াৰপৰা অক্সিজেন ভাগ ধৰি ৰাখে।

স্থলচৰ প্রাণীবোৰে শ্বসনত বায়ুমণ্ডলৰ অক্সিজেন ব্যৱহাৰ কৰে। বায়ুমণ্ডলৰ অক্সিজেন
প্রাণীসমূহে সিহঁতৰ বেলেগ বেলেগ শ্বসনাংগৰ দ্বাৰা শোষণ কৰি লয়। এই শ্বসনাংগসবোৰৰ গঠন
এনেধৰণৰ হয় যাতে বায়ুমণ্ডলৰ সান্নিধ্যলৈ আহিলে এইবোৰে সহজে অক্সিজেন শোষণ কৰি
ল’ব পাৰে। গতিকে শ্বসনাংগৰ অক্সিজেন আৰু কাৰ্বন ডাই অক্সাইডৰ বিনিময় হোৱা শ্বসন পৃষ্ঠৰ
কোষবোৰ অতিশয় সুষম আৰু সুকোমল। এনেকুৱা শ্বসনপৃষ্ঠ সংক্ৰমনৰ পৰা বাচি থাকিবৰ
বাবে শ্বসনাংসবোৰ দেহৰ ভিতৰত অৱস্থিত। ভিতৰত অৱস্থিত হোৱাৰ বাবে বায়ুৰ পৰা সেৱন
কৰা অক্সিজেন ভাগ ভিতৰলৈ ঠেলি পঠিয়াব লগা হয়। ইয়াৰোপৰি এটা নিৰ্দিষ্ট প্রক্ৰিয়াৰ দ্বাৰা
বাহিৰৰ পৰা অক্সিজেন সেৱন আৰু নিশাহত কাৰ্বন ডাই অক্সাইড বাহিৰলৈ এৰি দিব পাৰে।

মানুহৰ ক্ষেত্ৰত নাসাৰম্ব (0090711)-ইদি দেহৰ ভিতৰলৈ বায়ু সেৱন কৰি লোৱা (Fig. 6.9)
নাকৰ বিন্ধাত থকা নোমবোৰে ভিতৰলৈ অহা বায়ু ছেকী (Filtration) লয়। নাসাৰম্ধত থকা
Pas এনে কাৰ্যত সহায় কৰে। ইয়াৰ পাছত COP হৈ শ্বাসনলীয়েদি হাঁও-ফাঁওলৈ বায়ুৰ
প্রৱেশ ঘটে৷ টেটুৰ বায়ু নলীকা ডালত কিছুমান উপাস্থি (Cartilase) ৰে গঠিত আঙুঠি থাকে।
সেইকাৰণে শ্বাসনলীৰ মাজেদি বায়ু চলাচল কৰোঁতে ই চেপেটা হৈ লাগি নধৰে।

জীৱন LGR

103

--- Page 111 ---
104

চ্রি-6.০ মানুহৰ শ্বাস CF

হাঁওফীওৰ ভিতৰত শ্বাসনলীডাল সৰু সৰু কিছুমান শাখাত বিভক্ত হৈ ক্ষুদ্ৰ ক্ষুদ্ৰ বেলুন
সদৃশ অংগৰ সৃষ্টি | এই বেলুন সদৃশ অংগবোৰক বায়ুকুপ (alveoli) বুলি কোৱা হয়। বায়ুকুপ
বিলাকত অসংখ্য ক্ষুদ্ৰ ক্ষুদ্ৰ ৰক্ত কেশিকাই জালিকা গঠন কৰে। আমি আগৰ শ্রেণীত পঢ়ি
আহিছে যে উশাহ লোৱাৰ সময়ত আমাৰ কামি হাড়বোৰ ওপৰলৈ তুলি দিয়াৰ বাবে মধ্যচ্ছদা
(diaphragm) খন নিম্নগামী হৈ গতি কৰে আৰু তেতিয়াই বক্ষ ISAC ডাঙৰ হৈ ACA | ইয়াৰ
ফলত হীওফাঁওৰ ভিতৰলৈ বায়ু প্ৰৱেশ কৰি বায়ুকুপবিলাক বায়ুৰে পৰিপূৰ্ণ হৈ পৰে। দেহৰ
বিভিন্ন অংশৰ পৰা তেজে কঢ়িয়াই অনা কাৰ্বন ডাই অক্সাইড বায়ু কোষবোৰত এৰি দি ইয়াত
থকা অক্সিজেন ৰক্তজালিকাই শোষণ কৰি লয় আৰু পিছত দেহৰ বিভিন্ন কোষত বিতৰণ কৰি
দিয়ে। উশাহৰ সময়ত বায়ু গ্ৰহণ আৰু নিশাহত এৰি দিওঁতে হীওফীওত অৱশিষ্ট বায়ুৰ আয়তন
যথেষ্ট থাকে। সেইকাৰণে নিৰ্দিষ্ট পৰিমাণৰ অক্সিজেন গ্ৰহণ আৰু কাৰ্বন ডাই অক্সাইড এৰি দিব
পাৰে।

প্রাণীৰ আকাৰ যথেষ্ট ডাঙৰ হলে ব্যাপন চাপে দেহৰ সকলো অংশত অক্সিজেন যথোপযুক্ত
পৰিমাণে সৰবৰাহ কৰিব নোৱাৰে। এই ক্ষেত্ৰত হাওফাওত তেজৰ ৰঞ্জক পদাৰ্থই অক্সিজেন লৈ
অক্সিজেন কমি থকা কলাবোৰত বিতৰণ কৰে। মানুহৰ দেহত থকা তেজৰ ৰঞ্জক পদাৰ্থবিধৰ
নাম হ’ল হিম’গ্ল’বিন (haemoglobin) | অক্সিজেনৰ প্রতি হিম’গ্ল"বিনৰ আসক্তি বহুত বেছি।
তেজৰ লোহিত ৰক্ত কণিকাত এই Bara Kaas পোৱা যায়। কাৰ্বন ডাই অক্সাইড, অক্সিজেনতকৈ
পানীত বেছিকৈ দ্ৰৱীভূত হয়। সেইকাৰণে কাৰ্বন ডাই অক্সাইড দ্ৰৱণীয় অৱস্থাত তেজত পৰিবহন
aa |


--- Page 112 ---
শ্বাস প্রশ্বাসত অক্সিজেন আহৰণ কৰিবৰ বাবে জলচৰ জীৱতকৈ স্থলচৰ জীৱসমূহৰ সুবিধা
কি?

কি কি প্রথাৰে বিভিন্ন জীৱদেহত গ্লুক’জ জাৰিত হৈ শক্তি উৎপন্ন হয়?

মানুহৰ দেহত অক্সিজেন আৰু কাৰ্বন ডাই অক্সাইড কেনেকৈ পৰিবহন হয়?

aba গেছ বিনিময়ৰ কাৰণে মানুহৰ হাওঁফাওঁ কিদৰে গঠিত হৈছে?

6.4 পৰিবহন (TRANSPORTATION)
6.4.1 মানুহৰ পৰিবহন (Transportation in Human Beings)

= তোমালোকৰ ওচৰৰ স্বাস্থ্য কেন্দ্ৰত গৈ সাধাৰণ অৱস্থাত মানুহৰ হিম’গ্ল'বিনৰ পৰিমাণ
জানি লোৱা।

শিশু আৰু প্ৰাপ্তবয়স্কৰ ক্ষেত্ৰত ইয়াৰ পৰিমাণ একেনে?

পুৰুষ আৰু মহিলাৰ হিম’গ্ল'বিনৰ পৰিমাণৰ কিবা পাৰ্থক্য আছে নেকি?

তোমালোকৰ ওচৰৰ পশুচিকিৎসা কেন্দ্ৰলৈ যোৱা। সাধাৰণ অৱস্থাত ম'হ বা গৰুৰ
হিম’গ্ল'বিনৰ পৰিমাণ জানি লোৱা।

= দামুৰি পোৱালি, মতা আৰু মাইকী প্ৰাণীৰ হিম’গ্ল'বিনৰ পৰিমাণ বেলেগ বেলেগ নেকি?
= মানুহ আৰু জন্তুৰ মাজত পোৱা পাৰ্থক্যৰ তুলনা কৰি চোৱাচোন।

=_ কেনেকুৱা পাৰ্থক্য পালা ব্যাখ্যা কৰা।

আমি আগৰ খণ্ডত পাই আহিছে৷ যে তেজে খাদ্যৰ উপাদান, অক্সিজেন আৰু বৰ্জিত পদাৰ্থ
আমাৰ দেহত পৰিবহন কৰে। তেজ এবিধ তৰল সংযোজক কলা (connective tissue) বুলি
আমি নৱম শ্ৰেণীত পঢ়ি আহিছে৷ তেজৰ এবিধ তৰল মাধ্যম আছে। ইয়াক গ্লাজমা বোলে।
প্লাজমাত ৰক্ত কোষবোৰ ওপঙি থাকে। দ্ৰৱীভূত অৱস্থাত খাদ্যবস্তু, কাৰ্বন ডাই অক্সাইড আৰু
নাইট্ৰ’জেন জাতীয় বৰ্জিত পদাৰ্থবোৰ তেজৰ প্লাজমা অংশই পৰিবহন কৰে। লোহিত
ৰক্তকণিকাবোৰে অক্সিজেন কঢ়িয়াই নিয়ে। ইয়াৰ উপৰি বিভিন্ন প্রকাৰৰ পদাৰ্থ, লৱণ আদিও
তেজে পৰিবহন কৰে। বিভিন্ন অংশলৈ তেজ পৰিবহনৰ কাৰণে এটা পাম্পযুক্ত অংগ, সকলো
কলাতে তেজ বিয়পি পৰাকৈ কিছুমান ৰক্তনলিকাৰ জালিকা আৰু কিবা কাৰণত এইবোৰৰ ক্ষতি
হলেও যাতে মেৰামতি কৰিব পাৰি তেনে এক ব্যৱস্থাৰ আমাৰ দেহত প্রয়োজন।

জীৱন প্রক্ৰিয়া 105

--- Page 113 ---
চিত্ৰ- 6.10
মানুহৰ BGT NTT
গঠন

চ্ৱি-6.11

আমাৰ পাম্পকল-হৃদযন্ত্ৰ (Our Pump-the heart)

মানুহৰ হৃদযন্তুটো হাতৰ মুঠি সদৃশ এটা  পেশীযুক্ত অংগ
(Fig. 6.10) | তেজে অক্সিজেন আৰু কাৰ্বন ডাই অক্সাইড
দুয়োবিধ গেছ পৰিবহন কৰাৰ বাবে অক্সিজেনযুক্ত তেজ আৰু
কাৰ্বন ডাই অক্সাইডযুক্ত তেজ পৃথক কৰি ৰাখিবৰ কাৰণে
আমাৰ হৃদযন্ত্ৰটো পৃথক কোঠালিত বিভক্ত। কাৰ্বন ডাই
অক্সাইডযুক্ত তেজ হাঁওফীওত কাৰ্বনডাই অক্সাইড নিৰ্গতকৰাৰ
পিছত হাঁওফাঁওৰ পৰা অক্সিজেনযুক্ত তেজ AMIR
ওভোতাই অনাৰ প্রয়োজন। হৃদযন্ত্ৰ পৰা এই তেজ দেহৰ
বিভিন্ন অংশত বিতৰণ হয়।

এতিয়া আমি HALF প্রক্ৰিয়াটো খণ্ড-খণ্ডকৈ আলোচনা
কৰো (Fig 6.11) হীওফাঁওৰ পৰা অক্সিজেনযুক্ত তেজ আহি
হৃদযন্ত্ৰ পূৰ্বদেশীয় অংশত থকা বাঁও কোঠালীত আহি
পৰেহি। ইয়াক বাঁও অলিন্দ (left atrium) বোলে।
কোঠালি কেইটাৰ বেৰখন অতি পাতল। এই অৱস্থাত বাওঁ অলিন্দটো শিথিল হৈ যায়। বাওঁ
অলিন্দই তেজ সংগ্ৰহ কৰাৰ পাছত ই সংকুচিত হৈ তাত থকা তেজ ইয়াৰ পশ্চাৎ অংশত থকা
কোঠালিলৈ পঠিয়াই দিয়ে । এই কোঠালীক বাওঁ নিলয় (left ventricle) বোলে৷ সোঁ অলিন্দটো
সংকোচন হোৱাৰ সময়ত ইয়াৰ পশ্চাৎ দেশত অৱস্থিত কোঠালিটোৰ দুৱাৰ মুকলি হৈ যায় আৰু
তেতিয়া সোঁ অলিন্দৰ পৰা তেজ আহি ইয়াত সোমাই পৰে। এই কোঠালিটোক সৌ নিলয়
(right ventricle) (ICT | যেতিয়া সৌ নিলয়টো সংকোচিত হয় তেতিয়া ইয়াৰ পৰা তেজ Ss
ফাঁওলৈ যায়। হীওফীওত এই তেজ শোধন হয়। নিলয়ৰ পৰা তেজ দেহৰ বিভিন্ন অংগলৈ
পৰিবহন কৰিব লগা হোৱাৰ কাৰণে আশ্তঃনিলয় বেৰখন আনশ্তঃঅলিন্দৰ বেৰখনতকৈ যথেষ্ট
ডাঠ Bll সৌ-অলিন্দ আৰু সৌ নিলয় আৰু বাঁও অলিন্দ বাঁওনিলয়ৰ মাজত কপাট (valve)
থাকে। সেই কাৰণে নিলয়ৰ পৰা অলিন্দলৈ তেজ উভতি যাব নোৱাৰে।

হঁ|ওফীওৰ তেজত অক্সিজেন পৰিবহন (Oxygen enters the blood in the lungs)

হৃদযন্তুত অক্সিজেনযুক্ত (বিশুদ্ধ) com আৰু অক্সিজেন বিহীন (অশুদ্ধ)

তেজ মিহলি নোহোৱাকৈ ৰাখিবৰ বাবে ইয়াৰ সোঁফাল আৰু বাঁওফাল দুটা

হাওফাওৰপৰা পৃথক ভাগ আছে। হৃদযন্ত্ৰ এনে পৃথকীকৰণৰ বাবে দেহৰ বিভিন্ন অংশত
ক্লোমসিৰা যথেষ্ট পৰিমাণৰ অক্সিজেন যোগান ধৰিবৰ বাবে সুবিধা হয়। যিবিলাক প্রাণী
যেনে পক্ষী আৰু স্তন্যপায়ীয়ে দেহৰ উষ্ণতা নিয়ন্ত্ৰণৰ বাবে সদায় নিৰ্দিষ্ট

পৰিমাণৰ শক্তিৰ প্রয়োজন থাকে যাৰ বাবে প্ৰচুৰ পৰিমাণৰ অক্সিজেনৰ

আৱশ্যক। চাৰিটা কোঠালিযুক্ত হৃদযন্ত্ৰই যথেষ্ট অক্সিজেন যোগান ধৰিব পাৰে।

TAH অন্য কিছুমান প্রাণীৰ ক্ষেত্ৰত দেহৰ উষ্ণতা নিয়ন্তুণৰ বাবে শক্তিৰ আৱশ্যক
নহয়। এনে প্রাণীৰ দেহৰ উষ্ণতা পৰিবেশৰ উষ্ণতাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে।

এনে প্রাণীৰ ভিতৰত উভচৰ বা বহুত প্রকাৰৰ সৰীসৃপৰ হৃদযন্তুটো তিনিটা
কোঠালিযুক্ত৷ এই প্রাণীবিলাকে অক্সিজেনযুক্ত আৰু অক্সিজেনবিহীন তেজৰ

মিহলি ঘটিলেও পৰিবেশৰ উষ্ণতাৰ লগত সহনশীল হৈ চলিব পাৰে। OT

শ্ৰেণীৰ প্রাণীৰ হৃদযন্ত্ৰ দুটা কোঠালিযুক্ত। হৃদযন্ত্ৰ পৰা তেজ অক্সিজেন গ্ৰহণৰ

বাবে ফুল (gill) লৈ যায় আৰু অক্সিজেন লৈ দেহৰ বিভিন্ন অংশত বিতৰন

তেজ পৰিবহন oR আৰু গেছ বিনিময় কৰে। এনেবোৰ প্রাণীৰ ক্ষেত্ৰত তেজৰ গতিপথৰ এটা পূৰ্ণ চক্র বা আবৰ্ত
(অক্সিজেন আৰু কাবৰ্ন ডাই অক্সাইড) সম্পূৰ্ণ কৰোতে হৃদযন্ত্ৰ মাজেৰে তেজ এবাৰহে পৰিবাহিত হয়। কিন্তু আন

106

CREME) প্রাণীৰ ক্ষেত্ৰত তেজ চলাচলৰ এটা চক্ৰ সম্পূৰ্ণ হ’বলৈ হৃদযন্ত্ৰৰ
মাজেৰে দুবাৰ পৰিবাহিত হ’ব লাগে। তেজৰ এনে পৰিবহনক দ্বৈত পৰিবহন
(double circulation) বোলে।

বিজ্ঞান

--- Page 114 ---
ৰক্ত চাপ (Blood Pressure)
তেজে ৰক্ত নলীকাৰ বেৰৰ বিপৰীতে প্রয়োগ কৰা শক্তিক ৰক্তচাপ (blood pressure) বুলি কোৱা হয়। নিলয়
সংকোচনৰ সময়ত ধমনীৰ ভিতৰত প্রয়োগ হোৱা চাপক চিষ্ট’লিক চাপ (Systolic pressure) আৰু নিলয়ৰ
শিথিল অৱস্থাত ধমনীত প্রয়োগ হোৱা চাপক ডায়েষ্ট0’লিক চাপ (diastolic Pressure) বোলে। পাৰাস্তম্ভত

ৰঙ্জ্চাপ 120/80
(120 চিষ্ট'লিক্‌, 80
ডায়েষ্ট'লিক চাপ জুখিব
লাগৈ)

অধিক জানিবৰ বাবে!

সাধাৰণ চিষ্ট'লিক চাপৰ মাত্ৰা 120mm আৰু GINS KIS চাপৰ মাত্ৰা 80mm |

ৰক্তচাপ জোখা যন্ত্ৰটোৰ নাম ‘স্ফাইগম’মেন’মিটাৰ’ (Sphygmomanometer) | তেজৰ উচ্চ চাপক ‘হাইপাৰ
টেনচন’ বুলি কোৱা হয়। ধমনী চেপাখাই সংকোচন হোৱাৰ কাৰণে উচ্চ ৰক্ত চাপ হয় আৰু ইয়াৰ ফলত তেজ
প্রবাহৰ প্রতিৰোধ বাঢ়ি যায়। উচ্চ ৰক্তচাপৰ কাৰণে ধমনী ফাটি অন্তঃ ৰক্তক্ষৰণ হ’ব পাৰে।

ৰক্ত নলীকা (The tubes -- blood vessels)
ধমনীবোৰ এক প্রকাৰৰ ৰক্তনলীকা। এই ধমনীবোৰে হৃদযন্ত্ৰৰ পৰা দেহৰ আন অংগবোৰলৈ
তেজ কঢ়িয়াই নিয়ে। উচ্চ চাপৰ ফলত হৃদযন্ত্ৰৰ পৰা তেজ ওলাই আহে৷ সেইকাৰণে ধমনীবোৰৰ
বেৰখন ডাঠ আৰু স্থিতিস্থাপক গুণসম্পন্ন। সিৰাবোৰে দেহৰ বিভিন্ন অংগৰ পৰা তেজ কঢ়িয়াই
আৰু পাছত VAT উভতাই আনে। সিৰাবোৰৰ বেৰখন ডাঠ নহয় কাৰণ বেছি সময় ধৰি
সিৰাবোৰত বেছি চাপ নপৰে। ইয়াৰ পৰিবৰ্তে ইয়াত ক’পাট থাকে আৰু সেইকাৰণে তেজৰ
পৰিবহন একমুখী।

কোনো এটা অংগত নতুবা কলাত সোমাই পৰাৰ পাছত ধমনীসমূহ ভাগ হৈ সৰু সৰু নলীকা
সৃষ্টি কৰি প্রতিটো কোষক স্পৰ্শ কৰে। সৰু ৰক্ত নলীকাবোৰ এককোষী আৰু আৱৰণযুক্ত হয়
আৰু ইয়াক ৰক্তজালিকা (blood capillaries) বোলে৷ এতিয়া তেজ আৰু ৰক্তজালিকাৰ পাতল
বেৰৰ মাজত পদাৰ্থৰ বিনিময় ঘটে। এই ৰক্তজালিকাবোৰ পুনৰ লগ লাগি সিৰা গঠন হয়।
সিৰাবোৰে বিভিন্ন অংগ বা কলাবোৰৰ পৰা তেজ Sra কঢ়িয়াই নিয়ে।

অণুচক্ৰিকাৰ দ্বাৰা ৰক্ষণাবেক্ষণ (Maintenance by Platelets)

ৰক্ত নলীকাৰে গঠিত জালিকা ফুটি তেজ ওলাই আহিলে কি হ’ব? কেতিয়াবা আঘাত পালে
আমাৰ ৰক্তক্ষৰণৰ কথা ভাবাচোন ৷ প্রাকৃতিক ব্যৱস্থাত এই ৰক্তক্ষৰণ বন্ধ কৰাটো অতি প্রয়োজন |
ইয়াৰোপৰি ৰক্তক্ষয়ৰ ফলত ৰক্তচাপ কমি যায় আৰু লাহে লাহে তেজ পৰিবহন প্রতিৰোধ কমি

জীৱন প্রাত্ৰিষয়া 107

--- Page 115 ---
108

যায়। এনে পৰিঘটনা প্ৰতিৰোধৰ কাৰণে তেজৰ অনুচক্ৰিকাবোৰ ৰক্তপৰিবহন তন্ত্ৰৰ দ্বাৰা দেহত
বিয়পি থাকে। এই অণুচক্ৰিকাবোৰে ৰক্তক্ষৰণ হোৱা ঠাইত তেজ গোট মাৰি ৰক্তক্ষয়ৰ পৰা
ৰক্ষা কৰে।

লসিকা (Lymph)

তেজৰ দৰে অন্য এবিধ তৰল পদাৰ্থ হ’ল লসিকা (lymph) ।তেজ সংবহন তন্ত্ৰৰ দৰে লসিকাও
আন এক প্রকাৰৰ সংবহন তন্ত্ৰ। ৰক্ত কেশিকাৰ বেৰত থকা faze মাজেদি কিছুমান প্লাজমা
প্ৰ'টিন আৰু ৰক্তকোষ ওলাই আহি কলাৰ আন্তঃকোষীয় স্থানত তৰল পদাৰ্থ গঠন কৰে। এই
তৰল পদাৰ্থবোৰক লসিকা বোলে৷ লসিকাবোৰ তেজৰ প্লাজমাৰ দৰে প্রায় একে কিন্তু ই বৰণহীন
আৰু ইয়াত afore পৰিমাণ কম থাকে। অন্তঃকোষীয় স্থানৰ পৰা লসিকাবোৰ লসিকা
কেশিকাবোৰত মুকলি হয়। লসিকা কেশিকাবোৰৰ পৰা লসিকা নলীকা গঠন হয় আৰু ইয়াৰ পৰা
ডাঙৰ ডাঙৰ সিৰা গঠিত হয়। এনেদৰে লসিকাবোৰ অন্ত্ৰৰ পৰা পাচিত আৰু শোষণ হোৱা চৰ্বী
অংশ কঢ়িয়াই নিয়ে। অতিৰিক্ত তৰল পদাৰ্থভাগ অন্তঃকৌষীয় স্থানৰ পৰা তেজলৈ উভতাই TNA |

6.4.2 উদ্ভিদ দেহত পৰিবহন (Transportation in Plants)

আমি ইতিমধ্যে উদ্ভিদে COA দৰে সৰল যৌগবিলাক কেনেদৰে আহৰণ কৰে আৰু সালোক
সংশ্লেষণ প্রক্ৰিয়াত উৎপাদিত শক্তি বিশেষকৈ পত্ৰহৰিৎ বহন কৰা পাতত কেনেদৰে সঞ্চিত হৈ
থাকে তাৰ বিষয়ে আলোচনা কৰি আহিছো। উদ্ভিদৰ শৰীৰৰ গঠনৰ বাবে প্রয়োজনীয় আন
কিছুমান কেঁচা সামগ্ৰীৰ বিষয়ে পিছত পৃথককৈ আলোচনা কৰিম। উদ্ভিদৰ কাৰণে প্ৰয়োজনীয়
কেঁচা সামগ্ৰী যেনে নাইট্ৰজেন, ফচ্‌ফৰাচ্‌ আৰু আন কিছুমান খনিজ পদাৰ্থৰ বাবে মাটিয়েই হ’ল
থাউকতে পোৱা চহকী উৎস। উদ্ভিদে এইবিলাক পদাৰ্থৰ শোষণ মাটিৰ লগত সংলগ্ন হৈ থকা
শিপাৰদ্বাৰা সংঘটিত কৰে। যদিহে মাটিৰ লগত সংলগ্ন হৈ থকা অংগ আৰু পত্ৰহৰিৎ বহন কৰা
অংগৰ মাজৰ দূৰত্ব কম হয়, তেতিয়া শক্তি আৰু আন কেঁচা সামগ্ৰীবিলাক সহজে ব্যাপন প্রক্ৰিয়াৰে
গোটেই শৰীৰলৈ সৰবৰাহ কৰিব পাৰে। কিন্তু, যদিহে উদ্ভিদৰ শৰীৰৰ গঠনৰ পৰিৱৰ্তনৰ বাবে
সিহঁতৰ মাজৰ দূৰত্ব অধিক হয় তেতিয়া কেৱল ব্যাপন প্ৰক্ৰিয়াৰে শক্তিক শিপালৈ আৰু আন
কেঁচা সামগ্ৰীবিলাক পাতলৈ যোগান ধৰিব নোৱাৰে। সেয়েহে, এনে পৰিস্থিতি মোকাবিলা
কৰিবলৈ সৰবৰাহৰ বাবে এটা উপযুক্ত পদ্ধতিৰ প্রয়োজন।

উদ্ভিদৰ দেহৰ গঠন সাপেক্ষে শক্তিৰ প্ৰয়োজনীয়তাও বেলেগ বেলেগ হয়। উদ্ভিদে চলাচল
কৰিব নোৱাৰে, দেহৰ সৰহখিনি অংশৰ কলাই হ’ল মৃত। ইয়াৰ ফলত, উদ্ভিদক কম শক্তিৰ
প্রয়োজন আৰু তুলনামূলকভাবে পৰিবহন ব্যৱস্থাও মন্থৰ। সি যি কি নহওক, যিমান দূৰত্ব হলেও
পৰিবহন WHS ইয়াক কাৰ্যকৰী কৰিবই; ওখ ওখ উদ্ভিদৰ ক্ষেত্ৰত এই পৰিবহন wae বহু ঠাই
অধিকাৰ কৰি থাকে।

উদ্ভিদৰ পৰিবহন UA পাতৰ পৰা সঞ্চিত শক্তি আৰু শিপাৰ পৰা কেঁচা সামগ্ৰী সৰবৰাহ
BS | এই দুয়োটা সৰবৰাহৰ পথ স্বতন্ত্ৰভাবে সংবহন নলিকাৰে গঠিত আৰু পৰিচালিত। ইয়াৰে
এটা জাইলেম কলাৰে গঠিত যিয়ে পানী আৰু খনিজ লৱন মাটিৰ পৰা পৰিবহন কৰে। আনটো
হ’ল ফ্ল’ৱেম কলা যিয়ে সালোক সংশ্লেষণ প্রক্ৰিয়াত উৎপাদিত দ্রৱ্যবিলাক পাতৰ পৰা উদ্ভিদৰ
দেহৰ অন্যান্য ঠাইলৈ সৰবৰাহ কৰে। আমি এই দুয়োবিধ কলাৰ বিষয়ে নৱম শ্ৰেণীৰ পাঠ্যক্ৰমত
বিস্তৃতভাৱে অধ্যয়ন কৰি আহিছে৷
পানীৰ পৰিবহন (Transport of water)

জাইলেম কলাৰ নলিকা, (ট্ৰেকাইড) বিলাকে উদ্ভিদৰ শিপা, কাণ্ড আৰু পাতৰ পৰস্পৰৰ
মাজত সংযোগ হৈ গোটেই দেহটোৰ বিভিন্ন অংশলৈ পানী সৰবৰাহ হব পৰাকৈ এটা সংবহন
সুতিৰ সৃষ্টি কৰে। শিপাৰ যিবিলাক কোষ মাটিৰ লগত স্পৰ্শ কৰি থাকে সেইবিলাকে সক্ৰিয়ভাবে
আয়নবিলাক গ্ৰহণ কৰি থাকে। ইয়ে শিপা আৰু মাটিৰ মাজত আয়নৰ গাঢ়তাৰ তাৰতম্যৰ সৃষ্টি
কৰে। সেয়েহে, এনে তাৰতম্য দূৰ কৰিবলৈ শিপাই মাটিৰ পৰা পানী শোষণ কৰে। ইয়াৰ ফলত,

বিজ্ঞান

--- Page 116 ---
শিপাৰ জাইলেমলৈ নিয়মিয়াকৈ পানীৰ প্রবাহ চলি থাকে আৰু ইয়ে পানীৰ স্তম্ভ এটা সৃষ্টি
কৰি নিয়মিয়াকৈ ওপৰলৈ ঠেলি থাকে।

যি কি নহওঁক, অসম্ভৱ যেন লাগিলেও আমি সচৰাচৰ দেখি থকা উদ্ভিদবিলাকৰ
উচ্চতালৈকে পানী গতি কৰিবলৈ এই দৰে সৃষ্টি হোৱা চাপ (pressure) টোৱেই যথেষ্ট। উদ্ভিদে
দেহৰ অতি বেচি উচ্চতালৈকে পানী গতি কৰিবলৈ আন এক কৌশলো অৱলম্বন কৰে।

=_ একে জোখৰ আৰু সম পৰিমাণৰ মাটি থকা দুটা পাত্ৰ লোৱা। তাৰে এটাত উদ্ভিদ
এজোপা ল’বা৷ আনটো পাত্ৰত উদ্ভিদজোপাৰ উচ্চতাৰ জোখৰ এডাল মাৰি পুতি লোৱা।

= দুয়োটা পাত্ৰৰ মাটিখিনিৰ ওপৰত পলিথিনেৰে ঢাকি লোৱা যাতে জলীয় ভাপবিলাক
বাষ্পীভূত হ'ব নোৱাৰে।

= এতিয়া দুয়োটা পাত্ৰ অর্থাৎ উদ্ভিদ থকাটো আৰু মাৰি পুতি লোৱাটো পলিথিনেৰে
ঢাকি দি আধা ঘন্টা মান সূৰ্যৰ পোহৰত ৰাখি থোৱা।

= দুয়োটাৰ মাজত কিবা প্ৰভেদ লক্ষ্য কৰিছানে?

যদিহে উদ্ভিদে পৰ্যাপ্ত পৰিমাণৰ পানীৰ যোগান পাই থাকে তেতিয়া উদ্ভিদৰ পাতত থকা
ATS এৰি দিয়া পানীখিনি জাইলেমে পুনৰ পাতত প্ৰতিস্থাপিত কৰিব
পাৰে। আচলতে, পাতৰ কোষবোৰে পানীৰ অণুবিলাক বাষ্পকাৰে এৰি
দিয়াৰ ফলত পাতত এটা শোষণ বলৰ সৃষ্টি হয় আৰু ইয়াৰ বাবেই শিপাত
থকা জাইলেম পানী শোষণ কৰিবলৈ বাধ্য হয়। উদ্ভিদে শোষণ কৰা
অতিৰিক্ত পানী বায়বীয় অংগই বাষ্পকাৰে এৰি দিয়া প্রক্রিয়াটোকে
পত্ৰমোচন বা বাষ্পমোচন (Transpiration) বোলে।

এইদৰেই, বাষ্পমোচনে পানী আৰু তাত দ্ৰৱীভূত হৈ থকা খনিজ
লৱণবিলাক শোষণ আৰু শিপাৰ পৰা পাতলৈ উৰ্ধমুখী গতি লাভ
কৰাত সহায় কৰে। ই তাপমাত্ৰা নিয়ন্ত্ৰণ কৰি ৰখাতো সহায় কৰে।
ৰাতিটোৰ ভাগত পানীৰ পৰিবহনত মূল চাপে (Root Pressure)
গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা গ্ৰহণ কৰে। দিনৰ ভাগত যেতিয়া পত্ৰৰন্ধৰ ছিদ্ৰ মুকলি
হৈ থাকে তেতিয়া বাষ্পমোচনে জাইলেমৰ মাজেৰে পানী পৰিবাহিত
হোৱাত উল্লেখযোগ্য ভূমিকা পালন কৰে। foa- 6.1

আহাৰ আৰু অন্যান্য দ্রৱ্যৰ পৰিবহন (Transport of food and প্রস্বেদনৰ বাবে উদ্ভিদৰ দেহত পানীৰ চলাচল

other substances)

এতিয়ালৈকে আমি উদ্ভিদৰ দেহত পানী আৰু খনিজ লৱণৰ পৰিবহনৰ বিষয়ে আলোচনা
কৰিলো। এতিয়া, আমি উদ্ভিদৰ বিপাকীয় প্রক্ৰিয়াত উৎপন্ন হোৱা দ্রব্য, বিশেষকৈ পাতত
সালোক সংশ্লেষণ প্রক্ৰিয়াত উৎপাদিত দ্রব্যবিলাক সেই ঠাইৰ পৰা উদ্ভিদৰ দেহৰ অন্য স্থানলৈ
কেনেকৈ প্রবাহিত হয় তাৰ বিষয়ে চিন্তা কৰো আঁহা। সালোক সংশ্লেষণ প্রক্ৰিয়াত উৎপাদিত
দ্ৰৱণীয় পদাৰ্থবিলাকৰ পৰিবহনক খাদ্য সংবহন বা খাদ্য স্থানান্তৰণ (Translocation) বোলে
আৰু ই উদ্ভিদৰ ফ্ল’ৱেম নামৰ সংবহন কলাৰ যোগেদি সম্পন্ন হয়। তদুপৰি, ফ্ল’ৱেমে সালোক
সংশ্লেষণ প্রক্ৰিয়াত উৎপাদিত দ্রব্যৰ উপৰিও এমিন’ এচিড (Amino acid) আৰু আন কিছুমান
পদাৰ্থও পৰিবহন কৰে। এইবিলাক পদাৰ্থ বিশেষকৈ শিপা, ফল, বীজ আৰু বিকশিত অংগলৈ
স্থানান্তৰণ ঘটে। খাদ্য আৰু আন পদাৰ্থবিলাক উদ্ভিদৰ দেহত সংবহন বা স্থানান্তৰণ উৰ্ধমুখী
আৰু অধোমুখী দুয়ো দিশতে চালনি নলীকা আৰু তাৰ গাতে লাগি থকা সংগী কোষৰ সহায়ত
সংঘটিত হয়।

জাইলেম কলাৰ যোগেদি হোৱা সংবহন আৰু ফ্ল’ৱেমৰ যোগেদি সংঘটিত খাদ্য সংক্ৰমণ
বা খাদ্য স্থানান্তৰণ প্রক্ৰিয়া দুটা একে নহয়; জাইলেম কলাৰ যোগেদি হোৱা সংবহনক সৰল

জীৱন aera

109

--- Page 117 ---
ভৌতিক বলৰ সহায়ত সংঘটিত হয় বুলি বৰ্ণনা কৰিব পাৰি যদিও ফ্ল’ৱেমৰ যোগেদি সংঘটিত
খাদ্য সংক্ৰমণ বা খাদ্য স্থানান্তৰণ প্রক্ৰিয়াত শক্তি ব্যৱহাৰ কৰিহে সম্পন্ন হয়। HPS (Sucrose)
ৰ দৰে পদাৰ্থবিলাক ফ্ল’ৱেম কলাৰ ভিতৰলৈ স্থানান্তৰণ হওঁতে ATP ৰ পৰা আহৰণ কৰা শক্তি
ব্যৱহাৰ কৰে। ইয়াৰদ্বাৰা PEA আসৃতি চাপৰ বৃদ্ধি ঘটে ফলত পানী তাৰ ভিতৰলৈ গতি
কৰে। এই চাপৰ সহায়তে পদাৰ্থবিলাক কম চাপযুক্ত ফ্ল’ৱেম কলালৈ গতি কৰে। ইয়াৰ ফলতে
উদ্ভিদ দেহৰ প্রয়োজনীয় অঞ্চললৈ ফ্ল’ৱেম কলাই পদাৰ্থৰ বা খাদ্যৰ সংবহন ঘটায়। উদাহৰণ
হিচাপে, বসন্ত কালত শিপা বা মূল আৰু কাণ্ডৰ কলাবিলাকত সঞ্চিত শৰ্কৰাবোৰ বিকশিত হোৱা
কুমলীয়া কলি বিলাকলৈ সংবহন ঘটি শক্তিৰ যোগান ধৰে।

মানুহৰ পৰিবহন তন্ত্ৰৰ মুখ্য ভাগ কেইটা কি কি? ইয়াৰ কাৰ্যসমূহ কি কি?
পক্ষী আৰু স্তন্যপায়ী প্রাণীৰ বিশুদ্ধ আৰু THA তেজ কিয় পৃথক কৰি ৰখাৰ প্রয়োজন?

উচ্চখাপৰ উদ্ভিদৰ পৰিবহন WAS থকা অংশসমূহ কি কি?
উদ্ভিদৰ দেহত পানী আৰু খনিজ লৱণ কেনেদৰে পৰিবহন হয়?

উদ্ভিদৰ দেহত খাদ্যৰ কেনেদৰে সংবহন ঘটে?

fo4-6.13
মানুহ ৰেচনতন্ত্

110

6.5 ৰেচন (Excretion)

সালোক সংশ্লেষণ বা শ্বসনত নিৰ্গত হোৱা বৰ্জিত গেছ কেনেকৈ ত্যাগ কৰে তাক আমি আগতে
আলোচনা কৰি আহিছে। আন জৈৱ ৰাসায়নিক প্রক্ৰিয়াত উৎপন্ন হোৱা নাইট্ৰ’জেন জাতীয়
উপজাত পদাৰ্থবোৰ দেহৰ পৰা নিষ্কাশন কৰাৰ প্রয়োজন। জৈৱ ৰাসায়নিক প্রক্ৰিয়াবোৰে এই
উপাজাত পদাৰ্থবোৰ দেহৰ পৰা বৰ্জন কৰা প্রক্ৰিয়াটোক ৰেচন excretion) বুলি কোৱা হয়।
বেলেগ বেলেগ জীৱই বিভিন্ন কৌশল অৱলম্বন কৰি এনে পদাৰ্থ
দেহৰ পৰা বৰ্জন কৰিব লগা A | বহুতো এককোষী জীৱই সাধাৰণ ব্যাপন
প্রক্ৰিয়াৰে কোষাবৰণৰ মাজেদি উপজাত পদাৰ্থ দেহৰ পৰা পাৰিপাৰ্শ্বিকৰ
পানীতবৰ্জন কৰে। কিন্তু সচৰাচৰ দেখা বহুকোষী জীৱসমূহৰ ক্ষেত্ৰত এনে

বাও IF কাৰ্যৰ কাৰণে বিশেষ কিছুমান অংগৰ সৃষ্টি হয়।
মহা ধমনী

বাঁও বৃকৃধমনী

6.5.1 মানুহৰ ৰেচন (Excretion in Human Beings)

টী মানুহৰ ৰেচন SACI এযোৰ বৃক্ক (kidney), এযোৰ SRT (Ureters),
নলী এটা মূত্ৰথলী (Urinary bladder) আৰু এটা মুত্ৰ নিষ্কাশন নলীৰ
মূতখলী (Urethra) দ্বাৰা গঠিত। দেহৰ উদৰ অংশত মেৰম্দণ্ডৰ দুয়োকাষে বৃক্ক
দুটা অৱস্থিত। এই বৃক্ক দুটাত উৎপন্ন হোৱা মূত্ৰ WARNS) নলীয়েদি
ar আহি মূত্ৰথলীত জমা হয় আৰু মূত্ৰথলীৰ পৰা নিৰ্দিষ্ট সময়ে সময়ে
ag নিষ্কাশন নলীয়েদি দেহৰ পৰা বাহিৰ কৰি দিয়ে

মূত্ৰ উৎপন্ন কেনেকৈ হয়? মূত্ৰ উৎপন্নৰ উদ্দেশ্য তেজৰ পৰা
উপজাত পদাৰ্থবোৰ চেকী বাহিৰ কৰি কৰা। হীঁওফীওত তেজৰ পৰা
কাৰ্বন ডাই অক্সাইড বাহিৰ কৰাৰ দৰে নাইট্ৰ’জেন জাতীয় উপজাত

বিজ্ঞান

--- Page 118 ---
পদাৰ্থ যেনে ইউৰিয়া, ইউৰিক এছিড আদি Jeu cous পৰা আঁতৰ কৰা
হয়। হীওফীওত যিদৰে অসংখ্য সৰু সৰু ৰক্তজালিকা থাকে তেনেদৰে
বৃষ্ণতও অসংখ্য পাতল বেৰৰ ৰক্তজালিকা থাকে। এই ৰক্তজালিকাবোৰ
বৃক্কত লগ লাগি কাপ সদৃশ নলীকা গঠন VA | এনে নলীকাবোৰে তেজ
চেকাত সহায় কৰে (চিত্ৰর- 6.14)। প্ৰতিটো Jeo এনেধৰণৰ অসংখ্য
নলীকাৰ একক থাকে। এইবোৰক CPA (nephron) বোলে। এই
নেফনবোৰ ইটো সিটোৰ লগত সংঘবদ্ধ হৈ থাকে। নেফ্ননবোৰে প্রাথমি
অৱস্থাত গ্লুক’জ, এমিন’ এছিড, লৱণ আৰু প্ৰচুৰ পৰিমাণৰ পানী চেকী
লোৱাৰ পাছত পাছৰ নলীকা অংশত অধিশোষণ কৰি লয়। দেহত কিছুমান
অতিৰিক্ত পানী থাকে আৰু কিমান পৰিমাণৰ দ্ৰৱীভূত বৰ্জিত পদাৰ্থ
তেজত থাকে তাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰি পানীভাগ অধিশোষণ কৰি লয়।
প্রতিটো Jaw উৎপন্ন হোৱা TS নেফুনৰ দীঘল নলীকা মূত্ৰনলীলৈ সোমাই
আহে। মূত্ৰনলীয়ে JEG! মূত্ৰথলীৰ লগত সংযুক্ত কৰি ৰাখে। মূত্ৰ
মূত্ৰথলীত জমা হৈ LUC | TAA চাপৰ ফলত মূত্ৰনলীৰে মূত্ৰ বাহিৰ
ওলাই আহে। মূত্ৰ থলীটো পেশীযুক্ত আৰু সেইকাৰণে আগতে উল্লেখ
কৰাৰ দৰে ই স্নায়ুৰ দ্বাৰা নিয়ন্ত্রিত হয়। সেইবাবে আমি SVT কৰা তাড়ণাক
নিয়ন্ত্ৰণ কৰিব পাৰোঁ।

কৃত্ৰিম Ie {(Artificial kidney (Hemodialysis)}

জীয়াই থাকিবৰ কাৰণে বৃক্ক হৈছে প্ৰধান অংগ। বিভিন্ন কাৰক যেনে বৃক্কৰ আঘাট, সংক্ৰমন আদিয়ে বৃক্কৰ
ক্ৰিয়াকলীপ হাস কৰি আনে। ফলত দেহত কিছুমান বিষাক্ত পদাৰ্থ Gal হয় আৰু প্রাণী মৃত্যু মুখত পৰে।
নাইট্ৰ’জেন জাতীয় উপজাত বৰ্জিত পদাৰ্থবোৰ ডায়েলাইচিছ (dialysis) কৰি তেজৰ পৰা বাহিৰ কৰা |

অৰ্ধভেদ্য আৱৰণযুক্ত কিছুমান নলীকাৰে গঠিত
কৃত্ৰিম বৃক্ক পাত্ৰ এটাত ভ্ৰমবেলি দ্ৰৱত ডুৱাই ৰখা
হয়। এনে দ্ৰৱ আৰু তেজৰ SUAS চাপ একে হয়
কিন্তু ইয়াত নাইট্ৰ’জেন জাতীয় বৰ্জিত পদাৰ্থ
নাথাকে। কৃত্ৰিম বৃষ্ণৰ নলীকাবোৰৰ মাজেৰে ৰোগীৰ
তেজ যাবলৈ দিয়া হয়। এনে কৰাত ৰোগীৰ তেজত
উৎপন্ন হোৱা বৰ্জিত পদাৰ্থবোৰ ব্যাপন প্রক্ৰিয়াৰে
BAAS সোমাই পৰে। শোধন হোৱা তেজখিনি
পাম্পৰ সহায়ত ৰোগীৰ দেহলৈ উভতাই পঠিওৱা
হয়।এনে ক্ৰিয়া আৰু সাধাৰণ বৃক্কৰ ক্ৰিয়া একেধৰণৰ
হয় কিন্তু ইয়াত অধিশোষণ নহয়। সাধাৰণতে এজন
সুস্থ মানুহৰ JSS এদিনত 180], তেজ চেকীব পাৰে।
কিন্তু মাত্ৰ এক লিটাৰ বা দুই লিটাৰ মানহে ৰেচন
ক্ৰিয়াত বৰ্জন কৰে। বাকী অংশ বৃক্ক নলীকাত
অধিশোষণ হয়।

ধমনী আৰু পাম্পৰ সংযোগ

জীৱন প্রকিয়া ea

--- Page 119 ---
6.5.2 উদ্ভিদৰ ৰেচন feat (Excretion in Plants)

উদ্ভিদে ৰেচন ক্ৰিয়াত প্রাণীতকৈ কিছু বেলেগ ধৰণৰ কৌশল অৱলম্বন কৰে। সালোক
সংশ্লেষণ প্রক্ৰিয়াত উৎপাদিত অক্সিজেনকো বৰ্জনীয় পদাৰ্থ হিচাবে গণ্য কৰিব পৰা হয়! আমি
ইতিমধ্যে উদ্ভিদে OSE €0,কেনেকৈ বিতৰণ কৰে তাৰ বিষয়ে আলোচনা কৰি আহিছো।
উদ্ভিদে বাষ্পমোচনৰ সহায়ত অত্যধিক পানী এৰি দিয়াৰ পৰাও হাত সাৰিব পাৰে। অন্যান্য
কেতিয়াবা পাতৰ দৰে সৰি পৰা অংগৰ যোগেদি ৰেচন ক্ৰিয়া সমাধা কৰে। প্রায়খিনি বৰ্জিত
পদাৰ্থ কোষৰ ৰসধানীত সঞ্চিত হৈ থাকে। কেতিয়াবা উৎপাদিত বৰ্জিত পদাৰ্থ সৰি পৰা পাততো
সঞ্চিত কৰি ৰাখে। অন্যান্য কিছুমান উৎপাদিত বৰ্জিত পদাৰ্থক বিশেষকৈ পূৰঠ জাইলেম কলাত
ৰেজিন (Resin) আৰু আঠা (Gum) হিচাপে সঞ্চিত কৰি ৰাখে। উদ্ভিদে কেতিয়াবা কিছুমান
বৰ্জিত পদাৰ্থ সিহঁতৰ চাৰিওপাশে থকা মাটিত উলিয়াই দিয়ে।

GRP গঠন আৰু কাৰ্য বৰ্ণনা কৰা।
উদ্ভিদে কি কি উপায়ে বৰ্জিত পদাৰ্থ ত্যাগ কৰে।
কেনেকৈ মূত্ৰ উৎপন্ন পৰিমান নিয়ন্ত্ৰণ কৰিব পাৰি?

জীৱৰ জীৱিত অৱস্থা সিহঁতৰ বিভিন্ন গতি বা চলনৰ ওপৰত নিৰীক্ষণ কৰিও চিনাক্ত কৰিব পাৰি।

জীৱ এটা জীয়াই থাকিবলৈ হ’লে কিছুমান প্রক্ৰিয়া যেনে পৰিপুষ্টি, শ্বসন, দেহৰ ভিতৰত দ্ৰৱ্যৰ পৰিবহন আৰু
বৰ্জিত পদাৰ্থৰ নিষ্কাশন আদিৰ প্ৰয়োজন।

ACAI পৰিপুষ্টিত বহিঃ পৰিবেশৰ পৰা অজৈৱ পদাৰ্থ গ্ৰহণ কৰি সূৰ্যৰ সৌৰ শক্তি ব্যৱহাৰ কৰ জটিল জৈৱ

পদাৰ্থৰ উৎপাদন হয়।

উচ্চখাপৰ উদ্ভিদৰ পানী, খনিজ লৱণ, খাদ্য আৰু আন পদাৰ্থৰ পৰিবহন জাইলেম আৰু ফ্ল’ৱেম নামৰ সংবহন
কলাৰ যোগেদি কাৰ্যকৰী হয়।

উদ্ভিদে বৰ্জিত পদাৰ্থ নিষ্কাশন কৰিবলৈ বিভিন্ন পন্থা অৱলম্বন কৰে। উদাহৰণ হিচাবে, বৰ্জিত পদাৰ্থ কোষৰ
ৰসধানীত সঞ্চয়, আঠা, বা ৰেজিন হিচাপে সঞ্চয়, সৰি পৰা পাতৰ সহায়েৰে বৰ্জন, চাৰিওপাশৰ মাটিত ৰেচন
ইত্যাদি।

পৰপোষিত পুষ্টিত বেলেগ জীৱৰ দেহত উৎপন্ন জটিল পদাৰ্থবোৰ ভাঙি পেলায়।

মানুহে খাদ্য হিচাপে গ্রহণ কৰা পদাৰ্থবোৰ খাদ্য নলীৰ বিভিন্ন অংশত পাচন হোৱাৰ পাছত ক্ষুদ্ৰান্তৰ বেৰে
শোষণ কৰি দেহৰ বিভিন্ন কোষলৈ পঠাই দিয়ে।

শ্বসন দুই প্ৰকাৰৰ যেনে সবাত আৰু অবাত শ্বসন | জীৱৰ অৱাত শ্বসনত বেছিকৈ শক্তি উৎপন্ন হয়।
মানুহৰ ৰক্ত পৰিবহন তন্ত্রৰ দ্বাৰা অক্সিজেন, কাৰ্বন ডাই অক্সাইড, খাদ্য, ৰেচন পদাৰ্থ আদি পৰিবহন হয়।

{12 বিজ্ঞান

--- Page 120 ---
হৃদযন্ত্ৰ, ৰক্তকোষ, আৰু ৰক্তনলীকাৰ দ্বাৰা ৰক্ত পৰিবহন তন্ত্ৰটো গঠিত।
ঙ মানুহৰ বৃক্কৰ দ্বাৰা উপজাত দ্ৰৱীভূত নাইট্ৰ’জেন জাতীয় ৰেচন পদাৰ্থ বৰ্জন কৰা VA |

. পাইৰুভেট অণু ভাঙি কাৰ্বনডাই অক্সাইড, পানী আৰু শক্তি উৎপন্ন হোৱা বিক্ৰিয়াটো সম্পাদিত হয় —
(a) চাইট’'প্লাজমত
(০) মাইট’কভ্তৰিয়াত
(০) ক্ল'ৰগ্লাষ্টত
(৫) কোষকেন্দ্ৰত
._ আমাৰ শৰীৰত চৰবীজাতীয় খাদ্যসমূহ কেনেদৰে পাচন হয়? এই প্রক্ৰিয়াটো শৰীৰৰ কোন অংশত সংঘটিত হয়?
. পাচনত লালটিৰ ভূমিকা কি?
. স্বপোষীত পুষ্টিৰ কাৰণে কি কি কাৰকৰ প্রয়োজন? ইয়াৰ উপজাত পদাৰ্থবোৰ কি কি?
. সবাত আৰু অবাত শ্বসনৰ মাজত পাৰ্থক্য কি কি? সবাত আৰু অবাত শ্বসন সম্পাদন কৰা প্রাণীৰ নাম লিখা।
. প্ৰচুৰ পৰিমাণৰ গেছ বিনিময় কৰিব পৰাকৈ বায়ুকোষবিলাক কেনেকৈ গঠিত হৈছে?
. আমাৰ দেহত হিম’গ্লবিনৰ পৰিমাণ কমি গ’লে কি হ’ব?
. মানুহৰ দেহত সংঘটিত দ্বৈত ৰক্ত সংবহন GACH! বৰ্ণনা কৰা। ইয়াৰ প্রয়োজন কি?
. জাইলেম আৰু ফ্ল’ৱেম দ্রব্যৰ পৰিবহনৰ পাৰ্থক্যবোৰ কি কি?
. হাঁও PST বায়ুকোষ আৰু বৃক্কৰ নেফনৰ গঠন আৰু কাৰ্যৰ মাজত তুলনা কৰা।

জীৱন প্রক্ৰিয়া 113

--- Page 121 ---
আগৰ পাঠত আমি পঢ়ি আহিছে৷ যে জীৱৰ বিভিন্ন তন্ত্ৰসমূহৰ সমন্বয়ত ইহঁতৰ জীৱন প্ৰক্ৰিয়া
চলি থাকে। বিভিন্ন তন্ত্ৰসমূহৰ কাম কাজ নিয়ন্ত্ৰণ কৰিবলৈ জীৱদেহত আন এক তন্ত্ৰ সমন্বিত হৈ
থাকে। এই বিষয়ে আমি আটাইয়ে এটা সাধাৰণ ধাৰণা কৰি ল’ব পাৰোঁ যে যদি কোনো এক
বস্তুৱে চলন কাৰ্য কৰে তেন্তে ই জীৱিত। উদ্ভিদৰ ক্ষেত্ৰতবৃদ্ধিৰ বাবেই এনে চলন কাৰ্য সম্ভৱ হৈ
BCS | বীজৰ অঙ্ধুৰণৰ লগে লগে বৃদ্ধি হ'বলৈ ধৰে আৰু কিছুদিনৰ পাছত গঁজালিটো মাটি ফীটি
ওপৰলৈ ওলাই আহে যাক আমি উদ্ভিদৰ চলন হিচাপে পৰিলক্ষিত কৰো। কিন্তু ইয়াৰ বৃদ্ধি বন্ধ
হ’লে ইয়াৰ চলন স্থবিৰ হৈ পৰিব। অৱশ্যে উদ্ভিদ আৰু প্রাণীৰ কিছুমান চলন বৃদ্ধিৰ লগত জড়িত
নহয়। যেনেকৈ মেকুৰী এটাই দৌৰি থকা, শিশু এটাই Jor খেলি থকা, ম’হ এটাই ঘাঁহ পাগুলি
খোৱা কাৰ্যবিলাক বৃদ্ধিৰ লগত সম্পৰ্ক নাথাকে।

এনে ধৰণৰ দৃশ্যমান চলন কাৰ্য জীৱনৰ লগত কিদৰে জড়িত হৈ আছে? এই ক্ষেত্ৰত আমি
ক’ব পাৰোঁ যে জীৱৰ পৰিবেশৰ পৰিৱৰ্তনৰ ফলত এনে হয়। মেকুৰীয়ে এটা নিগনি দেখাৰ
কাৰণে দৌৰিব পাৰে। ইয়াৰোপৰি জীৱই ইহঁতৰ পৰিবেশৰ পৰিৱৰ্তনৰ কাৰণে নিজৰ সুবিধাৰ
বাবে চলন বা গতি কৰে। উদ্ভিদে সূৰ্যৰ পোহৰৰ ফালে গতি কৰে, শিশুৱে Gort খেলি আনন্দ
উপভোগ কৰে, ম’হে পাচনৰ সুবিধাৰ কাৰণে খাদ্যৰ কঠিন অংগ পাগুলি থাকে। আমাৰ চকুত
উজ্বল পোহৰ পৰিলে চকু কেইটা জাপ খাই যোৱা আৰু গৰম বস্তুত হাত লাগিলে হাতকৌচাই
নিজক বচোৱা আদি কাৰ্য চলনৰ দ্বাৰা প্রকাশিত হয়।

এই বিষয়ে আৰু অলপ বেছিকৈ ভাৱি চালে বুজা যায় যে পৰিবেশ সাপেক্ষে সকলোবিলাক
চলন ক্ৰিয়া AMI পৰিচালিত হৈ থাকে। পৰিবেশৰ প্রতিটো পৰিৱৰ্তনে একোটা চলন
ক্ৰিয়াৰ অনুভৱ জাগৃত কৰে। সাধাৰণতে আমি শ্ৰেণী কোঠাত কোনো বন্ধুৰ লগত কথা পাতিব
খুজিলে উচ্চ স্বৰত কথা পতাৰ সলনি ফুচফুচাই কথা পাতো। স্পষ্টভাৱে চলন কোনো ক্ৰিয়াৰ
দ্বাৰা সাধিত হোৱা কার্যৰ ওপৰত OPN | সেইকাৰণে, এনেধৰণৰ নিয়ন্ত্রিত চলনক্ৰিয়া
পৰিবেশৰ ঘটনাৰাজিৰ প্ৰতি সহীৰি যি প্ৰকৃত চলনক্ৰিয়াৰদ্বাৰা প্ৰতিফলিত হয়। অন্য কথাত পৰিৱৰ্তিত
পৰিবেশৰ বিষয়ে সচকিত হ'বলৈ জীৱৰ নিয়ন্ত্ৰণ আৰু সমন্বয় ব্যৱস্থা থাকিবই লাগিব। ইয়াৰ বাবেই
বহুকোষী জীৱদেহত নিয়ন্ত্ৰণ আৰু সমন্বয় ৰখাৰ বাবে অতি দক্ষতাসম্পন্ন কলাৰ প্ৰয়োজন হয়।

7.1 প্রাণীৰ স্নায়ুতন্ত্ৰ (ANIMALS- NERVOUS SYSTEM)

স্নীয়ু কলা (nervous tissues) আৰু পেশী কলাৰদ্বাৰা প্ৰাণীৰ দেহত নিয়ন্ত্ৰণ আৰু সমন্বয় কাৰ্য
সমাধা হয়। এই বিষয়ে আমি নৱম শ্ৰেণীৰ পাঠ্যক্ৰমত পঢ়ি আহিছে। গৰম বস্তু এটা স্পৰ্শ কৰি
চোৱাটো আমাৰ কাৰণে এটা অতি তড়িৎ আৰু বিপদজনক অৱস্থা। ইয়াক স্পৰ্শ কৰাৰ আগতে
গৰম বুলি অনুভৱ কৰি ইয়াৰ পৰা আঁতৰি আহিব লাগিব। গৰম বস্তু এটা স্পৰ্শ কৰি চিনাক্ত
কৰিম কেনেকৈ? বাহ্যিক পৰিবেশৰ সকলো বাৰ্তা বা উত্তেজনাসমূহ অনুভৱ কৰিবলৈ আমাৰ


--- Page 122 ---
দেহত এবিধ বিশেষ কোষ থাকে। ইয়াক সংবেদী
স্নায়ুকোষ (nerve cell) বোলে। এনেধৰণৰ সংগ্ৰাহী
(receptor) বিলাক আমাৰ দেহৰ সংবেদনশীল অংগ
(Sense orgam) যেনে, অন্তকৰ্ণ (inner ear), নাক
(nose), জিভা (tongue) আদিত থাকে। সেইকাৰণে
Aaa কোষবিলাকে খাদ্যৰ স্বাদ আৰ
ঘ্ৰাণসংগ্ৰাহী কোষে গোন্ধ অনুভৱ কৰিব পাৰে।
স্নাযুকোষবোৰ CICA (Cell body) আৰু স্নায়ু
প্রবৰ্ধ (nerve [)/০০০99ৰে গঠিত। স্নায়ু প্রৱৰ্ধ দুই
প্রকাৰৰ-_ এক্সন (axon) আৰু ডেনড্ৰাইট (dendrite)
ডেনড্ৰাইটবোৰে নিকটবৰ্তী কোষৰ পৰা স্নায়ু বাৰ্তা বা
উদ্দীপনা সংগ্ৰহ কৰে (চিত্র- 7.19) স্নায়ুকোষৰ ক্ষুদ্ৰ
স্নায়ু ফীকেৰে এবিধ ৰাসায়নিক পদাৰ্থৰ জৰিয়তে
বৈদ্যুতিক প্ৰেৰণা ( Electrical impulse) সৃষ্টি কৰে।
এই বৈদ্যুতিক প্রেৰণা ডেনড্ৰাইটৰ পৰা দেহকোষলৈ
আৰু পাছত এক্সনৰ মাজেদি ইয়াৰ শেষ প্ৰান্তত আন
এটা স্নায়ু কোষলৈ প্ৰেৰণ কৰে। এক্সনৰ প্রান্তীয় শাখাত
বৈদ্যুতিক প্ৰেৰণাৰ পৰা কিছুমান ৰাসায়নিক পদাৰ্থ মুক্ত
হয়। এই ৰাসায়নিক পদাৰ্থবোৰ এটা স্নায়ুকোষৰ এক্সন
আৰু ইয়াৰ নিকটৱৰ্তা কোষৰ ডেনড্ৰাইটৰ মাজৰ
সংযোগী পথ বা ছাইনেপছ (Synapse) ৰ মাজেদি পাৰ
হৈ আনটো স্নায়ু কোষলৈ প্ৰেৰিত হয়। এনে ধৰণেই

চিত্ৰ- 7.1 (a) ক্ায়ুকোষৰ গঠন (৮) MACHT সংযোজন

আমাৰ দেহত স্নায়ু সংবেদন প্ৰেৰণ হয়। এনেধৰণৰ ছাইনেপ্‌ছৰ পৰা স্নায়ুপ্ৰেৰণা নিকটৱৰ্তী
পেশীকোষ বা গ্ৰন্থীকোষবোৰলৈও প্ৰেৰিত হ'ব পাৰে (চিত্র 7.186)।

এনেদৰে স্নায়ুকলাবোৰ স্নায়ুকোষ বা নিউৰন (neuron) ৰ দ্বাৰা গঠিত আৰু নিউৰণবোৰৰ

মাজেদি বৈদ্যুতিক প্ৰেৰণাৰ স্নায়ু অনুভূতি দেহৰ এটা অংশৰ পৰা অন্য এটা অংশলৈ প্ৰেৰণ হয়।

এতিয়া কাষৰ চিত্ৰ-7.1 (a) চোৱা আৰু স্নায়ুকোষৰ বিভিন্ন অংশসমূহ চিনাক্ত কৰা (i)

স্নায়ুকোষৰ বাৰ্তা লাভ কৰা অংশ (ii) যিটো অংশৰ মাজেদি বাৰ্তা বৈদ্যুতিক প্ৰেৰণ হৈ পাৰ হৈ

যায় (iii) যিটো অংশৰ মাজেদি এই প্ৰেৰণ৷ ৰাসায়নিক সংবেদনলৈ পৰিবৰ্তন কৰি আগলৈ

প্ৰেৰণ কৰে।

" ee কেনেকুৱা?
= আঙুলিৰে নাকটো বন্ধ কৰা। এতিয়া পুনৰ চেনি অলপ মুখত লোৱা। এতিয়া

স্বাদৰ মাজত পাৰ্থক্য আছেনে?

= দুপৰীয়া ভাত খোৱাৰ সময়ত একেধৰণে নাকটো বন্ধ কৰা আৰু তুমি সন্তোষেৰে

খোৱা ভাতৰ সুস্বাদ পাইছানে? মন কৰা।

নাক বন্ধ কৰি খাওঁতে চেনি আৰু ভাতৰ স্বাদৰ কিবা পাৰ্থক্য আছে নেকি? যদি আছে কিয়

এনেকুৱা হয়? এই বিষয়ে পঢ়া আৰু ইয়াৰ কাৰণ বিচাৰ কৰি চোৱা। তোমালোকৰ BAT বা পানী

লাগি থাকিলে এনেকুৱা হয়নে?

aay আৰু সমৱয়

1195

--- Page 123 ---
7.1.1 প্ৰতীপ বা স্বতুল্য ক্ৰিয়া অৱস্থাত কি ঘটে? (What happens in Reflex
Action?)
পৰিবেশত সচৰাচৰ ঘটি থকা কিছুমান পৰিঘটনা বুজাবলৈ সাধাৰণতে আমি প্রতীপ (reflex)
শব্দটো প্রয়োগ কৰো। ‘বাছৰ পৰা হঠাতে জঁপিয়াই দিলো’ বা ‘জলন্ত শিখাৰ পৰা হাতখন
আঁতৰাই আনিলো’ বা ‘মই ইমান ভোকাতুৰ হৈ আছোঁ যে মোৰ মুখত লালটি ববলৈ ধৰিছে’ বুলি
প্রায়েই PS | ইয়াৰদ্বাৰা আমি প্রকৃততে কি Fans ? ওপৰৰ উদাহৰণ কেইটাৰ পৰা এটা সাধাৰণ
ধাৰণা৷ কৰিব পাৰি যে কেতিয়াবা একো নভৱাকৈ বা অনুভৱ নকৰাকৈ আমাৰ দেহত কিছুমান
ত্ৰিয়াৰদ্বাৰা কিছু পৰিস্থিতি মোকাবিলা হয়। এনেবোৰ অৱস্থাতো পাৰিপাৰ্শ্বিকৰ পৰিবৰ্তন অনুযায়ী
আমাৰ দেহে সঁহাৰি জনাই পৰিবেশৰ পৰিস্থিতি মুহূৰ্ততে নিয়ন্ত্ৰণ কৰে। এনেধৰণৰ মৃুহূৰ্তবোৰত
নিয়ন্ত্ৰণ আৰু সমন্বয় কেনেকৈ হয়?

পৰিঘটনাটো পুনৰ আলোচনা কৰোঁ আহা। আন এটা উদাহৰণ লোৱা। এডাল জ্বলন্ত শিখা
স্পৰ্শ কৰাটো আমাৰ বাবে বা অন্য প্রাণীৰ বাবেও এটা অতি সংকটপূৰ্ণ আৰু ভয়াবহ অৱস্থা। এনে
অৱস্থাৰ প্রতি আমি কেনেদৰে সহীৰি জনাম? আমি সজ্ঞানে চিন্ত৷ কৰিম যে খুৱ কম সময়তে
বিষ অনুভৱ কৰিম আৰু ইয়াৰ ফলত কিছু জ্বলন-পোৰণ হ’ব, গতিকে আমাৰ হাতখন আতঁৰাই
আনিম। কিন্তু সাধাৰণতে আমাৰ এটা প্রশ্ন উদয় হ’ব যে গোটেই পৰিঘটনাটো অনুভূত কৰাৰ
বাবে কিমান সময়ৰ প্রয়োজন হব? অৱশ্যে এইটো নিৰ্ভৰ কৰিব আমি কেনেধৰণে ভাৱো।
চাৰিওফালে স্বায়ুপ্ৰেৰণা বিয়পাই দিয়াৰ লগে লগে মন বা ভাবটো অনুভূতিৰ লগত জড়িত হৈ
AS | আগতেই তেনে ক্ষেত্ৰত সংবেদী স্নায়ু জড়িত হৈ থাকে। ভাৱ বা অনুভূতি এটা জটিল
পৰিঘটনা। এনে জটিল মুহূৰ্তবোৰত বহুত স্নায়ু কোষে স্নায়ু প্ৰেৰণা (nerve impulse) প্ৰেৰণ
কৰে।

যদি এয়াই হয়, তেনেহ’লে ইয়াত আচৰিত হ’বলগীয়া নাই যে এনে অনুভূতিৰ কাৰণে আমাৰ
দেহত নিউৰণেৰে গঠিত কিছুমান ঘন জালিকাৰে গঠিত কলা থাকে | ইয়াৰ অৱস্থিতি লাওখোলাৰ
BASS | দেহৰ বিভিন্ন অংশৰ পৰা অহা বার্তাসমূহৰ বিপৰীতে সঁহাৰি জনোৱাৰ আগতে
বাৰ্তাসমূহ চালি-জাৰি চাবই লাগিব। এনেধৰণৰ দেহৰ বিভিন্ন অংশৰ পৰা বাৰ্তা গ্ৰহণ কৰাৰ
লগত লাওখোলাৰ মগজুৰ ভাৱ বোধ ক্ৰিয়া কৰা অংশটো জড়িত হৈ থাকে। একেধৰণে মগজুৰ
এই অংশই পেশীসমূহক সঞ্চালনৰ কাৰণে নিৰ্দেশ দিয়ে, স্নায়ুসমূহে দেহৰ বিভিন্ন অংশলৈ এই
বাৰ্তা প্ৰেৰণ কৰিব। এটা গৰম বস্তু স্পৰ্শ কৰাৰ মুহুৰ্তত এই সকলো ক্ৰিয়া সংঘটিত হ’বলৈ হ’লৈ
হাতখন জ্বলিবৰ কাৰণে ই যথেষ্ট সময় পাব।

এনেধৰণৰ সমস্যা সমাধানৰ বাবে আমাৰ দেহটো কেনেধৰণে গঠিত হৈছে? উত্তাপৰ অনুভূতি
সম্পৰ্কে চিন্তাভাবনা কৰাতকৈ, যিবোৰ স্নায়ু তাপ সংবেদক সেইবোৰ পেশী সঞ্চালন কৰা স্নায়ুৰ
লগত সংযোগ হৈ থাকিব লাগিব আৰু সংকেত (উত্তাপ) গম পোৱা আৰু সহীৰি জনোৱা
কাৰ্যটো সোনকালে সমাধা হ'ব লাগিব। এনেধৰণৰ সংযোজক প্রতীপ ধনু (Reflex arcs)
(চিত্ৰ- 7.2) বোলে। বহিঃস্নায়ু আৰু অন্তঃস্নায়ুৰ মাজত ক’ত প্রতীপ ধনু লগ লাগি থাকে?
প্রকৃততে প্রথম যি অংশত দুয়োবিধ স্নায়ু লগ লাগি থাকে তাতেই প্রতীপ ধনু লগ লাগি থাকে।
দেহৰ বিভিন্ন অংশৰ পৰা অহা স্নায়ুবোৰ লগ লাগি স্নায়ুৰঞ্জু গঠন হৈ মগজুলৈ যায়। প্রতীপ ধনু
স্নায়ু ৰজুত গঠিত হৈছে যদিও বাহিৰৰ অনুভূতিও মগজুলৈ যায়।

মগজুৰ চিন্তা শক্তি খুৱ খৰতকীয়া নোহোৱাৰ বাবে প্রতীপ ধনু জীৱ-জন্তুৰ দেহত বিকাশ
হোৱা S| অৱশ্যে বহুতো জীৱ-জন্তুৰ প্ৰয়োজনী চিন্তা কৰিবৰ বাবে সৰল বা জটিল স্নায়ুকোষ
নাথাকে। সম্ভৱতঃ fal উদ্ৰেককাৰী প্রক্ৰিয়াৰ অবিহনে, ক্ষিপ্রতাৰে কাৰ্য সমাধা কৰিবলৈকে

বিজ্ঞান

--- Page 124 ---
ফ্লায়ুৰজ্জু (CNS)  মগজুলৈ AST
A

fea-7.2 প্রতীপ ধনু

প্রতীপ ধনুৰ সৃষ্টি হৈছে, অৱশ্যে জটিল স্নায়ুকোষ থকাৰ পিছতো প্রতীপ ধনুৱে কিছুমান স্বয়ংক্ৰিয়
কাৰ্য লগে লগে সমাধা কৰে।

7.1.2 মানুহৰ মস্তিস্ক (Human Brain)

স্নায়ুৰজ্জুৰ কাৰ্য মাত্ৰ প্ৰতীপ ক্ৰিয়াইনে? ই কেতিয়াও নহয় কাৰণ আমি চিন্তাশীল প্ৰাণী।
চিন্তা কৰিব পৰা বাৰ্তা বহন কৰা স্নায়ুৰ দ্বাৰা স্নায়ুৰজ্জু গঠিত হৈছে। চিন্তা কৰিব পৰা কাৰ্যটো এটা
জটিল প্রক্ৰিয়া আৰু ই এক স্নায়বিক সমন্বয়। এই ক্ৰিয়া দেহৰ মুখ্য সমন্বয় কেন্দ্ৰ মস্তিস্কত
কেন্দ্ৰীভূত | RBS (brain) আৰু স্নায়ুৰজ্জু ([)}1181 cord) লগ লাগি কেন্দ্ৰীয় WRpsy (Central
Nervous System) গঠিত হৈছে। দেহৰ সকলো অংশৰ পৰা ই বাৰ্তা গ্ৰহণ কৰি একত্ৰিত কৰি
ৰাখে।

আমি আমাৰ বিভিন্ন কার্য সম্পৰ্কে foal কৰো। বিভিন্ন কাৰ্য যেনে--- লিখি থকা, কথা
বাৰ্তা, চকীখন ঘূৰাই থকা, সভাৰ শেষত হাত চাপৰি মৰা৷ আদি আমাৰ এঁছ্ছিক কাৰ্যৰ উদাহৰণ।
গতিকে মস্তিস্কৰ পৰা পেশীলৈ বাৰ্তা প্ৰেৰণ হ’ব লাগিব। স্নায়ুতন্ত্ৰ লগত পেশীৰ
যোগাযোগৰ ই দ্বিতীয় ANAS পথ। কেন্দ্ৰীয় স্নায়ুতন্ত্ৰ আৰু দেহৰ বিভিন্ন অংশৰ লগত সংযোগ
স্থাপনৰ কাৰণে অন্য এক প্রকাৰৰ স্নায়ুতন্ত্ৰ গঠিত হৈছে। ইয়াক প্ৰান্তীয় ROR (Peripheral
Nervous System) বৌলে। মস্তিস্কৰ পৰা ওলোৱা কৰোঁটীয় (ক্ৰেনিয়েল) স্নায়ু আৰু স্নায়ুৰজ্জুৰ পৰা
উৎপত্তি হোৱা অসংখ্য স্নায়ুসমূহক লৈ ই গঠিত হৈছে। এনেকৈ মস্তিষ্কই আমাক চিন্ত৷ কৰাত
সহায় কৰে আৰু চিন্তাৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি আমি আমাৰ কাৰ্য সম্পাদন কৰো। তোমালোকে
ভবাৰ দৰে মস্তিস্কৰ বিভিন্ন অংশৰদ্বাৰা পৰিচালিত দেহৰ বিভিন্ন বাহ্যিক আৰু আভ্যন্তৰীণ কাৰ্যৰ
সমন্বয় ৰক্ষা কৰাৰ লগত জড়িত এই তন্ত্ৰটো অতি জটিল। আমাৰ মস্তিস্কৰ বিভিন্ন অংশসমূহ হ’ল
প্রমস্তিস্ক (0176 brain), মধ্য মস্তিস্ক (mid brain) আৰু পশ্চাৎ TR (hind brain) |

প্রমস্তিস্ক হ’ল মস্তিস্কৰ মুখ্য চিন্তা-ভাৱনাৰ অংগ | ইয়াৰ অংশই শৰীৰৰ বিভিন্ন সংগ্ৰাহী ইন্দ্ৰিয়ৰ
পৰা অহা সংবেদী স্নায়ু প্রেৰণা গ্ৰহণ কৰে। ইয়াৰ উপৰি বিভিন্ন স্থান যেনে--- শ্রৱন, ঘ্ৰাণ, দৃষ্টি

MGT আৰু সমহয়

117

--- Page 125 ---
118

আদি এলেকা থাকে। বিভিন্ন সংবেদী ইন্দ্ৰিয়ৰ পৰা অহা স্নায়ু প্রেৰণা আৰু মস্তিষ্কত ইতিমধ্যে
সঞ্চিত হৈ থকা বাৰ্ত্তাসমূহ বিশ্লেষণ কৰাৰ বাবে মস্তিষ্কত নিৰ্দিষ্ট কিছুমান স্থান থাকে। এই
সকলোবিলাকৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি বাৰ্তাসমূহৰ বিপৰীতে সিদ্ধান্ত গ্ৰহণ কৰিব পাৰি আৰু তাৰ
প্ৰেৰণা এঁচ্ছিক পেশীৰদ্বাৰা আমাৰ দেহৰ নিৰ্দিষ্ট অংশ যেনে আমাৰ ভৰিৰ পেশীসমূহলৈ
আজ্ঞাবাহী বাৰ্তা প্ৰেৰণ কৰে। কিছুমান অনুভূতি যেনে দৰ্শন অথবা শ্ৰৱণ অনুভূতিতকৈ আন

4-7.3 মানুহৰ WCE

কিছুমান অনুভূতি যেনে আমি অধিক খোৱা বুলি হোৱা অনুভূতি সম্পূৰ্ণ নিৰ্দিষ্ট। ইয়াৰ কাৰণে
ভোক অনুভূতিৰ কাৰণে ABS এটা ASN স্থান আছে।

মানুহৰ মস্তিস্কৰ চিহ্নিত চিত্ৰটো অধ্যয়ন কৰা। আমি তাত দেখা পাওঁ যে বিভিন্ন অংশবোৰৰ
নিৰ্দিষ্ট কাৰ্য থাকে। প্রত্যেক স্থানৰ কাৰ্যসমূহ বিচাৰ কৰিব পাৰিবানে?

এতিয়া আমি আৰম্ভণিৰ স্বৰ্তাবদ্ধ প্ৰতীপ ক্ৰিয়াৰ বিষয়ে আলোচনা কৰোঁ। স্বতঃস্ফৃৰ্তভাৱে
আহাৰ দেখিলে আমাৰ লালটি ওলায়, হৃদস্পন্দনৰ কথা নাভাবিলেও ইয়াৰ স্পন্দন হৈ থাকে।
এনেধৰণৰ কাৰ্য আমি ইচ্ছা কৰিলেও নিয়ন্ত্ণ কৰিব নোৱাৰো। উশাহ লবলৈ বা আহাৰ পাচন
হোৱাৰ কথা ভাবিব পাৰিবানে? সাধাৰণ প্রতীপ ক্ৰিয়া যেনে-- চকুৰমণিৰ আকাৰ সলনি কৰা,
চকীখন ঘূৰাই দিওঁতে চিন্তাৰ অনুভূতি আদি কাৰ্যত আন এবিধ পেশী চিন্ত৷ নকৰাকৈ চালিত হৈ
থাকে। এনেধৰণৰ অনৈচ্ছিক কাৰ্য মধ্য TVS আৰু পশ্চাৎ মস্তিস্কই নিয়ন্ত্ৰণ কৰি থাকে।

এডাল বাঁহত খোজ কঢ়াৰ কথা, চাইকেল চলোৱাৰ কথা বা পেঞ্চিল ডাল ধৰাৰ কথা
ভাবাচোন। এনেধৰণৰ কাৰ্যবোৰ নিয়ন্ত্ৰণ কৰে চেৰিবেলাম নামৰ অংশই। এই ক্ষেত্ৰত এচ্ছিক
কাৰ্যৰ যথাৰ্থ নিৰ্ভৰ কৰে শৰীৰৰ ভংগীমা আৰু সমতাৰ ওপৰত। যদি এই কাৰ্যবোৰ বন্ধ হৈ যায়

তেন্তে কি ঘটিব ভাবাচোন।

7.1.3 কেনেকৈ এই কলাবোৰ সুৰক্ষিত হৈ থাকে? (How are these tissues
বিভ্ঞান

--- Page 126 ---
protected?)

মানুহৰ মস্তিস্কটো এটা জটিল কোমল অংগ। বিভিন্ন কাৰ্য কৰিবৰ কাৰণে শৰীৰৰ ভিতৰত
ইয়াক সুৰক্ষিত কৰি ৰাখে। সেই কাৰণে শৰীৰৰ কৰোটিৰ টান আবৰনৰ ভিতৰত মস্তিস্কটো
সোমাই থাকে। কৰোটিৰ বাকচৰ ভিতৰত মস্তিস্কটো লুপথুপিয়া ধূসৰ দ্ৰব্যৰে গঠিত। ই বাহ্যিক
চাপ/খুণ্ডা আদি ধৰি ৰখাত সহায় কৰে। যদি তুমি হাতখনেৰে পিঠিৰ মাজভাগলৈ চুই চোৱা
এটা ওফন্দি উঠা অংশ গম পাবা। এইডালেই হৈছে ৰাজহাড় যি স্নায়ুৰজ্জুক সুৰক্ষিত কৰি ৰাখে।

7.1.4 ASUS কেনেকৈ ক্ৰিয়া কৰে ? (How does the Nervous Tissue
Cause Action ?)

আগতে আমি স্নায়ুকলাৰ বিষয়ে আলোচনা কৰি আহিছে। স্নায়ু কলাই কেনেকৈ বাৰ্তা গ্ৰহণ
কৰি শৰীৰৰ বিভিন্ন অংশত প্ৰেৰণ কৰে, বাৰ্তাৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি পেশীসমূহক ক্ৰিয়া কৰাৰ
বাবে সিদ্ধান্ত প্ৰেৰণ কৰে। অন্য কথাত, যেতিয়া ক্ৰিয়া কৰিবলগীয়া হয় তেতিয়া পেশী কলাইহে
অন্তিম কাৰ্য সমাধা কৰে। প্রাণীপেশী কেনেকৈ চালিত হয়? যেতিয়া এটা স্নায়ু প্ৰবাহ পেশীয়ে
লাভ কৰে তেতিয়া পেশীৰ আঁহবোৰে গতি কৰে। কেনেকৈ পেশীকোষবোৰে গতি কৰিব?
কোষীয় স্তৰৰ চলনৰ বিষয়ে সাধাৰণ ধাৰণা কৰিব পাৰি যে কোষৰ আকৃতি সলনি কৰি ইহঁতে
গতি কৰে। এতিয়া প্রশ্ন হ’ল পেশীকোষবোৰে কেনেকৈ আকৃতি সলনি কৰে? এই ক্ষেত্রত
নিশ্চয় কোষৰ ৰসায়ন নিহিত হৈ আছে। পেশীকোষবোৰত এবিধ বিশেষ প্রটিন থাকে। যেতিয়া
ইহঁতে বৈদ্যুতিক প্রবাহ গ্ৰহণ কৰে তেতিয়া ইহঁতৰ আকৃতি সলনি হয়। এনে হ’লে পেশীকোষৰ
প্ৰ‘টিনবোৰৰ নতুন শৃংখলাৰ কাৰণে ই সৰু হৈ যায়। নৱম শ্ৰেণীত পঢ়ি অহা বিভিন্ন প্রকাৰৰ
পেশীকলা যেনে--- এচ্ছিক পেশী, অনৈচ্ছিক পেশী আদিৰ বিষয়ে মনত পেলোৱা চোন।
আমি এতিয়ালৈকে আলোচন৷ কৰাৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি এঁচ্ছিক আৰু অনৈচ্ছিক পেশীবোৰৰ
মাজত পাৰ্থক্য কি বুলি ভাৱা?

প্রতীপ ক্ৰিয়া আৰু খোজ কঢ়াৰ মাজত পাৰ্থক্য কি?
দুটা নিউৰনৰ মাজৰ সংযোগী পথ বা চাইনেপ্‌ছত কি ঘটে?

মগজুৰ কোন অংশই দেহ লৰচৰ আৰু সমতা ৰক্ষা কৰাত অংশ লয়?
আমি ধূপকাঠিৰ গোন্ধ কেনেকৈ লওঁ?
প্রতীপ ক্ৰিয়াত মগজুৰ ভূমিকা কি?

7.2 উদ্ভিদৰ সমন্বয় (Coordination in Plants)

প্রাণীয়ে দৈহিক কাৰ্যবিলাক স্নায়ুতন্ত্ৰৰ সহায়ত নিয়ন্ত্ৰণ আৰু সমন্বয় ৰক্ষা কৰি থাকে। কিন্তু,
উদ্ভিদৰ সেই স্নানুতন্তৰও নাই, পেশীয় কলাও নাই। গতিকে ইহঁতে উত্তেজনাৰ প্রতি কেনেকৈ
সহাৰি জনায়? আমি যেতিয়া নিলাজী/লাজুকী বনৰ (Mimusa) পাত স্পৰ্শ কৰো তেতিয়া
সিহঁতৰ পাতবিলাক জঁই পৰি বা জাপ খাই যায়। যেতিয়া বীজ এটাৰ অংকুৰণ হয় তেতিয়া তাৰ
শিপা মাটিৰ তললৈ আৰু কাণ্ড বায়ুমণ্ডললৈ অৰ্থাৎ ওপৰলৈ গতি কৰে। কিয় এনেকুৱা হয়?

নিয়ল্বণ আৰু সমৱয় {19

--- Page 127 ---
120

প্ৰথমটোৰ CHAS, নিলাজী বনৰ পাতখিলা স্পৰ্শ কৰি দিয়াৰ লগে লগে উত্তেজনাৰ প্ৰতি সহাৰি
দিলে। ইয়াৰ লগত বিকাশ বা বৃদ্ধিৰ কোনো সম্পৰ্ক নাই। আনহাতে, বীজৰ অংকুৰণৰ গতি বা
চলনৰ দিশটো বিকাশ বা বৃদ্ধিৰ লগত জড়িত। যদিহে আমি এই বিকাশ বা বৃদ্ধিত বাধা প্রদান
কৰো তেতিয়া গতি কৰা দেখা নাপাম। সেয়েহে উদ্ভিদে দুই প্ৰকাৰৰ চলন দেখুৱায়--এটা হ’ল
বিকাশ বা বৃদ্ধি নিৰ্ভৰশীল চলন আৰু আনটো স্বতন্ত্ৰ চলন।

7.2.1 উদ্দীপনৰ প্ৰতি শীঘ্ৰে সহাৰি (Immediate Response to Stimulus)

আমি এতিয়া aes চলন অৰ্থাৎ নিলাজী বনৰ উত্তেজনাৰ প্রতি জনোৱা সহাৰিৰ কথা চিন্তা
কৰো আঁহা। যিহেতু এইবিধ চলনত বিকাশ বা বৃদ্ধি জড়িত নহয় সেয়েহে উদ্ভিদজেোপাই
নিশ্চিতভাবে স্পৰ্শৰ বাবেই সহাৰি দিয়ে। কিন্তু এই উদ্ভিদজোপাৰ দেহত কোনো স্নায়ু বা পেশীয়
Fale নাই। তেনেহ’লৈ উদ্ভিদজোপাই স্পৰ্শৰ প্রতি কেনেকৈ সহাৰি দিলে আৰু পাতখিলাই

কেনেকৈ গতি বা চলন লাভ কৰিলে।

আমি যদি উদ্ভিদজোপাৰ কোনটো অংশত স্পৰ্শ কৰিছিলো আৰু কোনটো অংশই প্রকৃততে
গতি বা চলন লাভ কৰিছিল তাৰ বিষয়ে ভালদৰে মনোযোগ দিওঁ তেতিয়া আমি নিশ্চিত হ’ম
যে স্পৰ্শ কৰা অংশটো আৰু গতি লাভ কৰা৷ অংশটো পৃথক। যদি এইটোৱেই হয় তেন্তে স্পৰ্শ
কৰা অংশৰ পৰা গতি লাভ কৰা অংশলৈ নিশ্চয়কৈ দুই ঠাইৰ মাজত কিবা সংযোগ থাকিব
লাগিব। প্ৰাণীৰ দৰে নহ’লেও উদ্ভিদেও এনে সংযোগ স্থাপনত বৈদ্যুতিক-ৰাসায়নিক (Electrical-
Chemical) মাধ্যমৰ যোগেদি এটা কোষৰ পৰা আন এটা কোষলৈ সংযোগ ৰক্ষা কৰি থাকে।
প্রাণীৰ দৰে উদ্ভিদৰ দেহত কোনো সংযোগ ৰক্ষাকাৰী বিশেষত্বপূৰ্ণ কলা নাথাকে। প্রাণীৰ দৰে,
চলন প্রক্ৰিয়াত উদ্ভিদেও কোষৰ আকাৰ সলনি কৰে। প্রাণীয়ে এই সাল সলনি পেশীয় কলাত
নিহিত হৈ থকা এক বিশেষ প্রর্টিনৰ সহায়ত সম্পন্ন কৰে আনহাতে উদ্ভিদে কোষত থকা পানীৰ
তাৰতম্যৰ যোগেদি সম্পন্ন কৰে; ফলত কোষবিলাক ho বা Wel হৈ পৰে আৰু সেইবাবেই
কোষৰ আকাৰৰ সাল-সলনি হয়।

7.2.2 বৃদ্ধিৰ বাবে হোৱা চলন (Movement Due to Growth)

কিছুমান উদ্ভিদেযেনে মটৰ মাহ আদিয়ে আকৰ্ষৰ সহায়ত অন্য উদ্ভিদৰ গাত বা জেওৰাত coal
দি বগাই যাব পাৰে। এই আকৰ্ষবিলাকে স্পৰ্শৰ প্রতি সহাৰি দিয়ে বা উত্তেজিত হয়। যেতিয়া
এইবিলাকে কোনো আধাৰত স্পৰ্শ কৰে তেতিয়া আধাৰত লাগি থকা আকৰ্ষৰ অংশটো খৰকে
বৃদ্ধি নহয়; কিন্তু আধাৰত লাগি নথকা অংশটো খৰকৈ বৃদ্ধি হয়। ইয়াৰ ফলত oie’ ডাল
আধাৰত পাক খাই ওপৰলৈ বগাই যাব পাৰে। সাধাৰণতে, প্ৰায়বিলাক উদ্ভিদে কোনো এটা
নিৰ্দিষ্ট গতিৰ দিশতহে ধীৰে ধীৰে উত্তেজনাৰ প্ৰতি সহাৰি জনায়। যিহেতু এনে বৃদ্ধি কেৱল
এটা দিশতহে হোৱা দেখা যায় আমি তাৰ চলন বা গতি হোৱা বুলি অনুভৱ কৰো। এতিয়া
আমি এনে ধৰণৰ চলনৰ বিষয়ে উদাহৰণসহ বুজি লওঁ আঁহা।

বিজ্ঞান

--- Page 128 ---
ৃ

= কনিকেল ফ্লাক্স (Conical Flask) এটাত পানী ভৰাই লোৱা৷

৷" FSGS মুখখন এখন তাৰৰ জালিৰে মেৰিয়াই লোৱা।

= সদ্য অংকুৰিত দুটা বা তিনিটা উৰহীৰ বীজ তীৰৰ জালি খনৰ
ওপৰত Wal |

= এটা ডাঠ কাগজৰ বাচক লোৱা; তাৰে এটা ফাল এৰুৱাই লোৱা৷

= চিত্ৰ-7.5 ত দেখুওৱাৰ দৰে ফ্লাক্স সহ ডাঠ কাগজৰ বাকচটো সূৰ্যৰ

পোহৰ সোমোৱা এখন খিড়ীকিৰ মুখত বাকচটোৰ খোলা মুখখন

পোহৰ পৰাকৈ ৰাখা।

দুই তিনি দিনৰ পাচত, তোমালোকে দেখা পাবা যে কাণ্ডৰ আগটো

ভীজ লৈ পোহৰৰ দিশে গতি কৰিছে আৰু শিপাই পোহৰৰ বিপৰীত

দিশত গতি কৰিছে।

= এতিয়া ফ্লাক্সটো এনেদৰে আঁতৰাই ৰাখা যাতে শিপা সূৰ্যৰ পোহৰৰ

এ 7.5

ফালে আৰু কাণ্ড পোহৰৰ বিপৰীত দিশত থাকে। এনেদৰে কিছুদিন
ৰাখি থোৱা।

= আগতীয়াকৈ ওলোৱা কাণ্ড আৰু শিপাৰ অংশটোৰ গতিৰ দিশ
সলনি হৈছেনে?

2 নতুনকৈ বিকশিত হোৱা অংশৰ দিশৰ লগত কিবা প্রভেদ
দেখিছানে?

= এই কাৰ্য কলাপৰ যোগেদি তোমালোকে কি সিদ্ধান্ত ল’বা?

বৃদ্ধি আৰু বিকাশ হৈ থকা উদ্ভিদৰ চলনৰ দিশ পৰিবেশৰ
কিছুমান কাৰক যেনে-পোহৰ, মধ্যাকৰ্ষনিক বলৰ সহায়ত সলনি কৰিব
পাৰি। এনে দিশ সম্বন্ধীয় চলন বিলাক উদ্দীপকৰ দিশত বা তাৰ

বিপৰীত দিশত সংঘটিত হয়। সেয়েহে, পৌহৰানুবেগী (Phototropic) 47.6 : উঞ্জিদৰ ভু-কেন্দ্ৰাবেগী চলন

DAC দুই প্রকাৰৰ; কাণ্ডৰ Vial অংশ পোহৰৰ দিশত ধাবিত হয়
আনহাতে শিপা পোহৰৰ বিপৰীত দিশত ধাবিত হয়। এইবোৰে উদ্ভিদক কেনেদৰে সহায় কৰে?
উদ্ভিদে অন্য কিছুমান উদ্দীপকৰ প্ৰতিও সহাৰি জনায়৷ উদ্ভিদৰ শিপা সদায় মাটিৰ তললৈ
গতি কৰে বা অধোমুখী চলন আনহাতে কাণ্ড সদায় মাটিৰ ওপৰলৈ উৰ্ধমূখী দিশত গতি কৰে।
কাণ্ড আৰু শিপাৰ ক্ৰমে উৰ্ধমূখী আৰু অধোমুখী চলনক পৃথিৱীৰ মধ্যাকৰ্ষণিক বলৰ প্রতি
সহাৰি দিয়ে বুলি গণ্য কৰিব পাৰি আৰু ইয়াক ভূকেন্দ্ৰাবেগী (Geotropism), চলন অখ্যা দিয়া
হয় (চিত্র-7.6)। যদি “হাইড্ৰ’ ”("Hydro") ৰ অৰ্থ জল বা পানী আৰু “কেম” (‘Chemo’) ৰ
অৰ্থ ৰস বা ৰাসায়নিক হয় তেন্তে জলনুবেগী (Hydrotropism) আৰু ৰাসায়নুবেগী চলন
(Chemotropism) বুলিলে কি চলন বুলি বুজিবা ? এনে ধৰণৰ দিশ সম্বন্ধীয় কোনো কাৰকৰ
উদ্দীপনৰ বাবে হোৱা চলনৰ উদাহৰণ দাঙি ধৰিব পাৰিবানে? কেম'ট্ৰপিজিমৰ এক উদাহৰণ
হ’ল ডিম্বকৰ দিশে পৰাগ নলীকাৰ গতি। এই বিষয়ে আমি জীৱৰ প্ৰজনন প্রক্ৰিয়াৰ ওপৰত
পৰীক্ষা নিৰীক্ষা কৰিলে অধিক কথা জানিব পাৰিম।
এতিয়া আমি পুনৰ এবাৰ বহুকোষী জীৱই কেনেদৰে বাৰ্তা প্ৰেৰণ কৰে সেই বিষয়ে চিন্তা
কৰো আঁহা। নিলাজী বনৰ স্পৰ্শৰ প্রতি দিয়া সহাৰি অতি ক্ষিপ্ৰ । আনহাতে সূৰ্যমুখী ফুলৰ দিন
আৰু ৰাতিৰ প্ৰতি সহাৰি কিছু MES | সেইদৰে বৃদ্ধিৰ লগত জড়িত চলনবিলাক আৰু বেচি মন্থৰ।
প্রাণীৰ দেহতো বৃদ্ধি আৰু বিকাশৰ দিশ সুনিয়ন্ত্ৰিত। আমাৰ বাহু বা আঙুলিবিলাক
এক নিৰ্দিষ্ট দিশত বৃদ্ধি হয়, যধে ACA নহয়। সেয়েহে, নিয়ন্ত্রিত চলনবিলাক ক্ষিপ্ৰ বা ES হ'ব
পাৰে। যদিহে উদ্দীপকৰ প্ৰতি সহাৰি ক্ষিপ্ৰ হয়, তেতিয়া সিহঁতৰ তথ্য স্থানাস্তৰণ ব্যৱস্থাও খৰতকীয়া
হ'ব লাগিব। এই ক্ষেত্ৰত, সঞ্চাৰণৰ মাধ্যমও অতি খৰতকীয়াকৈ গতি কৰিব পৰা হ’ব লাগিব।

MARY আৰু সমৱয়

॥){

--- Page 129 ---
ইয়াৰ বাবে বিদ্যুত প্ৰেৰণা (electrical inpulse) হ’ল উৎকৃষ্ট। কিন্তু বিদ্যুত প্ৰেৰণাৰ ব্যৱহাৰৰ
সীমাবদ্ধতা আছে। প্রথমতে এইবিলাক কেৱল স্নায়ু কলাৰ লগত সংপৃক্ত হৈ থকা
কোষবিলাকলৈহে গতি কৰিব পাৰিব, প্রাণী দেহৰ সকলোবিলাক কোষলৈ নহয়। দ্বিতীয়তে,
যেতিয়া কোনো এটা কোষে বিদ্যুত প্ৰেৰণাৰ সৃষ্টি কৰি প্ৰেৰণ বা সঞ্চাৰণ কৰে তেতিয়া নিৰ্দিষ্ট
কিছু সময় জিৰণি লৈহে পুনৰ নতুনকৈ এটা বিদ্যুত প্ৰেৰণা সঞ্চাৰণ কৰিব পাৰে। অন্য অৰ্থত,
কোষে অবিৰতভাবে বিদ্যুত প্ৰেৰণা সঞ্চাৰণ কৰিব নোৱাৰে। সেয়েহে, আশ্চৰ্য্যকৰ কথা নহয়
যে, অধিকাংশ বহুকোষী জীৱই আন এক প্ৰথাৰেও কোষৰ মাজত যোগাযোগ ৰক্ষা কৰি থাকে
আৰু ইয়ে হ’ল ৰাসায়নিক সংযোগ |

যদিহে বিদ্যুত প্ৰেৰণাৰ সৃষ্টিৰ পৰিবৰ্তে উদ্দীপক কোষটোৱে ৰাসায়নিক যৌগ এৰি দিয়ে,
তেতিয়া নিৰ্দিষ্ট কোষটোৰ চাৰিওপাশে এই যৌগটোৰ ব্যাপন ঘটিব। এতিয়া যদি সেই যৌগটো
এৰি দিয়া কোষটোৰ কাষত থকা কোষবিলাকে বিশেষ অণুৰ যোগেদি চিনাক্ত কৰি ধৰা পেলাব
পাৰে তেতিয়া সিহঁতে তথ্যবোৰ চিনি লৈ সঞ্চাৰিত কৰিব পাৰে। অৱশ্যে, এই প্ৰক্ৰিয়া মন্থৰ
হলেও দেহৰ স্নায়ু কোষ নিৰ্বিশেষে সকলোবিলাক কোষলৈ সঞ্চাৰণ হোৱাতো সম্ভৱপৰ হব
আৰু এই সঞ্চাৰণ স্থায়ী হোৱাৰ উপৰিও নিয়মীয়াকৈ চলি থাকিব। বহুকোষী জীৱই নিয়ন্ত্ৰণ
আৰু সমন্বয় ৰক্ষাত ব্যৱহাৰ কৰা এই ধৰণৰ যৌগবিলাক বা সঞ্জীৱনী পদাৰ্থ বা হৰমোন
(Hormone) ৰ বিচিত্ৰতা আমি ভবাতকৈ বহুগুণে বেছি। উদ্ভিদৰ বিভিন্ন প্রকাৰৰ সঞ্জীৱনী
পদাৰ্থবিলাকে বৃদ্ধি, বিকাশ আৰু পৰিবেশৰ লগত সমন্বয় ৰক্ষাত সহায় কৰে। এইবিলাক সংশ্লেষিত
হোৱা স্থানৰ পৰা সিহঁতে কাৰ্য সমাধা কৰা স্থান আঁতৰত হ’লেও ব্যাপন প্ৰক্ৰিয়াৰে সেই ঠাই পায়গৈ।

আমি এটা উদাহৰণ লওঁ আঁহা; যিটো আমি ইতিমধ্যে কাৰ্যকলাপ 7.2 ত কৰি আহিছে৷।
উদ্ভিদৰ কাণ্ডৰ বৃদ্ধি ঘটি থকা৷ অগ্রৰ অংশ পোহৰৰ দিশে গতি কৰে, কাণ্ডৰ এই Vet অংশত
অক্সিন (Auxin) নামৰ এটা সঞ্জীৱনী পদাৰ্থৰ সংশ্লেষণ হয়, ইয়ে কোষৰ আকাৰ ডাঙৰ আৰু
দীঘল হোৱাত সহায় কৰে। যেতিয়া উদ্ভিদ জোপালৈ মাত্ৰ এটা ফালৰ পৰাহে পোহৰ উপলব্ধ
হয় তেতিয়া VBA পোহৰ নপৰা কাণ্ডৰ অংশলৈ ব্যাপন ঘটে। পোহৰ নপৰা কাণ্ডৰ অংশত
অক্সিনৰ গাঢ়তাই তাত থকা কোষবিলাক দীঘল হোৱাৰ বাবে উদ্দীপনা যোগায়। ইয়াৰ ফলতেই
উদ্ভিদৰ কাণ্ড পোহৰৰ ফালে গতি কৰিবলৈ ভীজ লয়।

উদ্ভিদৰ আন এবিধ সঞ্জীৱনী পদাৰ্থ হ’ল জিবাৰেলিন (Gibberelin) যিটোৱে অক্সিনৰ
নিচিনাকৈ কাণ্ডৰ বৃদ্ধি হোৱাত সহায় কৰে। সেইদৰে চাইট’কাইনিনে (Cytokinin) কোষ বিভাজনত
সহায় কৰে। এইবিধ প্রাকৃতিক সঞ্জীৱনী পদাৰ্থ আৰু সেইবাবেই এইবিধৰ গাঢ়তা খৰতকীয়াকৈ
কোষ বিভাজন হোৱা স্থানত যেনে ফল, বীজ আদিত বেচিকৈ পোৱা যায়। ইয়াৰ উপৰিও
উদ্ভিদৰ বৃদ্ধি বন্ধ হোৱাৰ জাননী দিয়াৰ বাবেও এক সঞ্জীৱনী পদাৰ্থৰ প্ৰয়োজন আছে। এবচাইচিচ্‌
এচিড (Abscisic Acid) নামৰ সঞ্জীৱনী পদাৰ্থবিধে উদ্ভিদৰ বৃদ্ধিত বাধা দিয়ে। এইবিধ সঞ্জীৱনী
পদাৰ্থৰ প্রভাবতেই গছৰ পাত সৰি পৰে।

উদ্ভিদৰ সঞ্জীৱনী পদাৰ্থ (Plant Hormone) বিলাক কি কি?
নিলাজী বনৰ পাতৰ চলন পৰিঘটনাটো কাণ্ডৰ কুমলীয়া আগৰ পোহৰৰ দিশত গতি কৰা

পৰিঘটনাটোৰ মাজত কি পাৰ্থক্য আছে?

উদ্ভিদৰ বৃদ্ধিত অৰিহনা যোগোৱা এবিধ সঞ্জীৱনী পদাৰ্থৰ উদাহৰণ দিয়া।

কোনো এক আধাৰত চাৰিওপাশে SPAS বৃদ্ধিত অক্সিনে কেনেকৈ সহায় কৰে?
জলানুবেগী (Hydrotropism) ৰ পৰীক্ষা মূলক আৰ্হি এটা প্ৰস্তুত কৰা।

129 বিভ্ঞান

--- Page 130 ---
7.3 প্ৰাণী হৰমন (Hormones in Animal)

প্রাণীদেহৰ জীৱন ক্ৰিয়াসমূহ স্নায়ুতন্ত্ৰৰ উপৰিও ৰাসায়নিক সমন্বয়ৰ দ্বাৰাও নিয়ন্ত্রিত হয়। কিছুমান
ৰাসায়নিক পদাৰ্থই শৰীৰৰ যাৱতীয় বিপাকীয় ক্ৰিয়া পৰিচালনা আৰু নিয়ন্ত্ণ কৰে। কেনেকৈ
এনে ৰাসায়নিক AMAA প্ৰাণীসমূহৰ দেহৰ উদ্দীপনা প্ৰেৰণ কৰে? কেতিয়াবা কিছুমান
প্রাণীয়ে আংতকিত মুহূৰ্তত দেহটো বিশেষ আকৃতি কৰি দেখুৱায়, কেতিয়াবা কেৰ্কেটুৱা
(Squirrels) বোৰে ভয় খালে কেনেকুৱা কৰে বাৰু? সিহঁতে এটাই আন এটাৰ লগত কাজিয়া
কৰিব বিচাৰে নতুবা আনটো পলাই আঁতৰি যায়। কাজিয়া কৰা বা পলাই আঁতৰি যোৱা দুয়োটা
ক্ৰিয়া যথেষ্ট জটিল। দুয়োটা ক্ৰিয়াতে শক্তি প্রয়োগ কৰি awl কৰে। বিভিন্ন ধৰণৰ কলা
সমন্বিত হৈ এনে কাৰ্য সম্পাদিত কৰে। কিন্তু দুটা প্রাণীৰ মাজত দন্দ বা কাজিয়া কৰা বা দৌৰি
ফুৰা পৰিঘটনা কেইটা সম্পূৰ্ণ বেলেগ৷ এনেধৰণৰ মুহূৰ্তবোৰত দেহত সাধাৰণ প্রস্তুতি (Common
preparation) কৰি লয়। এনেধৰণৰ প্রস্তুতিবিলাকে সহজতে কৰিবলগা কাৰ্যবিলাক সম্পাদন
কৰে। এনেধৰণৰ কৌশলবিলাক কেনেকৈ লাভ কৰে?

যদি কেৰ্কেটুৱাৰ দেহৰ কলাবোৰ এনেদৰে গঠিত হৈছে যে কেৱল স্নায়ুকোষৰ মাজেদি
বৈদ্যুতিক প্ৰেৰণা পাৰ হৈ যায় তেতিয়া কোনো এটা কাৰ্য সম্পাদনা কৰিবলৈ সহজ হয়। যদি
দেহৰ সকলো কোষে ৰাসায়নিক উদ্দীপনা লাভ কৰে তেন্তে দেহৰ বহুত পৰিবৰ্ত্তন সংঘটিত
হয়। অধিবৃক ate (adrinal gland) য়ে নিঃসৰন কৰা এড়্ৰিনেলিন নামৰ হৰম’নবিধৰ সহায়ত
এনেধৰণৰ পৰিঘটনা মানুহকে ধৰি আন বহুতো প্রাণীৰ ক্ষেত্ৰত ঘটে। বিভিন্ন ধৰণৰ অন্তঃস্ৰাৱী
গ্ৰন্থিবোৰৰ অৱস্থান লক্ষ্য কৰা (চিত্রৰ-7.7)।

এড্ৰিনেলিন পোনপটীয়াকৈ তেজত নিঃসৰন কৰে আৰু দেহৰ বিভিন্ন অংশলৈ কঢ়িয়াই লৈ
যায়। এই হৰম’নবিধে নিৰ্দিষ্ট কাৰ্যকৰী লক্ষ্য অংগ (target organs) বা নিৰ্দিষ্ট কোষকলাত
ক্ৰিয়া কৰে। ইয়াৰ ভিতৰত হৃদযন্তুও অন্তৰ্ভুক্ত । ইয়াৰ ফলত আমাৰ AAS ধপ্‌ ধপনি বাঢ়ি যায়
ফলত পেশীসমূহত অক্সিজেনৰ যোগান বৃদ্ধি হয়। ধমনীবোৰক SVR থকা পেশীবোৰৰ
সংকোচনৰ ফলত পাচনতন্ত্ৰ আৰু ছালত তেজৰ প্রবাহ কমি যায়। ইয়াৰ কাৰণে কংকাল পেশীলৈ
তেজ প্রবাহিত ST | মধ্যচ্ছদা আৰু কামিহাড়ৰ পেশী সংকোচনৰ ফলত শ্বাস-প্রশ্বাসৰ হাৰ বৃদ্ধি
পায়। এই সকলোবিলাক সহাৰি একেলগ হৈ কোনো এটা কাৰ্য সম্পাদন হয়। এনেধৰণৰ প্রাণী
হৰম’নবিলাক আমাৰ দেহৰ নিয়ন্ত্ৰণ আৰু সমন্বয় ৰক্ষা কৰাৰ অন্য এক দ্বিতীয় প্রকাৰৰ তন্ত্ৰ —
SBI SF (endocrine system) ৰ অংশ।

= {64-7.7 টো লক্ম্য কৰা|
= চিত্ৰত উল্লেখ কৰা CREE গ্ৰন্থিবোৰ চিনাক্ত কৰা।

= কিছুমান অন্তঃস্ৰাৱী গ্ৰন্থিৰ বিষয়ে পাৱত আলোচনা কৰা হৈছে। লাইবেৰীৰ কিতাপ

উদ্ভিদ হৰম’নবোৰে কেনেকৈ উৰ্ধমূখী বৃদ্ধি নিয়ন্তণ কৰে মনত পেলোৱাচোন। প্রাণী
হৰম’নবোৰে কেনেধৰণৰ কাৰ্য সম্পাদন কৰে? প্রাণীৰ ক্ষেত্ৰত নিৰ্দিষ্ট দিশত বৃদ্ধিৰ কথা আমি
অনুমান কৰিব নোৱাৰো। পোহৰৰ দিশ বা মাধ্যাকৰ্ষনিক দিশত প্ৰাণীৰ বৃদ্ধি দেখা নাযায়। অতি
সুক্মুভাৱে চালে দেখা যাব যে প্ৰাণীদেহৰ নিৰ্দিষ্ট অংশত নিয়ন্ত্ৰিতভাৱে বৃদ্ধি হৈ থাকে। উদ্ভিদৰ
দেহৰ বিভিন্ন অংশত পাত ওলোৱা দেখা যায়। কিন্তু আমাৰ মুখত আঙুলি সৃষ্টি কৰিব AAT |
আমাৰ দেহৰ গঠন এটা নিৰ্দিষ্ট প্রক্ৰিয়াত নিয়ন্ত্ৰিত হৈ থাকে। শিশু এটাৰ দেহৰ বৃদ্ধি নিৰ্দিষ্ট
প্রক্ৰিয়াৰে নিয়ন্ত্রিত হৈ থাকে।

MGT আৰু সমহয়

123

--- Page 131 ---
124

(ba 7.7 মানুহৰ দেহৰ বিভিন্ন TEXT এছিসমূহ (a) পুৰচষ (৮) Bl

এতিয়া কেইটামান উদাহৰণৰ সহায়ত সমন্বিত বৃদ্ধিত হৰম’নে কেনেকৈ সহায় কৰে তাক
ভালদৰে বুজিব পৰা৷ যাব। নিমখৰ টোপোলাবোৰত ‘আয়ডিনযুক্ত নিমখ’ বুলি লিখা দেখিবলৈ
AS | আমাৰ খাদ্য প্ৰণালীত আয়ডিনযুক্ত নিমখৰ প্রয়োজন কিয়? থাইৰয়েড গ্ৰন্থিয়ে থাইৰক্সিন
হৰম’ন প্রস্তুত কৰিবৰ বাবে আয়ডিন প্রয়োজন হয়। দেহৰ কাৰ্বহাইড্েট, প্ৰ’টন আৰু চৰ্বীৰ বিপাকীয়
ক্ৰিয়াসমূহ থাইৰক্সিনে নিয়ন্ত্ৰণ কৰি ৰাখে। ইয়াৰ ফলত দেহৰ বৃদ্ধি সমতা ৰক্ষা কৰাত সহায়
কৰে। থাইৰক্সিন হৰম’ন সংশ্লেষণৰ কাৰণে আয়ডিন অতি লাগতিয়াল পদাৰ্থ। আমাৰ খাদ্যত
আয়ডিনৰ পৰিমাণ হাস হ’লে গৰল ৰোগ (৪০10০) হোৱাৰ সম্ভাৱনা BA | গৰলৰোগত ভোগা
ৰোগীৰ ডিঙিটো ওফণ্ডি ফুলি যায়। a 7.76 দেখুওৱা চিত্ৰত এই কথাৰ সৈতে ইয়াৰ অৱস্থান
তুলনা কৰিব পাৰিবানে?

কেতিয়াবা কেতিয়াবা আমি বাউনা (dwarf) আৰু FEI ওখ (gigantic) ব্যক্তি দেখা পাওঁ।
তোমালোকে জানানে এনেবোৰ কিয় হয়? দেহব্ধনকাৰী হৰম’ন নামৰ এবিধ হৰম’ন পিটুইটাৰী
গ্ৰন্থিয়ে নিঃসৰন কৰে। এইবিধ হৰম’নৰ কাম নামৰ দৰে অৰ্থাৎ দেহৰ বৰ্ধন আৰু বিকাশত এইবিধ
হৰম’নে সহায় কৰে। বাল্যকালত এইবিধ হৰম’নৰ নিঃসৰন কম হলে বাউনা হয়।

সচৰাচৰ কেতিয়াবা 10 -- 12 বছৰ বয়সৰ শিশুৰ আকস্মিক কিছুমান পৰিৱৰ্তন দেখা যায়।
এনেবোৰ পৰিৱৰ্তনৰ কাৰণ হ'ল কৈশোৰ কালত ল’ৰাৰ টেষ্ট'টেৰন (testosteron) আৰু ছোৱালীৰ
এষ্ট’জেন (Oestrogen) নিঃসৰন হয়।

তোমালোকৰ পৰিয়ালৰ নতুবা বন্ধুবৰ্গৰ কোনোবা ব্যক্তিক ডায়েবেটিছ ৰোগ হোৱাৰ বাবে
চেনি কমকৈ খাবলৈ পৰামৰ্শ দিছে নেকি? ডায়েবেটিছ ৰোগত আক্ৰান্ত ব্যক্তিক ডাক্তৰে ইনচুলিন
বেজী দি চিকিৎসা কৰে। Gaeta গ্ৰন্থিয়ে ইনচুলিন হৰম’ন নিঃসৰণ কৰে। যদি যথোপযুক্ত
পৰিমাণৰ ইনচুলিন নিঃসৰণ নহয় তেন্তে তেজত Arras পৰিমাণ যথেষ্ট বাঢ়ি যায়। ইয়াৰ
ফলত দেহৰ যথেষ্ট ক্ষতি হয়।


--- Page 132 ---
ওপৰৰ আলোচনাৰ পৰা জনা গ’ল যে অন্তঃস্ৰাৱী গ্ৰন্থিসমূহে দেহত যথোপযুক্ত হৰম’ন
নিঃসৰণ কৰে। নিৰ্দিষ্ট প্রক্ৰিয়াৰে দ্বাৰা হৰম’ন নিঃসৰণৰ মাত্ৰা নিয়ন্ত্ৰণ কৰি থাকে। ফিড্‌-বেক
পদ্ধতি (Feedback mechanism) ৰ দ্বাৰা দেহৰ হৰম’ন নিঃসৰণৰ সময় আৰু পৰিমাণ নিৰ্ধাৰণ
হয়। উদাহৰণস্বৰূপে তেজত গ্লুক’জৰ মাত্ৰা বাঢ়ি গলে অগ্্যাশয় কোষে বেছিকৈ ইনচুলিন নিঃসৰণ
কৰে। যদি তেজত গুক’জৰ মাত্ৰা কমে তেতিয়া ইনচুলিনৰ নিঃসৰণ কমি যায়।

প্রাণীদেহৰ ৰাসায়নিক সমন্বয় কেনেকৈ সংঘটিত হয়?

আয়ডিন পুষ্ট লৱণ খোৱাটো কিয় আৱশ্যক?

আমাৰ দেহৰ তেজত এড্ৰিনেলিনৰ নিঃসৰন ঘটিলে দেহত কেনে প্ৰতিক্ৰিয়া হয়?
কিছুমান ডায়েবেটিচ ৰোগীক ইনচুলিনৰ বেজী দিয়া হয় কিয়?

স্নায়ুতন্ত্ৰ আৰু হৰম’নৰ দ্বাৰা আমাৰ দেহৰ নিয়ন্ত্ৰণ আৰু সমন্বয় সংঘটিত হয়।

স্নায়ুতন্ত্ৰৰ ক্ৰিয়াসমূহ তিনিটা ভাগত ভাগ কৰিব পাৰি প্রতীপ ক্ৰিয়া, এচ্ছিক ক্ৰিয়া আৰু অনৈচ্ছিক ক্ৰিয়া।
স্নায়ুতন্ত্ৰই উদ্দীপনা প্ৰেৰণৰ কাৰণে বৈদ্যুতিক প্ৰেৰণা প্ৰেৰণ কৰে।

স্নায়ুতন্ত্ৰই আমাৰ ইন্দ্ৰিয়সমূহৰ পৰা উদ্দীপনা গ্ৰহণ কৰি পেশীৰদ্বাৰা ক্ৰিয়া কৰে।

ৰাসায়নিক সমন্বয় উদ্ভিদ আৰু প্ৰাণী দুয়ো APACS পোৱা যায়।

জীৱদেহৰ এটা অংশত নিঃসৰণ হোৱা হৰম’ন দেহৰ আন অংশলৈ গতি কৰি নিৰ্দিষ্ট কাৰ্য সম্পাদনা কৰে।
ফিড-বেক পদ্ধতি (Feed back Mechanism) ৰ দ্বাৰা হৰম’নৰ ক্ৰিয়া নিয়ন্ত্ণ কৰে।

1. তলত উল্লেখ কৰা কোনবিধ উদ্ভিদৰ সঞ্জীৱনী পদাৰ্থ?
(a) ইনচুলিন
(b) থাইৰ'ক্সিন
(০) PRR
(0) চাইট’কাইনিন

2. দুটা নিউৰণৰ মাজৰ ফাঁকটোক কি বুলি কয়?
(a) ডেনড্ৰাইট
(b) চাইনেপচ্‌
(০) এক্সন
(0) প্রেৰণা

নিয়হ্বণণ আৰু ATTA 125

--- Page 133 ---
126

. মগজুৱে কি কাম কৰে ==

(৪) ভাৱ আৰু চিন্তা কৰা
(b) হৃদপিন্দ স্পন্দন নিয়ন্ত্ৰণ
(০) দেহৰ সমতা ৰক্ষা

(0) ওপৰৰ আটাইকেইটা

. আমাৰ দেহৰ গ্ৰাহক অংগৰ কাম কি? গ্ৰাহক অংগই যথোপযুক্তভাৱে কাম নকৰিলে কেনে পৰিস্থিতি হ'ব

ভাবাচোন। ইয়াৰ ফলত কি সমস্যা VA পাৰে?

. নিউৰন গঠনৰ এটা চিত্ৰ আঁকা। ইয়াৰ কাৰ্য বৰ্ণনা কৰা।

. উদ্ভিদৰ পোহৰানুবেগী প্ৰতিক্ৰিয়া কেনেকৈ সংঘটিত হয়?

. স্নায়ুৰজ্জুত আঘাট হ’লে কেনে বাৰ্তাত ব্যাঘাট ঘটে?

. উদ্ভিদৰ ৰাসায়নিক সমন্বয় কেনেদৰে সংঘটিত হয়?

. এঁছচ্ছিক ক্ৰিয়া আৰু প্ৰতীপ ক্ৰিয়াৰ মাজত পাৰ্থক্য কেনেকৈ উলিয়াবা?

. প্রাণীৰ নিয়ন্ত্ণ আৰু সমন্বয়ৰ স্নায়ুতন্ত্ৰৰ আৰু হৰম’নৰ ক্ৰিয়াৰ মাজত তুলনামূলক আলোকপাত কৰা।
. নিলাজী বনৰ পাতৰ চলনৰ লগত আমাৰ ভৰিৰ চলনৰ আচৰণৰ মাজত পাৰ্থক্য কি?


--- Page 134 ---
\ / (How bo ORGANISMS REPRODUCE)

জীৱৰ এটা গুৰুত্বপূৰ্ণ বৈশিষ্ট্য হৈছে বংশবৃদ্ধি কৰ৷ ক্ষমতা। এতিয়া বংশবৃদ্ধি কৰা প্রক্ৰিয়াৰ
বিষয়ে আলোচনা কৰাৰ আগতে এটা অতি সাধাৰণ প্রশ্ন উদয় হয় যে জীৱসমূহে কিয় বংশবৃদ্ধি
কৰে? জীৱৰ অতি আৱশ্যকীয় জীৱন প্রক্ৰিয়া যেনে পৰিপুষ্টি, শ্বসন বা ৰেচনৰ দৰে বংশ বৃদ্ধি
গতিকে, জীয়াই থকাৰ বাবে আৱশ্যক নোহোৱা প্রক্ৰিয়া এটাৰ বাবে জীৱই অযথা শক্তি অপচয়
কৰাটো উচিত কথা হ’ব জানো ? ইয়াৰ সাম্ভাৱ্য উত্তৰটোৰ বিষদ আলোচনা শ্ৰেণীকোঠাত কৰাটো
আমোদজনক B'S |

উক্ত কৌতুহলপূৰ্ণ প্রশ্নৰ উত্তৰ যিয়েই নহ’ওক কিন্তু বংশবৃদ্ধি হোৱাৰ বাবেহে জীৱসমূহ
দেখিবলৈ পোৱা যায়। যদি কোনো ঠাইত এটা মাত্ৰ জীৱ বংশ বৃদ্ধি নকৰাকৈ থাকে, তেতিয়া
প্রকৃততে ভৱিষ্যতে ইয়াৰ অস্তিত্ব নাথাকিব। পৰিবেশত একে প্রজাতিৰ বহুত জীৱ বা ব্যক্তি
দেখিবলৈ পোৱা AT দুটা বেলেগ জীৱ একেটা প্ৰজাতিৰে অন্তৰ্ভূক্ত বুলি কেনেকৈ জানিম?
সাধাৰণতে, আমি দেখো যে সিহঁতৰ পৰস্পৰৰ মাজত সাদৃশ্য থাকে। গতিকে বংশবৃদ্ধি কৰা
জীৱসমূহে দেখাত একেধৰণৰ কিছু নতুন জীৱৰ সৃষ্টি কৰে।

8.1 জীৱসমূহে নিজৰ হুবহু সৃষ্টি কৰিব পাৰেনে ? (DO ORGANISMS CREATE
EXACT COPIES OF THEMSELVES?)

জীৱসমূহৰ দেহৰ অবয়ব একে হ’লে দেখিবলৈ একে সাদৃশ্যৰ হয়। যদি দেহৰ অবয়ৰ একেধৰণৰ
হ’বলগীয়া হয় তেন্তে ইয়াৰ গঠনৰ প্ৰতিলিপি একেধৰণৰ হ’ব লাগিব। গতিকে দেখা যে যায়
জীৱৰ বংশ বৃদ্ধি প্রক্ৰিয়া দেহৰ অবয়বৰ প্ৰতিলিপি প্রক্ৰিয়াৰ দৰে। আমি নৱম শ্ৰেণীত শিকি
আহিছে৷ যে কোষকেন্দ্ৰৰ ভিতৰৰ ক্ৰম’জ’মবোৰৰ DNA অণুৱে পিতৃ-মাতৃৰ গুণবোৰ উত্তৰ
পুৰুষলৈ বহন কৰি দিয়ে। এই DNA অণুবোৰ প্র’টিন গঠনৰ উৎস। DNA ৰ বাহকৰ গুণ ভিন্ন
হ’লে ভিন্ন প্রকাৰৰ প্ৰ'টিন সংশ্লেষণ হয়। ভিন্ন প্ৰকাৰৰ প্ৰ'টিনবোৰে জীৱদেহৰ অবয়ৱ সলনি
কৰে।

এতেকে দেখা গ’ল যে বংশবৃদ্ধিৰ মূল কাৰ্য হৈছে DNA ৰ প্রতিলিপি গঠন। দেহৰ
কোষে কিছুমান ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়াৰ সহায়ত DNA অণুৰ নকল সৃষ্টি কৰে। এই DNA অণুৰ
পৰা অপত্য কোষত দুটা DNA প্ৰতিলিপিৰ সৃষ্টি হয় আৰু দুয়োটা DNA অণু এটা আনটোৰ


--- Page 135 ---
পৰা পৃথকে থাকে। এতিয়া পিতৃকোষৰ DNA ৰ এটা প্রতিলিপিলৈ আনটো কোষৰ পৰা
বাহিৰ কৰি দিলে কামত নাহিব। ই ভৱিষ্যত জীৱন প্ৰক্ৰিয়া সমাধা কৰিব পৰাকৈ ইয়াৰ নিজস্ব
কোনো কোষীয় সংগঠন নাথাকে। ][)[খ/%ৰপ্রতিলিপি লওতে ইয়াৰ লগতে কোষাংগসমূহ
থাকিব লাগিব। কাৰ্যতঃ এটা কোষৰ পৰা দুটা কোষৰ সৃষ্টি BS

এতিয়া এই অপত্যকোষ দুটা একে সাদৃশ্যৰ হ'ব, কিন্তু দুয়োটা কোষ হুবহু একে হ’বনে?
এইটো নিৰ্ভৰ কৰিব কেনেধৰণে ইয়াৰ হুবহু প্ৰতিলিপি লোৱা হৈছে। এনে ক্ষেত্ৰত কোনে৷ জৈৱ
ৰাসায়নিক প্ৰক্ৰিয়াই নিৰ্ভৰযোগ্য নহয়। সেই কাৰণে একে সময়ত ])[খ/% ৰ প্ৰতিলিপি লওঁতে
ইয়াৰ কিছু ভিন্নতা দেখা যায়। ইয়াৰ ফলস্বৰূপে [)])খ/% প্ৰতিলিপি একে হ’লেও কিন্তু পিতৃ
DNA ৰ সৈতে হুবহু একে নহয়। এনেধৰণৰ ভিন্নতাৰ কেতিয়াবা এনেকুৱা পৰিৱৰ্তন আনে যে
নতুনকৈ হোৱা আন কোষীয় উপাদানৰ সৈতে DNA ই এনেকুৱা ক্ৰিয়া কৰিব নোৱাৰে। এনে
ক্ষেত্ৰত নতুন কোষটো মৰি যাব। অন্যহাতেদি DNA ত থকা আন বহুটো ভিন্নতাই পৰিবৰ্তনৰ
ভীষণ ফল নেদেখুৱাব পাৰে। এনেদৰে দেখা যায় যে জীৱিত কোষবিলাক একে হয় যদিও
অতি সুক্ষ্ম পাৰ্থক্য থাকে। প্ৰজননত এনে ধৰণৰ ভিন্নতাৰ প্রৱণতা ক্ৰমবিকাশৰ ভেঁটি স্বৰূপ।
এই বিষয়ে পাছৰ অধ্যায়ত আলোচনা কৰিম।

8.1.1 ভিন্নতাৰ গুৰুত্ব (The Importance of Variation)

পৰিবেশৰ কোনো নিৰ্দিষ্ট আবাসস্থানহে (niches) জীৱৰ আবাদীয়ে বংশ বিস্তাৰৰ কাৰণে ব্যৱহাৰ
কৰে। প্ৰজননৰ সময়ত নিৰ্দিষ্ট DNA প্ৰতিলিপি এটা গুৰত্বপূৰ্ণ বিষয় যি জীৱৰ দেহৰ অবয়ব
গঠন এনেদৰে কৰে যে নিৰ্দিষ্ট বাসস্থান ব্যৱহাৰৰ বাবে উপযোগী হয়। সেই কাৰণে কোনো
প্রজাতিৰ জীৱৰ আবাদী ক্ষমতা ৰক্ষা কৰাত প্রজনন প্রক্ৰিয়া ওতঃপ্ৰোতভাৱে জড়িত হৈ থাকে।

সি যি কি নহওক, সময়ে সময়ে বাসস্থানৰ পৰিৱৰ্তন হৈ থাকে যিবোৰ কাৰণ জীৱৰ
নিয়ন্ত্ৰণৰ বাহিৰত। উদাহৰণ স্বৰূপে পৃথিৱীৰ উপৰিভাগৰ উষ্ণতাৰ হাস-বৃদ্ধি, জলভাগৰ উচ্চতা
উঠ-নমা হৈ থাকিব পাৰে বা উল্কাপিণ্ডই খুণ্ডা মাৰিব পাৰে এনেধৰণৰ বহুতো উদাহৰণ ল’ব পৰা
যায়। যদি কোনো এটা জীৱৰ আবাদী এটা পৰিবেশৰ নিৰ্দিষ্ট অঞ্চল বাস উপযোগী হয় আৰু
সেই অঞ্চলত প্ৰচণ্ড কিবা পৰিৱৰ্তন আহি পৰে তেতিয়া জীৱৰ আবাদী সম্পূৰ্ণভাৱে নিৰ্মূল হৈ
যাব। অৱশ্যে কেতিয়াবা এই আবাদীৰ কিছু জীৱৰ ভিন্নতা আহিব পাৰে আৰু জীয়াই থাকিবলৈ
অলপ সুবিধা হ'ব পাৰে। এনেকৈ যদি নাতিশীতোষ্ণ জলভাগত বেক্টেৰিয়া আবাদী বাস কৰি
থাকে আৰু গোলকীয় উষ্ণতা বৃদ্ধি হোৱাৰ কাৰণে কিছুমান বেক্টেৰিয়া ধ্বংস হৈ যাব পাৰে।
কিন্তু কিছু সংখ্যক বেক্টেৰিয়াৰ প্রতিৰোধ ক্ষমতা থকা কাৰণে জীয়াই থাকি ভৱিষ্যত বংশ বৃদ্ধি
কৰিব। এনেকৈয়ে সময়ৰ সোঁতত কোনো প্রজাতিৰ জীৱই জীয়াই থাকিবৰ বাবে ভিন্নতাৰ
আৱশ্যক।

প্রজনন প্ৰক্ৰিয়াত DNA প্ৰতিলিপিৰ আৱশ্যক কি?
প্রজাতিৰ কাৰণে ভিন্নতা প্রয়োজন কিন্তু একক জীৱৰ কাৰণে গুৰমত্বপূৰ্ণ নহয় কিয়?

128 বিজ্ঞান

--- Page 136 ---
8.2 এককোষী জীৱই প্ৰজনন প্ৰক্ৰিয়াত ব্যৱহাৰ কৰা বিভিন্ন পদ্ধতিসমূহ

" 33741 a

= সেই দ্রৰৱৰ পৰা 20 mL এটা পৰীক্ষা নলীত লৈ তাতে BB (Yeast) ৰ দানা কেইটামান
দিয়া।

= পৰীক্ষা নলীৰ মুখখন কপাহেৰে ঠিলা মাৰি অলপ উন্ম ঠাইত থৈ দিয়া।

= 1 বা ? ঘণ্টাৰ পাচত পৰীক্ষা ননলটোত কৰ্ষণ কৰা BSS দৰৱ এটোপাল এখন শ্লাইডত
লৈ তাৰ ওপৰত এখন PSA (Coverslip) ৰে ঢাকি frat |
a

, পাউৰটি লা সেমেকা, আৰু আন্ধাৰ ঠাইত থৈ দিয়া।
= Rak কীচ (Magnififying lens) ৰ সহায়ত পাউৰুটিৰ উপৰিভাগ নিৰীক্ষণ কৰা।
= এক সপণ্ডাহলৈকে এই নিৰীক্ষণ কৰি তাৰ তথ্য লিপিবদ্ধ কৰা।

প্রথম আৰু দ্বিতীয় কাৰ্য কলপৰ যোগেদি নিৰীক্ষণ কৰা ক্ৰমে ইষ্ট আৰু ভেঁকুৰৰ বংশ
বিস্তাৰ কেনেকৈ হয় তাৰ ওপৰত তুলনামুলক প্ৰভেদ নিৰ্ণয় কৰা। এতিয়া আমি এই প্ৰসঙ্গত
অৰ্থাৎ বংশ বিস্তাৰৰ ওপৰত আলোচনা কৰি ভিন ভিন জীৱই প্রকৃততে কেনেদৰে প্রজনন প্রক্ৰিয়া
সমাধা কৰে তাৰ বিষয়ে পৰীক্ষা নিৰীক্ষা কৰে৷ আঁহা। জীৱ আৰু সিহঁতৰ দৈহিক গঠনৰ ওপৰত
ভিত্তি কৰি প্ৰজনন পদ্ধতিবিলাক বেলেগ বেলেগ হয়।

8.2.1 দ্বিখণ্ডন বা বিভাজন (Fission)

এককোষী জীৱই কোষৰ দ্বিখণ্ডন বা বিভাজন প্ৰক্ৰিয়াৰে নতুন প্ৰজন্মৰ সৃষ্টি কৰে। বিভিন্ন
প্রকাৰৰ fe খণ্ডন বা বিভাজন প্ৰক্ৰিয়া দেখা যায়। বহুবিলাক বেক্টেৰিয়া আৰু আদ্যপ্রাণীৰ দৰে
এককোষী জীৱই অতি সৰল ভাবে কোষটো সমভাবে দ্বিখণ্ডিত হৈ এই প্রক্ৰিয়া সমাধা কৰে।
এমিবাৰ দৰে এককোষী আদ্যপ্রাণীয়ে এনে দ্বিখণ্ডন বা বিভাজন কোষটো যি কোনো এটা
সমতলীয় ৰেখাত বিভক্ত হৈ নতুন প্ৰজন্মৰ সৃষ্টি কৰে।

3
ৰ জজ SSeS SS এ
স্থায়ী saw নিৰীক্ষণ কৰা।
= একেদৰে এমিবাৰ দ্বিখণ্ডন হৈ থকা স্থায়ী শ্নাইড
নিৰীক্ষণ কৰা।
= এতিয়া দুয়োখন শ্লাইডৰ নিৰীক্ষণৰ আলমত
তুলনা কৰা।

যি কি নহওঁক, কিছুমান এককোষী জীৱৰ দেহৰ a 8.1 এমিবাৰ কোষৰ ৱি -বিভাজন

গঠন এক নিৰ্দিষ্ট শৈলীৰে গঠিত; উদাহৰণ হিচাবে Fee বেমাৰ সৃষ্টিকাৰী লেইচ্‌মেনিয়া
(Leismania) নমৰ এককোষী জীৱ বিধৰ এটা মেৰুত চাবুকৰ দৰে এডাল কেশৰ থাকে।
এনেবিলাক জীৱৰ দ্বিখণ্ডন এক বিশেষ প্ৰক্ৰিয়াৰে সম্পন্ন হয়। সেইদৰে অন্য কিছুমান এককোষী
জীৱ যেনে মেলেৰীয়া সৃষ্টিকাৰী আদ্যপ্রাণী প্লাজম'ডিয়াম (Plasmodium) ৰ ক্ষেত্রত

জীবই কেনেকৈ বংশবিস্তাৰ কৰে?

29)

--- Page 137 ---
130

একেলেথাৰিয়ে বহুবাৰ BIA হোৱাৰ ফলত অসংখ্য নতুন কোষৰ সৃষ্টি হয়।
আনহাতে, ক্ৰিয়া কলাপ 8.1 ত ইষ্টৰ ক্ষেত্ৰত দেখাৰ দৰে মাতৃ কোষটোৰ গাত বহুবোৰ
মুকুলৰ সৃষ্টি হৈ পিছলৈ পৃথকীকৃত হয় আৰু তেনে মুকুলবিলা৷কৰ পৰাই নতুন প্ৰজন্মৰ ইষ্ট সৃষ্টি হয়।

8.2.2 বিভংগন (Fragmentation)

পৰা পানী সংগ্ৰহ কৰা।
= এডাল বা দুডাল তেনে চুলি সদৃশ শেলাই এখন BSS লোৱা।
= তাতে গ্লিচাৰিণৰ দ্ৰৱ এটোপাল দি কভাৰগ্নিপেৰে ঢাকি দিয়া।
= শ্লাইডখন অণুবীক্ষণ যন্তুৰ সহায়ত নিৰীক্ষণ কৰা।
= এই সৰ্পিল শেলাইৰ (Spirogyra) বিভিন্ন গঠনবিলাক চিনাক্ত কৰিব পাৰিছানে?

তুলনামূলকভাৱে সৰল দেহশৈলীৰে গঠিত বহুকোষী জীৱৰ ক্ষেত্ৰত বংশ বিস্তাৰৰ পদ্ধতিও
সাধাৰণভাৱে কাৰ্যকৰী ZA | উদাহৰণহিচাপে সৰ্পিল শেলাই (Spirogyra) পূৰ্ণাংগ হোৱাৰ পিছত
দেহটো কিছুমান সৰু সৰু খণ্ডত টুকুৰা টুকুৰ হৈ বংশ বিস্তাৰ কৰে। অৰ্থাৎ, এই সৰু সৰু খণ্ডিত
টুকুৰাবিলাকৰ পৰাই নতুন প্রজন্মৰ সৃষ্টি হয়। ক্ৰিয়া কলাপ 8.4 ৰ ভিত্তিত কি কাৰণে এনে সহজ
সৰল পদ্ধতিৰে বংশ বিস্তাৰ হয় তাক আমি প্রতিপন্ন কৰিব পাৰিমনে?

সকলোবিলাক বহুকোষী জীৱৰ ক্ষেত্ৰত এনেদৰে বংশ বিস্তাৰ নহয়। এইবিলাকে ইমান
সৰলভাবে কৌোষৰদ্বাৰাই কোষ সৃষ্টি কৰি বংশ বিস্তাৰ কৰিব নোৱাৰে। ইয়াৰ প্রধান কাৰণ হ’ল
যে আমি দেখি থকা সৰহখিনি বহুকোষী জীৱৰ দৈহিক গঠন কেৱল কোষৰ সাধাৰণভাৱে
একত্ৰীকৰণৰ যোগেদি সৃষ্টি নহয়। ইহঁতৰ ক্ষেত্ৰত কিছুমান বিশেষত্বপূৰ্ণ কোষৰ সমষ্টিৰে কলাৰ
গঠন হয়, তেনে কিছুমান কলাৰ সমষ্টিৰে অংগ গঠিত হয় আৰু এই অংগবিলাক দৈহিক কাৰ্য
সমাধা কৰিবৰ বাবে দেহৰ প্ৰয়োজনীয় নিৰ্দিষ্ট াইতহে উপলব্ধ হয়। এনে ধৰণে বিশেষভাৱে
সংগঠিত বহুকোষী জীৱৰ দেহত কেৱল কোষৰ পৰা কৌষ সৃষ্টি কৰি বংশ বিস্তাৰ ৰূপায়ন
কৰটো অসম্তৱ। সেয়েহে, বহুকোষী জীৱই এক জটিল প্ৰক্ৰিয়াৰে প্ৰজনন বা বংশ বিস্তাৰ কাৰ্য
সম্পন্ন কৰে।

বহুকোষী জীৱবিলাকৰ এটা মৌলিক কৌশল হ’ল যে সিহঁতৰ দেহৰ বেলেগ বেলেগ
কৌোষবিলাকে বেলেগ বেলেগ বিশেষত্বপূৰ্ণ কাৰ্য সমাধা কৰে। এই মৌলিক কথাটোৱে প্রতিপন্ন
কৰে যে সিহঁতৰ প্রজনন প্ৰক্ৰিয়াও বিশেষ ধৰণৰ কোষৰদ্বাৰাহে সম্পন্ন হয়। যদি জীৱটোত
বিভিন্ন প্ৰকাৰৰ কোষ থাকে তেতিয়া এক জাতীয় কোষৰদ্বাৰা প্ৰজনন প্রক্ৰিয়া কেনেকৈ হয়?
ইয়াৰ উত্তৰ হ’ল যে জীৱদেহত একে জাতীয় কোষ এটা থাকিব লাগিব যি জীৱৰ বৃদ্ধি ঘটাব
পাৰে, দ্ৰুতভাৱে কোষ বিভাজন কৰি প্রজনন কৰিব পাৰে আৰু উচিত পৰিস্থিতিত অন্য প্রকাৰৰ
কোষে সৃষ্টি কৰি লব পাৰে।

8.2.3 পুনৰ জীৱন ঃ (Regeneration)

ভিন্ন অংগ বিশিষ্ট বহু জীৱই সিহঁতৰ দেহৰ কোনো অংগৰ পৰাই নতুন এটা প্ৰজন্মৰ জীৱ উৎপত্তি
কৰি লব পৰা ক্ষমতা থাকে। অৰ্থাৎ, যদিহে কোনো এটা জীৱৰ কিবা কাৰণত কাটি বা ভাগি বহু
টুকুৰা টুকুৰ হয়, তাৰে কিছুমানৰ পৰা পৃথককৈ পুনৰ নতুনকৈ জীৱটোৰ সৃষ্টি হব পাৰে।
উদাহৰণহিচাপে কিছুমান সৰল প্ৰাণী যেনে হাইড্ৰা (Hydra), প্লেনেৰিয়া (Planaria) আদি জীৱক
কাটি টুকুৰা টুকুৰ কৰা হয়, তাৰ প্ৰত্যেক টুকুৰাৰ পৰা নতুনকৈ সম্পূৰ্ণ জীৱ একোটা হয়। এইটোকে
পুনৰজীৱন বুলি অভিহিত কৰা হয় (চিত্ৰ 8.3 DA) | পুনৰজীৱন কিছুমান বিশেষ কোষৰদ্বাৰা

বিজ্ঞান

--- Page 138 ---
সম্পন্ন হয়। এইবোৰ কোষ দ্ৰুতভাবে
বিভাজিত হৈ বহু পৰিমাণৰ কোষৰ সৃষ্টি
কৰে। এই কোষবিলাকৰ পৰিৱৰ্তন
ঘটিয়েই বিভিন্ন প্রকাৰৰ কোষ আৰু
কলাৰ সৃষ্টি হয়। এনে পৰিৱৰ্তন এক
নিৰ্দিষ্ট অনুক্ৰমত সম্পন্ন হয় আৰু ইয়াকে
বিকাশ বুলি কোৱা হয়। সি যিকি
নহওঁক, পুনৰজীৱনৰ প্ৰজননৰ সৈতে
একে নহয় কাৰণ অধিকাংশ জীৱই বংশ
বিস্তাৰ বা প্রজননৰ কাৰণে টুকুৰা
টুকুৰকৈ ভাগি যোৱাৰ ওপৰত
সাধাৰণতে নিৰ্ভৰ নকৰে।

8.2.4 মুকুলোদ্্‌গম (Budding)

বাবে সিহঁতৰ দেহৰ কিছুমান কোষ মুকুলোদ্্‌গম প্ৰক্ৰিয়াৰে পুনৰুজ্জীৱিত কৰে। হাইড্ৰাৰ এনে
প্রক্ৰিয়াত মুকুলবিলাক দেহৰ কোনো এক নিৰ্দিষ্ট স্থানত একেৰাহে কেইবাবাৰো কোষৰ বিভাজন
ঘটি টেমুনা বান্ধি বাহিৰলৈ ওলাই আহে (চিত্ৰ-8.4) | এই মুকুলবিলাকৰ পৰাই সৰু সৰু আকাৰৰ
আহি নতুন এটা হাইড্ৰাৰ উৎপত্তি কৰে।

চি্ৱি-ও.এ : হাইডাৰ মুকুলোদ্‌গম
8.2.5 আংগিক বিস্তাৰণ (Vegetative Propagation)

এনে বহুবিলাক উদ্ভিদ আছে যিবিলাকৰ মূল বা শিপা, কাণ্ড আৰু পাতৰ পৰাই উপযুক্ত পৰিবেশত
নতুন উদ্ভিদৰ উৎপত্তি হব পাৰে। দৰাচলতে, উদ্ভিদে এই পদ্ধতিটো বংশ বিস্তাৰৰ বাবেই প্রয়োগ
কৰে কিন্তু প্রাণীয়ে এনেদৰে বংশ বিস্তাৰ কৰিব নোৱাৰে। উদ্ভিদৰ এই আংগিক বিস্তাৰণৰ
বৈশিষ্ট্যতাৰ বাবেই কৃষি ক্ষেত্ৰত কিছুমান উদ্ভিদত যেনে কুঁহিয়াৰ, গোলাপ, আঙুৰ আদিক
জোৰা কলম (Grafting) আৰু তৰপীয়া (Layering) পদ্ধতি প্রয়োগ কৰা হয়। বীজৰ পৰা
উৎপত্তি হোৱা উদ্ভিদবিলাকতকৈ আংগিক বিস্তাৰণৰ যোগেদি উৎপত্তি হোৱা উদ্ভিদবিলাকৰ
আগতীয়াকৈ ফুল ফল ধৰে। এই পদ্ধতিৰে কল, কমলা, আনাৰস, গোলাপ, তগৰ আদিৰ দৰে
গুটি নধৰা উদ্ভিদৰ বংশ বিস্তাৰ হয়। আংগিক বিস্তাৰণৰ আন এটা সুবিধা হ’ল যে এনে পদ্ধতিৰে
উৎপত্তি হোৱা উদ্ভিদবিলাক আনুবংশিকভাৱে একে হোৱাৰ উপৰিও চৰিত্ৰগত বৈশিষ্ট্যবিলাক
পৈতৃক পুৰুষৰ সৈতে একে হয়।

জীবই কেনেকৈ বংশবিজ্জাৰ কৰে?

131

--- Page 139 ---
ূ SR tonic | তাত কিবা HS বা খাঁজ দেখা পাইছানে?

= আলুটো এনেদৰে কাটি টুকুৰা কৰা যাতে সেই টুকুৰাবিলাকৰ কিছুমানত তেনে গীঠি বা
খাঁজ থাকে আৰু কিছুমানত সেইবোৰ নাথাকে।

= এখন থালত কপাহ লৈ পানীৰে সেমেকাই দিয়া৷ এতিয়া সেই আলুৰ টুকুৰাবিলাক কপাহৰ
ওপৰত মেলি দিয়া। চাবা যাতে গাঁঠি বা খাঁজ থকা টুকুৰাবোৰো থাকে।

a কিছুদিনৰ বাবে এই আলুৰ টুকুৰাবোৰৰ কিবা পৰিৱৰ্তন হয় নেকি তাৰ প্রতি লক্ষ্য ৰাখি
পৰ্যবেক্ষণ কৰি থাকিবা। চাবা যাতে কপাহবিলাক সদায় সেমেকি থাকে।

= কোনবিলাক টুকুৰাৰ পৰা নতুনকৈ সেউজীয়া পোখা আৰু শিপা ওলাইছে?

একেদৰে দুপৰ টেঙা বা পাতেগজা উদ্ভিদৰ (Bryophyllum) পাতৰ
দাঁতিৰ খাঁজৰ পৰা উৎপত্তি হোৱা মুকুলবিলাক মাটিত পৰিলে পুনৰ নতুন
Sheer eerie | |

সৰু জক লতাৰ saith (money plant) এজোপা সাৱধানেৰেবাচি লোৱা।
অন্ততঃ একোখিলাকৈ পাত থকাকৈ কাটি টুকুৰা কৰা।
দুখিলা পাতৰ মাজৰ অংশ (পাব) ৰ পৰা পাত নথকাকৈয়ো কিছুমান

(ba 8.2 টুকুৰা কৰা।
গজালিৰে সৈতে এটি পাতেগজা বা = এইদুয়োবিধ টুকুৰাৰ এটা মূৰ পানীত ডুবাই ৰাখি কিছু দিনলৈ পৰ্যবেক্ষণ
দুপৰটেঙাৰ পাত কৰি থাকিবা।

অধিক জানিবৰ বাবে?

= কোনটোৰ পৰা নতুন পাতৰ উৎপত্তি হৈছে?
= এই পৰ্যবেক্ষণৰ পৰা তোমালোকে কি সিদ্ধান্ত ল'বা?

4 (Tissue Cultiire)

কলা কৰ্ষণ পদ্ধতিত, নতুন উদ্ভিদ সৃষ্টি কৰিবৰ বাবে প্রথমতে উদ্ভিদৰ বাঢ়ি অহা অগ্রস্থ কলা বা কোষ এৰাই
লোৱা হয়। সেই এৰুৱাই অনা কলা বা কোষখিনি এটা কৃত্ৰিম মাধ্যমত (Artificial medium) ৰাখি থলে তাতে
কোষবিলাকৰ খৰতকীয়া কোষ বিভাজন ঘটি বহুবোৰ কোষ একেলগে হৈ কেলাচ্‌ (Callus) গঠন কৰে। এই
TCR অন্য এটা মাধ্যম য’ত উদ্ভিদৰ বৃদ্ধি আৰু বিকাশৰ বাবে প্রয়োজনীয় সঞ্জীৱনী পদাৰ্থ (Hormone)
থাকে তালৈ স্থানান্তৰ কৰি নতুনকৈ পূৰ্ণাংগ উদ্ভিদৰ সৃষ্টি কৰিব পাৰি। এই কলা কৰ্ষণ পদ্ধতি প্ৰয়োগ কৰি বেমাৰহীন
উদ্ভিদৰ সৃষ্টি কৰি লব পাৰি। এই কৌশলটো সাধাৰণতে সৌন্দৰ্যবৰ্ধক উদ্ভিদৰ ক্ষেত্ৰত প্ৰয়োগ কৰা হয়।

8.2.6 ৰেণুৰ উৎপত্তি (Spore Formation)

প্রায়বিলাক সৰল বহুকোষী জীৱৰ দেহতো বিশেষ প্রকৃতিৰ প্ৰজনন অংগও পৰিলক্ষিত হয়।
ক্ৰিয়া কলাপ 8.2 ত পাউৰুটিৰ চকলৰ উপৰিভাগত উৎপত্তি হোৱা আঁহৰ দৰে অণুসূত্ৰবিলাক
আচলতে পাউৰুটিত সৃষ্টি হোৱা ৰাইজ’পাচ্‌ (Rhizopus) নামৰ এবিধ ভেঁকুৰৰ প্রজাতি।
অৱশ্যে এইবিলাক প্রজনন অংগিকা নহয়। আনহাতে তাত দৃষ্টিগোচৰ হোৱা সৰু সৰু মাৰিত
ওলমি থকাৰ দৰে টোপালবোৰ হ’ল প্রজনন অংগিকা। এই সৰু সৰু টোপাল সদৃশ
অংগিকাবিলাকক ৰেণুধানী বোলে। ইয়াতেই ৰেণুৰ উৎপত্তি হয় আৰু এই ৰেণুবিলাকৰ পৰাই
নতুন ৰাইজ’পাচ্ৰ সৃষ্টি হয় (চিত্র 8.6)। ৰেণুবিলাকৰ আৱৰণ যথেষ্ট ডাঠ হয় যাতে এইবোৰে
পৰৱৰ্তী কোনো সেমেকা পাউৰুটি বা আন কোনো উপযুক্ত আধাৰত থিতাপি লৈ নতুন
জীৱন লাভ নকৰালৈকে ভিতৰৰ পদাৰ্থখিনি সজীৱ হৈ থাকে।

বিজ্ঞান

--- Page 140 ---
এতিয়ালৈকে ওপৰত আলোচনা কৰা সকলোবিলাক প্ৰজনন পদ্ধতিত নতুন প্ৰজন্ম
সৃষ্টি কৰাত কেৱল একক বিশিষ্ট জীৱই জড়িত আছিল। এই ধৰণৰ প্রজননক অযৌন প্রজনন
(Asexual Reproduction) বোলা হয়।

দ্বি-খণ্ডন বা দ্বিবিভাজন আৰু বহু বিভাজনৰ মাজৰ প্রভেদ কি কি?
যদি কোনো জীৱই ৰেণুৰদ্বাৰা বংশ বিস্তাৰ কৰে তেতিয়া ই কেনেদৰে লাভান্বিত হ'ব?

উচ্চ খাপৰ জীৱই কিয় পুনৰজীৱন পদ্ধতিৰে নতুন জীৱৰ সৃষ্টি কৰিব নোৱাৰে তাৰ কাৰণ
দৰ্শাব পাৰিবানে?

বিশেষ কিছুমান উদ্ভিদৰ উৎপত্তিৰ বাবে কিয় আংগিক বিস্তাৰণ প্রয়োগ কৰা হয়?

প্রজনন প্ৰক্ৰিয়াৰ এটা অংশ হিচাবে ডি. এন. এ. (DNA) ৰ প্রতিলিপিকৰণ কিয় প্ৰয়োজন?

8.3 যৌন প্ৰজনন (Sexual Reproduction)

আমি ভালদৰেই জানো৷ যে যৌন প্ৰজননৰ যোগেদি এটা নতুন সৃষ্টি দুটা পৃথক ব্যক্তি বিশেষৰ
ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে। বলধ এটাই অকলে দামুৰি পোৱালী জগাব নোৱাৰে। সেই দৰে কুকুৰ
এজনীয়ে অকলে নতুন পোৱালী জগাবও নোৱাৰে। এই ক্ষেত্রত, নতুন প্ৰজন্মৰ সৃষ্টিত দুটা
লিংগ বিশিষ্ট জীৱ অৰ্থাৎ পুংলিংগ আৰু স্ত্ৰীলিংগ দুয়োটাৰে প্রয়োজন। যৌন প্রজননৰ দৰে
প্রক্রিয়াটোৰ তাৎপৰ্যনো কি? আমি ইতিমধ্যে আলোচনা কৰি অহা অযৌন প্ৰজননৰ কিবা
সীমাবদ্ধতা আছিল নেকি?

8.3.1 যৌন প্ৰজনন প্ৰক্ৰিয়া কি ? (Why the Sexual Mode of Reproduction?)

এটা কোষৰ পৰা দুটা অপত্য কোষৰ সৃষ্টি হোৱা প্রক্ৰিয়াটোত ডি.এন.এ. (DNA) আৰু কোষ
অংগাণুসমূহৰ প্রতিলিপিকৰণ হয়। আমি জনাৰ দৰে ডি.এন. এ. (DNA) ৰ প্রতিলিপিকৰণত
অপত্য ডি.এন.এ. ডাল হুবহু একে নহয় ফলত এনে আঁসোৱাহ পূৰ্ণ ডি.এন.এ. ৰ বাবে জীৱ
কূলৰ মাজত বৈসাদৃশ্যতা (Variation) ৰ প্ৰভাৱ পৰে। জীৱ কূলৰ কোনোৱেই এই বৈসাদৃশ্যতাৰ
প্রভাৱৰ পৰা হাত সাৰিব নোৱাৰে। সেয়েহে, আমি মন কৰিব লাগিব যে যদিহে জীৱৰ সৃষ্টি
যৌন প্ৰজননৰ যোগেদি সংঘটিত হয় তেতিয়াহে জীৱবিলাকৰ মাজত আৰু বেছি বৈসাদৃশ্যতা
দেখ| পোৱা যাব।

ডি.এন.এ. ৰ প্রতিলিপিকৰণ প্রক্ৰিয়া নিখুঁতভাবে নহ'লে নতুন প্রজন্মৰ মাজত কিছু ধীৰ
গতিত বৈসাদৃশ্যতা পৰিলক্ষিত হয়। যদিহে ডি.এন.এ ৰ প্ৰতিলিপিকৰণ প্ৰক্ৰিয়া সম্পূৰ্ণ নিখুঁত
নহয় তেতিয়া সৃষ্টি হোৱা অপত্য ডি.এন.এ বিলাকে কোষৰ বিপাকীয় কাৰ্য সঠিকভাবে কৰিব
নোৱাৰে আৰু কোষৰ মৃত্যু ঘটে। তেনেহ’লে, কি প্রক্ৰিয়াৰে এই বৈসাদৃশ্যতাৰ ধাৰা খৰতকীয়াকৈ
হয়? নতুনকৈ সৃষ্টি হোৱা প্রত্যেকটো বৈসাদৃশ্যতা ডি.এন.এ ৰ প্রতিলিপিৰ বাবেই হয় যিটো
ইতিমধ্যে আগৰ প্রজন্মত সৃষ্টি হোৱা বৈসাদৃশ্যতা দুটাও কিছু পৃথকভাবে দুটা উৎসৰ পৰা
আহে। যিহেতু এই সকলোবিলাক বৈসাদৃশ্যত৷ জীৱিত জীৱৰ ক্ষেত্ৰতহে পৰিলক্ষিত হয় সেয়েহে
আমি নিশ্চয়কৈ ক'ব পাৰে৷ যে এনে বৈসাদৃশ্যতাৰ কোনো বেয়া প্রভাৱ নাই। দুই বা ততোধিক
পৃথক জীৱৰ পৰা গোট খোৱা বৈসাদৃশ্যতাই আকৌ নতুন এটা বৈসাদৃশ্যতাৰ সৃষ্টি কৰে। এনে
প্রত্যেকটো সংযোজনেই নতুনত্ব বিশিষ্ট হয় কাৰণ ইয়াত দুটা বেলেগ বেলেগ জীৱ জড়িত হৈ
থাকে। যৌন প্রজনন প্রক্ৰিয়াৰে বংশ বিস্তাৰ হ’লে দুটা বেলেগ বেলেগ জীৱৰ ডি.এন.এ ৰ
একত্ৰিকৰণ হয়।

জীবই কেনেকৈ বংশাবিজ্তাৰ কৰে? 133

--- Page 141 ---
কিন্তু, এইটোৱে এটা জটিল সমস্যাৰ সৃষ্টি কৰে। যদিহে প্ৰত্যেকটো নতুন প্রজন্মত আগৰ
প্রজন্মৰ দুটা জীৱ বিশেষৰ পৰা ডি.এন.এৰ প্ৰতিলিপি সংযোজন ঘটে তেতিয়া নতুনকৈ সৃষ্টি
হোৱা প্রজন্মত ডি.এন.এৰ পৰিমাণ বিশৃংখলতাৰ সৃষ্টি হব। ইয়াৰ উপৰিও, প্রত্যেক প্রজন্মতে
যদি এনেদৰে ডি.এন.এ ৰ পৰিমাণ দুগুণ হৈ গৈ থাকে তেন্তে অতি সোনকালে এই পৃথিৱীত
কেৱল ডি.এন.এ ৰে উপচি পৰিব, তাৰ বাহিৰে আন কাৰোৰে বাবে স্থান নাথাকিব। আমি এই
সমস্যাৰ কিমান ধৰণৰ উপায়েৰে সমাধান কৰাৰ কথা ভাবিব পাৰো?

আমি আগতে জানি আহিছে যে যিমানেই জীৱৰ দেহৰ সংগঠনৰ জটিলতাৰ বাঢ়ি যায়
সিমানেই বিশেষত্বপূৰ্ণ কোষ আৰু কলাৰ সংখ্যাও বৃদ্ধি পায়। ওপৰত উল্লেখ কৰি অহা জটিল
সমস্যাৰ সমাধানৰ এটা সূত্ৰ হ’ল যে বহুবিলাক বহুকোষী জীৱৰ দেহৰ বংশক্ৰম ৰক্ষা কৰা
কোষবিলাক PMS MA সংখ্যা আৰু ডি.এন.এ ৰ পৰিমাণ আন দৈহিক কোষতকৈ অৰ্ধেক
সংখ্যক LT | সেয়েহে যৌন প্ৰজননত দুজন ব্যক্তি বিশেষৰ পৰা অহা দুটা জনন কোষৰ সংযোজন
ঘটি নতুন প্রজন্মৰ ব্যক্তি বিশেষৰ সৃষ্টি হয়; ইয়াৰ ফলতেই নতুনকৈ সৃষ্টি হোৱা প্ৰজন্মৰ ব্যক্তি
বিশেষৰ ক্ৰ’ম’জ’মৰ সংখ্যা আৰু ডি.এন.এ ৰ পৰিমাণ আগৰ প্ৰজন্মৰ ব্যক্তি বিশেষৰ সৈতে
সমভাৱে অটুট থাকে।

যদি যোজন (Zygote) কোষটোৰ বৃদ্ধি আৰু বিকাশৰ ফলতেই বিশেষত্বপূৰ্ণ কোষ আৰু
কলাৰে পৰিপূৰ্ণ জীৱটোৰ সৃষ্টি হয় তেন্তে এই কাৰ্য সম্পন্ন হবলৈ নিশ্চয়কৈ তাৰ ক’ৰবাত
উপযুক্ত পৰিমাণৰ শক্তিও নিহিত হৈ থাকিব লাগিব। অতি সৰল পৰ্যায়ৰ জীৱৰ ক্ষেত্ৰত, সিহঁতৰ
জনন SRR দেখাত সিমান প্রভেদ নাথাকে, আনকি কিছুমানৰ ক্ষেত্ৰত দুয়োটা জনন
কোষ দেখাত হুবহু একে হয়। কিন্তু, জীৱৰ দেহ গঠনৰ শৈলী জটিল হ’লে সিহঁতৰ জনন কোষ
বিলাকত বিশেষ গঠন পৰিলক্ষিত হয়। জননকোষবিলাকৰ ভিতৰত এটা আকাৰত ডাঙৰ হয়
আৰু ইয়াতেই যাবতীয় শক্তিও নিহিত হৈ থাকে আনহাতে আনটো জননকোষ আকাৰত সৰু
হোৱাৰ উপৰিও প্রায় ক্ষেত্ৰতে চলমান বিশিষ্ট হয়। প্ৰথা অনুযায়ী, চলমান জনন কোষবিলাকক
পুং জনন কোষ বুলি কোৱা হয় আৰু খাদ্য সঞ্চিত কৰি ৰখা জনন কোষটোক স্তীজনন কোষ
বুলি অভিহিত কৰা হয়। আমি ইয়াৰ পৰৱৰ্তী দফাবিলাকত পুং আৰু স্ত্ৰীজনন অংগবিলাকে কিয়
আৰু কেনেকৈ বেলেগ বেলেগ প্রকাৰৰ জনন কোষবিলাক সৃষ্টি কৰে, এনেদৰে সৃষ্টি কৰাৰ
প্রয়োজন কি আৰু কিছুমান জীৱৰ ক্ষেত্ৰত পুং আৰু স্ত্ৰীলিংগধাৰী দেহৰ গঠনৰ পাৰ্থক্য কিয় হয়
ইত্যাদিৰ বিষয়ে জানিব পাৰিম।

8.3.2 সপুষ্পক উদ্ভিদৰ যৌন প্ৰজনন ঃ (Reproduction in Flowering Plants)

গুপ্তবীজী উদ্ভিদৰ প্ৰজনন অংগবিলাক ফুলপাহত অৱস্থিত। তোমালোকে ইতিমধ্যে ফুলৰ বিভিন্ন
অংশ যেনে বেটুপাত, পাহি, পুংকেশৰ, Beis আদিৰ বিষয়ে অধ্যয়ন কৰি আহিছা। ইয়াৰে
পুংকেশৰ আৰু স্ত্ৰীকেশৰেই হ’ল প্ৰজনন অংগ য’ত জননকোষবিলাক থাকে৷ তেনেহ’লে বেটুপাত
আৰু পাহিবিলাকে কি উল্লেখনীয় কাৰ্য সমাধা কৰে?

এপাহ ফুলে যেতিয়া কেৱল পুংকেশৰ অথবা স্ত্ৰীকেশৰ
বহন কৰে তেতিয়া সিহঁতক একংলিগী (যেনে-অমিতা, তৰমুজ)
আৰু যেতিয়া পুংকেশৰ আৰু স্নীকেশৰ দুয়োটা অংগ থাকে
তেতিয়া উভয়লিংগী (যেনে-জবা, সৰিয়হ) বোলা হয়। পুংকেশৰ
হ’ল পুং প্ৰজনন অংগ আৰু ইয়াতেই পৰাগ ৰেণুৰ উৎপত্তি হয়;
এইবিলাক সাধাৰণতে হালধীয়া FIA | তোমালোকে যদি ফুলৰ
পুংকেশৰ হাতেৰে স্পৰ্শ কৰ৷ তেতিয়া তেনেকুৱা হালধীয়া বৰণৰ
পৰাগ ৰেণু নিশ্চয়কৈ হাতত লাগি অহা দেখা পাবা।
ফুলৰ স্ত্ৰীপ্ৰজনন অংগ। ইয়াৰ প্রধানকৈ তিনিটা অংশ থাকে;
দীঘৰ্চ্ছেদত এপাহ ফুল তলৰ উখহা শকত অংশটোক ASH (Ovary), মাজৰ দীঘলীয়া

134 বিজ্ঞান

--- Page 142 ---
অংশটোক গৰ্ভদণ্ড (Style) আৰু ওপৰৰ উগ্র অংশটো যিটো আঠালতীয়া তাক ASS (Stigma)
বোলে। গৰ্ভাশয়ত ডিম্বক (0৮012) বিলাক থাকে আৰু ইয়াৰ প্রত্যেকটোতে একোটাকৈ ডিম্ব
(Egg) থাকে। পুং জনন কোষ (Male gamete) বিলাক পৰাগ ৰেণুৰ ভিতৰত উৎপন্ন হয় আৰু
এইবিলাকৰ লগত ডিম্বকৰ ভিতৰত অৱস্থিত ডিম্ব যাক স্ত্ৰীজনন কোষ (Female gamete) বুলি
কোৱা হয় তাৰ মিলন বা যোজন হয়; এই প্ৰক্ৰিয়াটোক নিষেচন (Fertilization) বুলি কোৱা
হয়। দুইজনন কোষৰ যোজনৰ ফলত সৃষ্টি হোৱা কোষটোক যোজন কোষ (Zygote) বুলি
কোৱা হয় আৰু ইয়াৰ পৰাই পৰৱৰ্ত্তী কালত নতুন উদ্ভিদৰ জন্ম হয়।

সেয়েহে, এই নিষেচন প্রক্ৰিয়াত পুংকেশৰৰ পৰা পৰাগ ৰেণুবিলাক স্ত্ৰীকোষৰৰ
গৰ্ভমুণ্ডলৈ স্থানান্তৰত হোৱাটো প্রয়োজন। যদি এই স্থানান্তৰণ প্রক্ৰিয়াটো একেপাহ ফুলতে
সংঘটিত হয় তেতিয়া তাক স্ব-পৰাগযোগ (Self Pollination) বোলে। যদিহে এই স্থানান্তৰণ
SMCS এপাহ ফুলৰ পৰাগ ৰেণু গৈ আন এপাহ ফুলৰ স্ত্ৰীকেশৰৰ গৰ্ভমুণ্ডত পৰেগৈ
তেতিয়া তাক ইতৰ পৰাগযোগ (Cross Pollination) বোলে। এই এপাহ ফুলৰ পৰাগ ৰেণু
গৈ আন এপাহ ফুলত পৰা স্থানান্তৰণ প্ৰক্ৰিয়াটোত কিছুমান কাৰক যেনে বতাহ, পানী বা
প্রাণীৰদ্বাৰ৷ সংঘটিত হয়। |

নিষেচনৰ পিছৰ পৰ্যায়ত, ডিম্বকটোৰ যোজন কোষটো একেলেঠাৰীয়ে কেইবাবাৰো ৷
বিভাজন ঘটি ভ্ৰুণ (Embryo) ৰ সৃষ্টি Sa | ইয়াৰ লগে লগে ডিম্বকৰ চাৰিওকাষে এখন ডাঠ
আৱৰণৰ সৃষ্টি হৈ পৰৱৰ্ত্তী কালত বীজ (9660) লৈ পৰিবৰ্তিত হয়। সেইদৰে ইয়াৰ সমান্তৰালকৈ
গৰ্ভাশয়টোও খৰতকীয়াকৈ বৃদ্ধি আৰু বিকাশ ঘটি পূৰঠ ফল (Fruit) লৈ পৰিৱৰ্তিত হয়।
ইতিমধ্যে, বেটুপাত, পাহি, পুংকেশৰ, গৰ্ভদণ্ড আৰু গৰ্ভমুণ্ডবিলাক শুকাই সৰি পৰে। তোমালোকে a Bs
কেতিয়াবা ফুলৰ এনেবোৰ অংশ পূৰঠ VAIS BATS লাগি থকা দেখা পাইছানে? EOS পৰাগৰেণুৰ অংকুৰণ
উদ্ভিদত বীজ গঠন হোৱাৰ সুবিধাসমূহ কি হ’ব পাৰে নিজে চিন্তা কৰি প্রতিপন্ন কৰিবলৈ চেষ্টা
কৰা। বীজৰ ভিতৰতে থকা ভ্ৰূণটোতে ভৱিষ্যতৰ উদ্ভিদটো থাকে আৰু ইয়াৰ পৰাই উপযুক্ত
পৰিবেশত অংকুৰিত হৈ গছ পুলিটো গজি উঠে। এই প্রক্ৰিয়াটোকে বীজৰ অংকুৰণ (Seed

Germination) (IC |
= বুটমাহ অলপ লৈ গোটেই ৰাতিটো তিয়াই থোৱা।
a পিছ দিনাখন অতিৰিক্ত পানীখিনি পেলাই দি বুটমাহখিনি ৰঃ টী ° ae)
এখন তিতা কাপোৰেৰে বান্ধি দিনটো ৰাখি থোৱা। বীজপত্ৰ ভ্ৰূণ মূল
= চাবা যাতে বুটমাহখিনি শুকাই নাযায়। খখোদ্য সঞ্চয়) (ভবিষ্যতৰ শিপা বা মূল)
= বুটমাহখিনি সাৱধানেৰে ফালি বিভিন্ন অংশসমূহ চিত্রও.9
নিৰীক্ষণ কৰা। বীজৰ অংকুৰণ

= তোমাৰ নিৰীক্ষণৰ লগত কাষৰ চিত্ৰ-8.9 ৰ সৈতে ৰিজাই
সকলোবিলাক অংশ চিনাক্ত কৰিব পাৰিবানে?

8.3.3 মানুহৰ প্ৰজনন (Reproduction in Human Beings)

আমি আলোচনা কৰি আহিছে যে বিভিন্ন প্ৰজাতিৰ প্ৰাণীসমূহৰ প্রজনন প্রক্ৰিয়া বিভিন্ন প্ৰকাৰৰ৷
এতিয়া আমি অতি কৌতুহলোদ্দীপক প্ৰজননৰ বিষয়ে আলোচনা কৰোঁ আহঁ৷--- সেয়া হ’ল
মানুহৰ প্রজনন যৌন প্রজনন পদ্ধতিৰে সংঘটিত হয়। এনে যৌন প্রজনন কিদৰে সংঘটিত হয়?

এতিয়া এটা আপাত দৃষ্টিত অপ্ৰাসঙ্গিক যেন লগা দিশৰ পৰা ইয়াক আৰম্ভ কৰা VES |
আমি সকলোৱে জানো যে বয়স বাঢ়ি অহাৰ লগে লগে আমাৰ দেহৰ পৰিবৰ্তন ঘটে। আমাৰ
শৰীৰৰ উচ্চতা দ্বিতীয় শ্ৰেণীৰ পৰা দশম শ্ৰেণীলৈ বাঢ়ি যোৱাৰ লগে লগে দেহৰ ওজনো বাঢ়ি

CIS কেনেকৈ বংশবিস্তাৰ কৰে? (a5

--- Page 143 ---
136

যায় (কেতিয়াবা বেছিকৈয়ে)। শিশু অৱস্থাত আমাৰ গাখীৰ দাঁত (milk teeth) গঁজে আৰু
ডাঙৰ হোৱাৰ লগে লগে এই দীত সৰি স্থায়ী দাঁত ওলায়। এনেধৰণৰ পৰিৱৰ্তনবোৰ দেহৰ
সাধাৰণ বৃদ্ধিৰ ভিতৰত পৰে। কিন্তু কৈশোৰ অৱস্থাত সামঞ্জীকভাৱে যিবোৰ পৰিৱৰ্তন হয়
সেইবোৰক কেৱল দৈহিক বৃদ্ধি বুলি ব্যাখ্য৷ কৰিব নোৱাৰি৷ বৰঞ্চ দেহৰ পৰিৱৰ্তন ঘটে, আকৃতিগত
পৰিৱৰ্তনৰ ঘটে, নতুন চাৰিত্ৰিক বৈশিষ্ট্যই দেখা দিয়ে, লগতে নতুন অনুভূতিও জাগে।

কৈশোৰ কালত ল’ৰা আৰু ছোৱালীৰ দুয়োৰে ক্ষেত্ৰত কিছুমান একেধৰণৰ পৰিৱৰ্তন
দেখা যায়।এই সময় চোৱাত কাষলতি (armpits) আৰু কৰঙন (thighs) ত, যৌনাংগৰ কাষত
চুলি গঁজা দেখিবলৈ পোৱা যায়। ইয়াৰ ফলত এই অংশ কলা বৰণৰ হয়। ভৰি আৰু হাতত
পাতল নোম হোৱাৰ লগতে মুখমণ্ডলত পাতল চুলি গঁজে। মুখৰ ছাল তেলেতিয়া হয় আৰু
ফলত এই অংশত শালমইনা (Pimples) Ged | এই সময়ত আমি আমাৰ দেহৰ উপৰিও আনৰ
দেহৰ বিষয়ে নতুনকৈ সচেতন আৰু সজাগ হ’বলৈ আৰম্ভ FEAT |

ইয়াৰোপৰি ল’ৰা আৰু ছোৱালীবিলাকৰ কিছুমান বেলেগ বেলেগ পৰিৱৰ্তন দেখা পোৱা
যায়। ছোৱালীবিলাকৰ স্তন যুগলৰ আকাৰ বাঢ়িবলৈ ধৰে আৰু স্তনাগ্ৰৰ ছালখন ক’লা হয়। এই
সময়ত ছোৱালীবোৰৰ খাতুচক্র আৰম্ভ হয়। ইয়াৰ বিপৰীতে ল’ৰাবিলাকৰ মুখমণ্ডলত দাড়ি
গঁজিবলৈ আৰম্ভ FA | মাতটো (Voice) গলগলীয়া হোৱাৰ লগতে ভাঙি যায়। ইয়াৰোপৰি,
লিংগটো ডাঙৰ হয় আৰু দিন বা ৰাতি যিকোনো মুৰ্হুঁতত থিয় টান হয়।

এই সকলোবিলাক পৰিৱৰ্তন লাহে লাহে সংঘটিত হয়, মাহ-বছৰৰ মূৰত | একেজন ব্যক্তিৰ
ক্ষেত্ৰত এনে পৰিবৰ্তন একে সময়ত বা নিৰ্দিষ্ট বয়সত নহ’বও পাৰে। কোনো ব্যক্তিৰ ক্ষেত্ৰত
কিছু আগতীয়াকৈ আৰু খৰতকীয়াকৈ হয় আৰু কিছুমান ব্যক্তিৰ ক্ষেত্ৰত পলমকৈ আৰু লেহেম
গতিত হয়। কোনো এটা পৰিৱৰ্তন সম্পূৰ্ণভাৱে বা খৰতকীয়াকৈ সম্পন্ন নহয়। উদাহৰণস্বৰূপে,
ল’ৰাবোৰৰ মুখমণ্ডলত দেখা ঘন দাড়ি প্ৰথম অৱস্থাত পাতলীয়াকৈ গঁজে আৰু লাহে লাহে
একেধৰণৰ (uniform) হয়গৈ। সকলো মানুহৰ ক্ষেত্ৰত এই সকলোবিলাক পৰিৱৰ্তন বেলেগ
বেলেগ দেখা যায়। যেনেদৰে সকলো মানুহৰ নাকৰ আকৃতি আৰু আঙুলিৰ গঠন ভিন্ন হয়।
বিভিন্ন জনৰ চুলিৰ গঠন, Ba (breast), লিংগ (Penis) ৰ আকাৰ আৰু আকৃতি আদি ভিন্ন হয়।
এই সকলোবিলাক যৌন পূৰ্ণতা প্রাপ্তি (Sexual maturation) ৰ বিভিন্ন দিশ।

এই নিৰ্দিষ্ট বয়সত দেহত যৌন পূৰ্ণতা প্রাপ্তই কিয় দেখা দিয়ে? বহুকোষী প্ৰাণীসমূহৰ
দেহত একেধৰণে বিশেষ কোষে বিশেষ কাৰ্য সমাধা কৰাৰ বিষয়ে উল্লেখ কৰিছোঁ। এই বিশেষ
কোষবোৰৰ বিষয়ে আমি আলোচনা কৰিম। আমি আগতে পাই আহিছে৷ যে উদ্ভিদে যৌন
প্ৰজননৰ কাৰণে কিছুমান বিশেষ কোষ আৰু কলা সৃষ্টি কৰে। প্ৰাণীসমূহে যৌন প্ৰজননৰ কাৰণে
কিছুমান জনন কোষ (germ cell) সৃষ্টি কৰে। মানুহৰ ক্ষেত্ৰতো বিশেষ কলাৰ বিকাশ হয়।
এনেদৰে যেতিয়া এটা নিৰ্দিষ্ট প্রাণীৰ দেহৰ বিভিন্ন অংগ বৃদ্ধি হৈ পূৰ্ণতা লাভ কৰে তেতিয়া ইয়াৰ
দেহৰ সম্পদে পূৰ্ণ বিকাশৰ বাবে অৰিহণা যোগায়। এই প্রক্ৰিয়া যেতিয়া চলি থাকে তেতিয়া
প্রজনন কলাৰ পূৰ্ণতা প্রাপ্তিয়েই সৰ্বাধিক গুৰুত্ব দিবলগীয়া বিষয় নহয়। এনেকৈ দেহৰ সাধাৰণ
বৃদ্ধি প্রক্ৰিয়া যেতিয়া লাহে লাহে কমি আহে তেতিয়া প্রজনন কলাসমূহে পূৰ্ণতা লাভ কৰে।
কৈশোৰ কালৰ এই সময় চোৱাক যৌৱন কাল বা কন্যাকাল (Puberty) বোলে।

আমি আলোচনা কৰি অহা পৰিৱৰ্তনবোৰ প্রজনন প্রক্ৰিয়াৰ লগত কেনেকৈ সংলগ্ন হৈছে
বাৰু? এই ক্ষেত্ৰত আমি মনত পেলাব লাগিব যে যৌন প্ৰজনন প্রক্ৰিয়া মানে দুটা বেলেগ
বেলেগ জীৱৰ জনন কোষৰ পৰস্পৰ মিলন প্ৰক্ৰিয়া | ফুল ফুলা উদ্ভিদৰ দৰে এই ক্ষেত্ৰতে জীৱ
দেহৰ পৰা জনন কোষবিলাক বাহ্যিকভাবে দেহৰ পৰা মুক্ত হয় নতুবা জনন কোষ আভ্যন্তৰীনভাৱে
স্থানান্তৰ হ’বলৈ দুটা প্ৰাণীদেহৰ পৰস্পৰ মিলন হ’ব লাগিব যিটো বহুতো প্রাণীৰ ক্ষেত্ৰত হয়।
দুটা বেলেগ প্ৰাণীৰ পৰস্পৰ মিলন হ’লে আনে ব্যক্তিয়ে বুজিব লাগিব যে ইহঁত যৌন পূৰ্ণতা
ae | যৌৱন কালত বিভিন্ন পৰিৱৰ্তন দেখা যায় যেনে দেহত নতুন চুলি গঠন হোৱাটোৱে

বিজ্ঞান

--- Page 144 ---
যৌন পূৰ্ণতা প্রাপ্ত হোৱাৰো পৰিচয় দিয়ে।

অন্যহাতেদি দুজন ব্যক্তিৰ দেহৰপৰা জনন কোষৰ স্থানান্তৰৰ ক্ষেত্ৰত যৌন ক্ৰিয়াৰ বাবে
বিশেষ অংগৰ প্ৰয়োজন হয়। যেনেকৈ পুৰুষৰ লিংগ উখিত কৰিলেহে পুং জনন কোষ বিদাৰন
কৰিব পাৰি। যেনেকৈ স্তন্যপ্রায়ী প্রাণী যেনে মানুহ CHAS মাতৃ গৰাকীয়ে বহুদিন ধৰি কেঁচুৱা
গৰ্ভত ধাৰণ কৰি থাকে আৰু পিছলৈ ইয়াক দুগ্ধ পান কৰায়। ইয়াৰ কাৰণে স্ত্ৰীজনন অংগ আৰু
স্তন যুগল পূৰ্ণতা ate হ'ব লাগিব। এতিয়া আমি যৌন প্রজনন প্রক্ৰিয়াৰ প্ৰজনন তন্ত্ৰৰ বিষয়ে
আলোচনা কৰো আঁহা।
8.3.3 (a) পুংজনন তন্ত্ৰ (Male Reproductive System)

মানুহৰ পুংজনন তন্ত্ৰ একাধিক অংগৰে গঠিত (চিত্ৰ- 8.10) | জনন HY সৃষ্টি কৰা অংগ আৰু
জননকোষবোৰক নিষেচন ক্ষেত্ৰলৈ স্থানান্তৰ কৰিব পৰা অংগসমূহক লৈ পুংজনন SACI গঠিত
হৈছে। SPAS পুংজনন কোষ বা শুত্ৰণণু (Sparm) গঠন masini
হয়। পুৰুষ মানুহৰ উদৰাংশৰ পশ্চ্যাৎ ভাগত শুতক্ৰাশয়যোৰ
অৰস্থিত। SEA উদৰ অঞ্চলৰ পৰা নামি আহি =
শৰীৰৰ বাহিৰত থকা এটা SPM থলী (Scrotum) ত
অৱস্থান লয়। শুক্ৰাণু গঠন হ’বৰ বাবে দেহৰ সাধাৰণ
উষ্ণতাতকৈ কম উষ্ণতাৰ প্রয়োজন হয়। সেইকাৰণে
শুক্ৰাশয়যোৰ শৰীৰৰ বাহিৰত অৱস্থান কৰে। আমি আগৰ
অধ্যায়ত VS WIS টেষ্ট'ষ্টেৰন (testosterone)
হৰম’নৰ গুৰুত্ব সম্পৰ্কে আলোচনা কৰি আহিছে৷ শুক্ৰমণু
গঠনৰ উপৰিও টেষ্ট'ষ্টেৰণে ল’ৰাৰ ক্ষেত্ৰত যৌৱন কালত
বিভিন্ন পৰিবৰ্ত্তন আনে।

SEAS উৎপন্ন হোৱা Sly শুক্ৰবাহী নলী শুত্ৰুথলী
(Vas deferens) য়েদি কঢ়িয়াই নিয়ে। শুক্ৰবাহী নলীডাল
WAP পৰা অহা মূত্ৰবাহী নলীৰ লগত লগ লাগিছে।
এনেকৈ মূত্ৰনলী (urethra) ডালে শুক্ৰ আৰু মূত্ৰ বহন
কৰে। শুক্ৰবাহী নলৰ ৰাস্তাত প্রষ্টেট্‌গন্থি [)"09[8(2 gland)
আৰু শুক্ৰধাৰ (Seminal vesicle) ৰ পৰা নিঃসৰিত
ক্ষাৰকীয় ৰস লগ লাগি শুত্ৰমণুৰ গতিপথত সহায় কৰে
আৰু সিহঁতক পুষ্টিৰ যোগান ধৰে। CEPR এবিধ
ক্ষুদ্কোষ প্রধানকৈ বংশগতি গুণবিশিষ্ট পদাৰ্থৰে গঠিত।
ইয়াৰ এডাল দীঘল নেজ থাকে যাৰবাবে SAT কোষৰ
অভিমুখে গতি কৰিব পাৰে। SHIPS বহুতো বংশগতি
গুণ নিহিত হৈ থাকে।

8.3.3 (0) Beret তন্তু (Female Reproductive
System)

স্্ীজননকোষ বা ডিম্বকোষ ডিম্বাশয় (Ovary) ত উৎপন্ন

চ্তি-ও.10 মানুহৰ পুংজনন OH

চ্তি-ও.]] মানুহৰ স্ৰী-জনন তন্ত্ৰ

জীবই কেনেকৈ বংশবিস্তাৰ কৰে? 137

--- Page 145 ---
138

হয়। ইয়াৰ উপৰি ডিম্বাশয়ৰপৰা কিছুমান হৰম’ন নিঃসৰিত হয়। স্ত্ৰীজনন WAC! স্ত্ীজনন নলী
(female genital tract) ৰ দ্বাৰা গঠিত। চিত্ৰ 8.11 লক্ষ্য কৰা আৰু বিভিন্ন ise অংগসমূহ
চিনাক্ত কৰা।

জন্মৰ সময়ত এগৰাকী ছোৱালীৰ ডিম্বাশয়ত অসংখ্য অপৰিপক্ক ডিম্বকোষ থাকে।
কন্যাকাল আৰম্ভ হোৱাৰ লগে লগে কিছুমান ডিম্বকোষে পূৰ্ণতা প্ৰাপ্ত লাভ কৰে।ডিম্বাশয়যোৰৰ
যিকোনো এটা ডিম্বাশয়ত প্রতি মাহত এটাকৈ ডিম্বকোষৰ পূৰ্ণতা ete হয়। এই পূৰ্ণতা ate
ডিম্বকোষ ডিম্বনলী বা ফেল’পিয়ান টিউব (falopian tube) ৰ মাজেদি আহি গৰ্ভাশয় (womb)
ত থিতাপি লয়। দুয়োডাল ডিম্ব নলী (Oviduct) একেলগ হৈ ডাঠ পেশী বহুল মোনা সদৃশ
অংগৰ সৃষ্টি কৰে। ইয়াক জৰায়ু (uterus) বোলে। জৰায়ুৰ দুটা অংশ থাকে, জৰায়ুৰ দেহ আৰু
জৰায়ু AI (cervix) । জৰায়ুৰ দুই পাৰ্শ্বীয় কোণ দুটাত দুকাষৰ পৰ৷ অহা ডিম্ববাহী নলী দুডাল
প্রবেশ কৰে আৰু গ্ৰীবা অংশ তলফালে যোনি (Vagina) পথত মুকলি হয়।

সংগমৰ সময়ত SHH যোনি পথেদি সোমাই আহে। ইয়াৰ পৰা শুত্ৰকোষ উৰ্ধমুখী
গতিৰে ডিম্ববাহী নলীত থিতাপি লয়। ইয়াত ডিম্বকোষ আৰু শুত্ৰকোষৰ মিলন ঘটে। এই
ডিম্বকোষ নিষেচিত হৈ যোজন কোষ (Zygote) ৰ সৃষ্টি হয়। ইয়াৰ পাছত যোজন কোষ ডিম্বনলীৰ
পৰা জৰায়ুত থিতাপি লয় আৰু ইয়াত ভেদন আৰু বৰ্ধন আৰম্ভ হয়। আমি আগৰ অনুচ্ছেদত
পাই আহিছো যে মাতৃ এগৰাকীৰ দেহৰ আভ্যন্তৰণটো এটা শিশু বৰ্ধন হ’ব পৰাকৈ গঠিত হৈছে।
সেইকাৰণে প্ৰতিমাহতে স্ত্ৰীৰ গৰ্ভাশয়টোৱে একোটা ভ্ৰূণ বৃদ্ধি আৰু বৰ্ধন হ’ব পৰাকৈ প্রস্তুত
আৰৱেষ্টিত হৈ AUCH | জৰায়ুত ভ্ৰুণাৱস্থাৰ শিশুটোৰ বৰ্দ্ধন আৰু পোষণ হয়।

গৰ্ভাৱস্থাত HAC! গৰ্ভাশয়ৰ অন্তঃআচ্ছাদনৰ লগত এবিধ বিশেষ কলাৰদ্বাৰা বান্ধ খাই
থাকে। ইয়াক অমৰা বা প্লেচেণ্টা (Placenta) বোলে। এই প্লেচ্টোৰ দ্বাৰা মাতৃদেহৰ তেজৰ
যোগেদি ভ্ৰূণটোৱে পুষ্টি লাভ কৰে। CCHIT কীহী সদৃশ আৰু গৰ্ভাশয়ৰ বেৰত পোত খাই
থাকে। ইয়াৰ পৰা কিছুমান ভিলাই ভ্ৰূণটোৰ ফালে বিয়পি থাকে। গৰ্ভাশয়ৰ অন্তঃআচ্ছাদানৰ
ফালে ৰক্ত জালিকা থকাৰ কাৰণে মাতৃদেহৰ পৰা গ্লুক’জ আৰু অক্সিজেন ভ্ৰণটোলৈ সৰবৰাহ
হৈ থাকে। HCI BPS Fel ৰেচন পদাৰ্থবোৰ প্লেচেণ্টাৰ মাধ্যমেদি মাতৃদেহত এৰি দিয়ে।
এনেকৈ মাতৃদেহত ভ্ৰূণটো সম্পূৰ্ণ হ’বলৈ প্রায় ন মাহ আৱশ্যক হয়। গৰ্ভাশয়ৰ পেশীৰ নিৰ্দিষ্ট
লয়ৰ সংকোচনৰ ফলত এটা শিশুৰ জন্ম হয়।

8.3.3 (c) নিষেচন নহ’লৈ ডিম্বকোষটোৰ কি হয়? (What happens when the
Egg is not Fertilized?)

নিষেচন নোহোৱা ডিম্ব কোষটো প্ৰায় এদিন জীৱিত অৱস্থাত থাকে। যেনেকৈ ডিম্বাশয়ে প্রতি
মাহতে এটাকৈ ডিম্বকোষ সৃষ্টি কৰে, তেনেদৰে গৰ্ভাশয়টোৱে প্ৰতি মাহতে একোটা নিষেচিত
ডিম্ব পালন কৰিবলৈ নিজকে প্রস্তুত কৰি ৰাখে। সেয়ে ডিম্বাশয়ৰ অস্তঃআচ্ছাদক কোমল আৰু
ডাঠ BA | নিষেচনৰ পৰা ভ্ৰূণ হ’লে ইয়াক এই আন্তঃআচ্ছাদকখনে পোষণ যোগান ধৰাৰ প্রয়োজন
হয়। যদি নিষেচন নহয় তেতিয়া আচ্ছাদকখন ভাঙি যায় আৰু ৰক্ত আৰু শ্নেশ্মা হিচাপে যোনি
পথেদি বাহিৰ হৈ যায়। প্ৰতি মাহে এইটো চক্ৰণকাৰে চলি থাকে। ইয়াক GOS (menstruation
Cycle) বোলে। এই প্রক্ৰিয়াটো 2 — 8 দিন পৰ্যন্ত চলি থাকে।

8.3.3 (0) জনন স্বাস্থ্য (Reproductive Health)
যৌন পূৰ্ণতা প্রাপ্তি হঠাতে হোৱা পৰিঘটন৷ নহয়। দেহৰ বৃদ্ধি আৰু বৰ্ধনৰ লগে লগে ই চলি
থাকে। গতিকে কিছু যৌন পূৰ্ণতা প্রাপ্ত হোৱাৰ অৰ্থ এইটো নহয় যে দেহ আৰু মন যৌন ক্ৰিয়াত

লিণ্ড পৰাকৈ আৰু সন্তান জন্ম দিবৰ বাবে সুস্থ কাৰ্যক্ষম হৈ উঠে। দেহ আৰু মন সুস্থ কাৰ্যক্ষম
হৈছেনে নাই আমি কেনেকৈ জানিম? এনে প্ৰেক্ষাপটত আমাৰ সকলোৱে কিছুমান হেঁচাৰ সন্মুখীন

বিজ্ঞান

--- Page 146 ---
হব লগা হয়। আমি বিচাৰো বা নিবিচাৰে৷ বিভিন্ন প্রকাৰৰ কাৰ্যকলাপত fies হ'বলৈ বন্ধুবৰ্গৰ
পৰা হেঁচা আহে। কেতিয়াবা পৰিয়ালৰ পৰা বিয়া কৰাবৰ বাবে বা সন্তানৰ বাবে হেঁচা আহি পৰে।
কেতিয়াবা চৰকাৰী সংস্থাৰ পৰা সম্ভান জন্ম নিদিয়াৰ বাবে হেঁচা প্ৰয়োগ কৰা দেখা যায়। এই
পৰিস্থিতিত কোনো এটা সিদ্ধান্তত উপনিত হোৱাটো জটিল হৈ পৰে।

আমি এই ক্ষেত্রত সম্ভাৱ্য যৌন স্বাস্থ্য সম্পৰ্কে কিছু বিবেচনা কৰিব লাগিব। আমি নৱম
শ্ৰেণীত পঢ়ি আহিছোঁ যে এজন ব্যক্তিৰ পৰা আন এজন ব্যক্তিৰ দেহলৈ বিভিন্ন প্ৰথাৰে ৰোগ
বিয়পিব পাৰে। যৌন ক্ৰিয়া এটা অতি নিবিড় স্পৰ্শকাৰক প্রক্ৰিয়া আৰু সেই কাৰণে এই ক্ৰিয়াৰ
যোগেদি বহুতো যৌন ৰোগ বিয়পিব পাৰে। এনেধৰণৰ যৌন ৰোগৰ ভিতৰত বেক্টেৰিয়াৰ দ্বাৰা
আক্ৰমণ হোৱা ৰোগ যেনে--- গণ'ৰিয়া (gonorhoea) আৰু চিফিলিচ (Syphilis) আদি।
ভাইৰাছৰদ্বাৰা হ'ব পৰা ৰোগ CICA HIV-AIDS | এনেধৰণৰ ৰোগবোৰ যৌন ক্ৰিয়াৰ সহায়ত
সংক্ৰমণ ৰোধ কৰিব পাৰিনে? গৰ্ভনিৰোধক সামগ্ৰী যেনে কনডম (Condom) পুংজনন অংগ
(penis) ত পিন্ধি ললে যৌন ক্ৰিয়াৰ সময়ত সংক্ৰমিত হোৱা ৰোগক ৰোধ কৰিব পাৰি।

যৌন ক্ৰিয়াৰ দ্বাৰা গৰ্ভধাৰণ হয়। এগৰাকী মহিলাৰ গৰ্ভধাৰণ সম্পূৰ্ণভাৱে নিৰ্ভৰ কৰে
তেখেতৰ দৈহিক আৰু মানসিক অৱস্থাৰ ওপৰত। যদি মহিলা গৰাকী গৰ্ভধাৰণৰ বাবে প্ৰস্তুত
নাথাকে তেতিয়া তেওঁৰ স্বাস্থ্য যথেষ্ট ক্ষতি Sa | বিভিন্ন কৌশল অৱলম্বন কৰি গৰ্ভধাৰণ ৰোধ
কৰিব পাৰি। ইয়াৰ বাবে বহুতো গৰ্ভনিৰোধ (Contraceptive) পদ্ধতি আছে। এনে এবিধ
গৰ্ভনিৰোধ পদ্ধতি হ’ল কাৰিকৰি প্রতিবন্ধক (mechanical barrier) যাৰ সহায়ত শুক্ৰাণুবোৰ
ডিম্বাণু কোষৰ লগত মিলন নোহোৱাকৈ আবদ্ধ কৰি ৰাখিব পাৰি। এই পদ্ধতিত পুংজনন অংগ
(Penis) ত কনডম পিন্ধি লোৱা হয়। স্ত্ৰী ব্যক্তিৰ ক্ষেত্ৰত তেনে ধৰণৰ আৱৰণী যোনি পথত
সংস্থাপিত কৰা হয়। আন এবিধ গৰ্ভনিৰোধক পদ্ধতিত দেহত হৰম’নৰ পৰিমাণ নিয়ন্ত্ৰণ কৰি
ডিম্বক্ষৰণ বন্ধ কৰা হয়। ইয়াৰ ফলত নিষেচন হ’ব নোৱাৰে। এনে প্রক্ৰিয়াত সাধাৰণতে ব্যৱহৃত
Saas পিল (Pill) বা বড়ি আকাৰে পোৱা যায়। এনেধৰণৰ ওষধবোৰে হৰম’নৰ ক্ৰিয়া
নিয়ন্ত্ৰণ কৰি ৰাখে কিন্তু ইয়াৰ কিছুমান পাৰ্শ্বত্রিয়া থাকে। ইয়াক অৰেল কন্টাচেপটিভ্‌ Oral
contraceptive) বোলে। অন্য এবিধ গৰ্ভনিৰোধক পদ্ধতি হ’ল ক’পাৰ-টি (Copper - T) |
ইয়াক গৰ্ভাশয়ত সংস্থাপন কৰি গৰ্ভধাৰণ বন্ধ কৰা হয়। আকৌ এইবিলাকে গৰ্ভাশয়ৰ প্রবাহৰ
বাবে কিছুমান পাৰ্শ্বক্ৰিয়াৰ সৃষ্টি কৰিব পাৰে। পুৰুষ ব্যক্তিৰ শুক্ৰবাহী নলী বন্ধ কৰি শুক্ৰ সৰবৰাহ
বন্ধ কৰিব পাৰি। একেদৰে স্ত্ৰী ব্যক্তিৰ ডিম্ববাহী নলী বন্ধ কৰি ৰাখিলে ডিম্ব গৰ্ভাশয়ত অৱস্থান
কৰিব নোৱাৰে। এই দুয়োটা পদ্ধতিত নিষেচন হ’ব নোৱাৰে। বন্ধ্যাকৰণ (Surgical) পদ্ধতিৰে
এনে ক্ৰিয়া সম্ভৱ হয়। যদিও বন্ধ্যাকৰণ পদ্ধতি দীৰ্ঘম্যাদীৰ কাৰণে নিৰাপদ তথাপি অস্ত্ৰেপ্ৰচাৰ
ভালদৰে নহ’লে ইয়াৰপৰা কিছুমান সংক্ৰমণ আৰু অন্যান্য সমস্যাৰ আশংকা ACB | অস্ত্ৰোপচাৰৰ
দ্বাৰা অপ্ৰত্যাশিত গৰ্ভধাৰণ নষ্ট কৰিব পাৰি। কেতিয়াবা কিছুমান মানুহে ইয়াক অপব্যৱহাৰ কৰা
দেখা যায়। যেনে কন্যা ভ্ৰূণ ধ্বংস কৰা। ই এক অপৰাধ। সুস্থ সমাজৰ বাবে কন্যা সম্ভান আৰু
ল’ৰা সন্তানৰ অনুপাত অটুত থকাটো প্রয়োজন। জন্মৰ আগতে লিংগ নিৰ্ণয় প্রক্ৰিয়াটো আইনৰ
দ্বাৰা নিষিদ্ধ কৰা হৈছে যদিও বিবেচনাহীনভাৱে কন্যাল্ৰূণ ধ্বংস কৰাৰ বাবে আমাৰ সমাজৰ
কিছুমান ঠাইত কন্যা সন্তানৰ অনুপাত কমি আহিছে।

আগতেই আমি পাই আহিছে৷ যে প্রজনন প্ৰরক্ৰিয়াৰদ্বাৰাই জীৱই সিহঁতৰ বংশ বৃদ্ধি কৰে।
জন্মহাৰ আৰু মৃত্যুৰ হাৰৰদ্ধাৰা কোনো এটা আবাদীৰ আকাৰ নিৰ্ভৰ কৰে। বৰ্দ্ধিত জনসংখ্যা এটা
সমস্যা। জনসংখ্যা বাঢ়ি গ’লে উন্নত মানদণ্ডৰ জীৱন ধাৰণ প্রণালী গঢ়ি তুলিবলৈ কষ্টকৰ হয়।
যি কি নহ’ওক, সমাজৰ বৈষম্যতাৰ বাবে দৰিদ্ৰতাই যদি মূল কাৰণ তুলনামূলকভাৱে আবাদীৰ
আকাৰ গুৰুত্বহীন। যদি আমাৰ পাৰিপাৰ্শ্বিকৰ চাৰিওফালে লক্ষ্য কৰোঁ তেতিয়া দৰিদ্ৰতাৰ মূল
কাৰণ কি বুলি চিনাক্ত কৰিম?

জীবই কেনেকৈ বংশবিজ্তাৰ কৰে?

139

--- Page 147 ---
140

নিষেচন আৰু পৰাগযোগৰ পাৰ্থক্য কেনেধৰণৰ?

SPM আৰু Aveo গ্ৰন্থিৰ ভূমিকা কি?

কৈশোৰ কালত ছোৱালীৰ দেহত কেনেধৰণৰ পৰিবৰ্তন দেখা যায়?

মাতৃদেহত HABA কেনেকৈ পুষ্টি লাভ কৰে?

যদি মহিলা এগৰাকীয়ে কপাৰ-টি (Copper - T) ব্যৱহাৰ কৰে, তেতিয়া ই যৌন ৰোগ
সঞ্চাৰণ প্রতিৰোধী হ’বনে?

কোনো এটা জীৱৰ জীৱন সূচাৰু ৰূপে অব্যাহত হৈ থাকিবলৈ অন্যান্য জীৱন প্রক্ৰিয়াৰ দৰে প্ৰজনন প্ৰক্ৰিয়াটো
সিমান লাগতিয়াল নহয়।

প্রজনন প্রক্ৰিয়াটো ডি.এন.এ ৰ প্ৰতিলিপি তৈয়াৰ কৰা আৰু কোষত থকা আন আন কোষ অংগাণুবিলাকৰ
উৎপত্তি কৰাৰ লগত জড়িত।

বিভিন্ন জীৱৰ দেহৰ গঠন শৈলীৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰি সিহঁতে বেলেগ বেলেগ প্ৰথাৰে বংশ বিস্তাৰ কৰে।

fa খণ্ডন প্ৰক্ৰিয়াত, প্ৰায়বিলাক বেক্টেৰিয়া আৰু খাদ্য প্ৰাণীয়ে অতি সাধাৰণভাৱে কোষটোৰ বিভাজন ঘটাই
দুটা বা ততোধিক অপত্য কোষৰ সৃষ্টি কৰে।

হাইড্ৰাৰ দৰে জীৱৰ সিহঁতৰ দেহটো খণ্ডিত হ’লেও তেনে খণ্ডিত টুকুৰাৰ পৰাই পুনৰুজ্জীৱিত হব পাৰে।
সিহঁতে আনকি দেহত মুকুল সৃষ্টি কৰি তাৰ পৰাও পূৰ্ণাংগপ্রাপ্ত হব পাৰে।

কিছুমান উদ্ভিদৰ শিপা বা মূল, কাণ্ড আৰু পাতৰ পৰা আংগিক বিস্তাৰণৰ যোগেদি নতুন উদ্ভিদৰ সৃষ্টি হয়।
এইবিলাক জীৱই হ’ল অযৌন প্রজননকাৰী জীৱ যিবিলাকে কেৱল এক ব্যক্তি বিশিষ্ট জীৱৰ পৰা পোনে
পোনে অকলেই নতুন প্ৰজন্মৰ সৃষ্টি কৰিব পাৰে।

যৌন প্ৰজননত দুটা পৃথক ব্যক্তি বিশিষ্ট জীৱ জড়িত হৈ নতুন প্ৰজন্মৰ সৃষ্টি কৰে।

ডি.এন.এ প্রতিলিপিকৰণ প্ৰক্ৰিয়াত বৈসাদৃশ্যতাৰ সৃষ্টি হয় আৰু ই প্ৰজাতি এটা জীৱ কূলত বৰ্ত্তি থাকিবলৈ
নিশ্চিতভাবে AIST | যৌন প্রজননত এনে বৈসাদৃশ্যতা আটাইতকৈ বেচি সৃষ্টি হয়।

ফুল ধৰা (সপুষ্পক) উদ্ভিদৰ যৌন প্ৰজননত পৰাগধানীৰ পৰা পৰাগ ৰেণু গৈ AS GS পৰা৷ পৰিঘটনাটোক
পৰাগযোগ বোলে। ইয়াৰ পিছৰ পৰ্যায়ত নিষেচন সংঘটিত হয়।

কৈশোৰ কালত ছোৱালী এগৰাকীৰ স্তনযুগ'লৰ আকাৰ বৃদ্ধি পায়, ল’ৰাৰ মুখ মণ্ডলত দাড়ি থুতিয়াই। এনে
পৰিবৰ্তন যৌন পূৰ্ণতা প্রাপ্তিৰ লক্ষণ।

মানুহৰ পুংজনন OAC গঠিত হয় শুক্ৰ উৎপাদনকাৰী গ্ৰন্থি শুক্ৰাশয়, শুক্ৰবাহী নলী, শুক্ৰধাৰ, ACS গ্ৰন্থি,
মূত্ৰনলী আৰু লিংগ আদিৰদ্বাৰা।

মানুহৰ স্ত্ৰী-জনন তন্ত্ৰটো গঠিত হৈছে ডিম্বাশয়, ডিম্ববাহী নলী বা ফেল’পিয়ান নলী, গৰ্ভাশয় বা জৰায়ু আৰু
যোমনিৰদ্বাৰা।

মানুহৰ যৌন প্রজননত স্ত্ৰীদেহৰ যোনিপথত পুৰুষ দেহৰ শুক্ৰাণু সংস্থাপন হয়।

গৰ্ভধাৰণ প্রতিৰোধৰ কাৰণে কনডম (Condom), অৰেল কণ্ট্ৰাচেপ্‌টিভ্‌ পিল, কপাৰ-টি আৰু অন্য কিছুমান
পদ্ধতি অৱলম্বন কৰা হয়।


--- Page 148 ---
. অযৌন প্রজননৰ মুকুলোদ্দগম সংঘটিত হয় —
(ক) এমিবাত
(2) ইষ্ট
(গে) গ্লাজম'ডিয়ামত
(৬) লেইচ্মেনিয়াত
. তলৰ কোনটো মানুহৰ দেহৰ স্ত্ৰীজনন অংগ নহয়?
(ক) ডিম্বাশয়।
(খ) জৰায়ু
(গে) শুক্ৰবাহী নলী
(ঘ) ফেলোপিয়ান নলী।
._ পৰাগধানীত পোৱা হয় —
(ক) বেটুপাত
(2) ডিম্বক
গে) স্ত্ৰীকেশৰ
(ঘ) পৰাগ ৰেণু
._ Ark কিয় হয়?
._দীৰ্ঘচ্ছেদত এপাহ ফুলৰ চিত্ৰ আঁকি বিভিন্ন অংশসমূহ চিহ্নিত কৰা।
. বিভিন্ন প্রকাৰৰ গৰ্ভনিৰোধ পদ্ধতিসমূহ কি কি?
কেনেধৰণৰ?
._ গৰ্ভনিৰোধ পদ্ধতি অৱলম্বন কৰাৰ কাৰণ কি?

জীবই কেনেকৈ বংশবিজ্তাৰ কৰে? 141

--- Page 149 ---
[20 12)

অধ্যায় - 9
বংশগতি আৰু ক্ৰমবিকাশ | ফি

(HEREDITY AND Evowution) | ৫6874

আমি ইতিমধ্যে অযৌন প্রজনন প্রক্ৰিয়াত কিমান পৰিমাণৰ বৈসাদৃশ্যতা সৃষ্টি হয় তাৰ বিষয়ে
আলোচনা কৰি আহিছো। আটাইতকৈ লাগতিয়াল বৈসাদৃশ্যতা যৌন প্রজনন প্রক্ৰিয়াতহে
মাজত নাম মাত্ৰহে বৈসাদৃশ্যতা দেখা পাম। কিন্তু মানুহকে ধৰি অন্যান্য প্ৰাণীৰ মাজত, যিবিলাক
যৌন প্ৰজননৰ যোগেদি বংশ বিস্তাৰ কৰে; সিহঁতৰ মাজত এনে বৈসাদৃশ্যতা বেচিকৈ পৰিলক্ষিত
হয়। এই অধ্যায়ত আমি এনে বৈসাদৃশ্যতা কেনেকৈ সৃষ্টি হয় আৰু বংশানুত্ৰমে কেনেদৰে
প্রবাহিত হয় তাৰ বিষয়ে আলোচনা কৰিম। মনত ৰাখিবা এটা দীঘলীয়া পৰিক্ৰমাত একত্ৰীকৰণ
হোৱা এনে বৈসাদৃশ্যতাৰ গুৰুত্ব অসীম। এই বিষয়ে আমি ক্ৰমবিকাশ দফাত আলোচনা কৰিম।

9.1 প্ৰজনন কালত একত্ৰীকৰণ হোৱা বৈসাদৃশ্যতা বা প্রকাৰণ (Accumulation

of Variation during Reproduction) :

এটা প্ৰজন্মৰ পৰা পৰৱৰ্ত্তী প্ৰজন্মলৈ বংশানুক্ৰমিকভাবে প্রবাহিত চৰিত্ৰবিলাক পৰৱৰ্ত্তী প্ৰজন্মত
আগৰ প্রজন্মৰ জীৱবিলাকৰ দেহৰ গঠনশৈলী বা আকাৰৰ সৈতে দেখাত একে যেন লাগিলেও
সূক্ষ্মভাবে পৰ্যবেক্ষণ কৰিলে কিছুমান পাৰ্থক্য পৰিলক্ষিত হয়। এইদৰে
নতুনকৈ সৃষ্টি হোৱা জীৱবিলাকৰ মাজতে প্রজনন ঘটিলে কি হব চিন্তা
কৰা। দ্বিতীয় প্ৰজন্মৰ জীৱবিলাক প্রথম প্রজন্মতকৈ কিছুক্ষেত্ৰত বেলেগ
হয়, সেইদৰে দ্বিতীয় প্ৰজন্মৰ জীৱবিলাকৰ পৰা সৃষ্টি হোৱা খিনিতও সূক্ষ্ম
পৰিবৰ্ত্তন নিশ্চিতভাবে পোৱা যাব (চিত্র-9.1)।

F4-9.15 অযৌন প্রজনন প্রক্ৰিয়াৰে কেৱল অকলে অৰ্থাৎ
এককভাবে এটা জীৱই বংশ বিস্তাৰ কৰা অৱস্থাটো চিহ্নিত কৰা হৈছে।

a 9.1:

ধাৰাবাহিক ভাবে এটা প্ৰজনাৰ AN আন এটা প্ৰজন্মত সৃষ্টি
হোৱা বিচিত্ৰতা । ধৰা৷ হ’ল, একেবাৰে ওপৰৰ ভৰত থকা
মূল জীৱটোৱে চুটা জীৱৰ সৃষ্টি কৰিলে যাৰ দেহৰ আকাৰ
একে যদিও তাত FH তাৰতম্য আছে। ইহঁতৰ প্ৰত্যেকৰে
পৰা ATS প্ৰজন্মত পুনৰ ঢুটাকৈ জীৱৰ সৃষ্টি হ’ল।
একেবাৰে তলৰ শাৰীৰ চাৰিওটা জীৱৰ প্রত্যেকটোৱেই
ইটোৰ লগত সিটোৰ কিছুক্ষেত্ৰত অমিল আছে যিয়ে
নহলেও এইবোৰৰ কিছুমান তাৰতম্য HBO হিচাপে সৃষ্টি
হোৱা আৰু আনবিলাক সিহঁতৰ পৈতৃক পুৰণ্ষৰ পৰা
বংশানুত্ৰ,মিকভাবে AALS হোৱা যিবিলাক ইটোৰ লগত
সিটোৰ অমিল থকা।

যদি কোনো এটা বেক্টেৰিয়াৰ দ্বি-বিভাজন ঘটে, তাৰ পৰা দুটা বেক্টেৰিয়াৰ
সৃষ্টি হয় আৰু সেই দুয়োটা পুনৰ এবাৰ বিভাজন ঘটে তেন্তে সৃষ্টি হোৱা
চাৰিওটা বেক্টেৰিয়া আকৃতিগতভাবে দেখাত প্ৰায় একে হয়। তথাপিতো,
সিহঁতৰ এনে প্রক্ৰিয়াত ডি.এন.এ ৰ প্ৰতিলিপি কৰণৰ সময়ত হোৱা সামান্য
বিসংগতিৰ বাবে সূক্ষ্ম পৰিবৰ্তনে৷ পৰিলক্ষিত হয়। সি যি কি নহওক, যদি
যৌন প্রজনন প্রক্ৰিয়া জড়িত হয় তেতিয়া বহু বেচি পৰিমাণে পাৰ্থক্য
পৰিলক্ষিত হ'ব আৰু এইবিলাকৰ বিষয়ে বংশগতি চৰিত্ৰ প্ৰবাহৰ নিয়ম বা
আচৰণ আদিৰ দফাত আলোচনা কৰা হব।

কোনো এটা প্রজাতিৰ অন্তৰ্গত এনেদৰে বৈসাদৃশ্যতাৰ সৃষ্টি হৈ
জন্ম হোৱা জীৱবিলাকৰ সকলোবিলাকেই প্ৰকৃতিত জীয়াই থাকেনে?
অতি সহজে কব পাৰো যে নাথাকে। প্রকৃতিত জীৱবিলাকৰ মাজত সৃষ্টি
হোৱা এনে বৈসাদৃশ্যতাসমূহৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি জীৱবিলাকে বেলেগ


--- Page 150 ---
বেলেগ ধৰণে সুবিধা লাভ কৰে। আমি আগতেই উল্লেখ কৰি আহিছে যে যিবিলাক বেক্টেৰিয়াই
অতি উষ্ণতাত জীয়াই থাকিব পাৰে সেইবিলাকৰ ওপৰেৰে গৰম বতাহ প্রবাহিত কৰি থাকিলেও
জীয়াই থাকিবলৈ সক্ষম হয়। এনে বৈসাদৃশ্যতা বিশিষ্ট জীৱবিলাকক পৰিবেশৰ কিছুমান কাৰকৰ
প্রভাবত প্রকৃতিয়ে নিজে নিজে নিৰ্বাচিত কৰে আৰু তাৰ আলমতে ক্ৰমবিকাশ প্রক্ৰিয়া সংঘটিত
হয়, এইবিলাকৰ বিষয়ে পৰৱৰ্ত্তী দফাবিলাকত আলোচনা কৰা হব।

1. যদি অযৌন প্রজনন প্রক্ৰিয়াৰে বংশ বিস্তাৰ কৰা কোনো এটা প্রজাতিৰ জনসংখ্যাৰ "A"

চাৰিত্ৰিক বৈশিষ্ট্যৰ পৰিমাণ 10% আৰু সেই একে জনসংখ্যাৰ মাজত "B" চাৰিত্ৰিক বৈশিষ্ট্যৰ
পৰিমাণ 60% হয় তেন্তে কোনটো চাৰিত্ৰিক বৈশিষ্ট্য আগতীয়াকৈ উৎপত্তি হৈছিল?

2. এটা প্রজাতিত সৃষ্টি হোৱা ভিন্নতাই জীৱক বৰ্তি থকাত কেনেধৰণে সহায় কৰে?

9.2 বংশগতি (Heredity)

এইটো সকলোৰে বাবে সহজবোধ্য যে বংশ বিস্তাৰ বা প্রজনন প্রক্ৰিয়াৰ ফলাফল হ’ল একে
আৰ্হিৰ জীৱৰ উৎপত্তি। বংশগতিৰ নিয়মবিলাকে এনে প্রক্ৰিয়া নিৰ্দ্ধাৰণ কৰে যাৰদ্বাৰা বিশস্ত
চাৰিত্ৰিক বৈশিষ্ট্য আৰু চৰিত্ৰ বংশানুক্ৰমে প্ৰবাহিত হয়। আমি এতিয়া এই নিয়মবিলাকৰ বিষয়ে
ভালদৰে খুঁটি-নাটি মাৰি চাওঁ আঁহা।

9.2.1 চাৰিত্ৰিক বৈশিষ্ট্যৰ বংশানুক্ৰমিক প্ৰবাহ (Inherited Traits)

সাদৃশ্য আৰু বৈসাদৃশ্য বুলিলে প্ৰকৃততে আমি কি বুজো ? আমি জানো৷ যে কেঁচুৱা এটাই মানুহৰ সকলো

বিলাক মৌলিক বৈশিষ্ট্য বহন কৰে। সি যি নহওঁক, কেটুৱাটো সাইলাখ মাক-দেউতাকৰ দৰে একেও

নহয়, আৰু সেইদৰে মানুহৰ জনসংখ্যাৰ মাজত বহুত বেচি বৈসাদৃশ্যতা দেখা পোৱা যায়।

= পা বলা পা

কাযকলাপ-9.1

= তোমালোকৰ শ্ৰেণীৰ সকলো ছাত্ৰ-ছাত্ৰীৰে কাণখন নিৰীক্ষণ কৰা। এতিয়া কাৰ কাণৰ
লতি লগ লগা অৰ্থাৎ যুক্ত আৰু কাৰ মুক্ত সেই চৰিত্ৰটোৰ প্রতি লক্ষ্য ৰাখি এখন তালিকা
প্রস্তুত কৰা আৰু ইয়াৰ পৰা ছাত্ৰ-ছাত্ৰীৰ সেই দুটা চৰিত্ৰৰ ভিত্তি শতাংশত নিৰ্ণয় কৰা
(চিত্র-9.2)। এতিয়া শ্ৰেণীৰ প্রত্যেক জন ছাত্ৰ-ছাত্ৰীৰ মাক-দেউতাকৰ কাণৰ লতিৰ
চৰিত্ৰৰ বিষয়ে সুধি জানি লোৱা। মাক-দেউতাকৰ কাণৰ লতিৰ প্রকাৰ আৰু ছাত্ৰ-ছাত্ৰীৰ
কাণৰ লতিৰ প্রকাৰৰ লগত ৰিজাই চোৱা। এই সাক্ষ্যৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি কাণৰ লতিৰ
বংশানুক্ৰমিক প্ৰবাহৰ সম্ভাৱ্য নিয়ম কি হব পাৰে পৰামৰ্শ আগবঢ়োৱা।

9.2.2 চাৰিত্ৰিক বৈশিষ্ট্যৰ বংশানুক্ৰমিক প্ৰবাহৰ নিয়ম-মেণ্ডেলৰ অৱদান

আচলতে মানুহৰ এনেবিলাক চাৰিত্ৰিক বৈশিষ্ট্যৰ বংশানুক্ৰমিক প্ৰবাহৰ নিয়মবিলাকৰ লগত
এই কথাৰ সম্পৰ্ক আছে যে সন্তানৰ দেহলৈ প্রবাহিত হোৱা জিনীয় পদাৰ্থ (Genetic material)
খিনিত মাক আৰু দেউতাক দুয়োয়ে সম পৰিমাণে বৰঙনি আগবঢ়ায়। ইয়াৰ অৰ্থ এইয়ে যে
চৰিত্ৰৰ বাবে দুটা সংস্কৰণ থাকিব লাগিব। যদি সেইটোৱেই হয় তেনেহ’লৈ সন্তানত দেখা পোৱা
চাৰিত্ৰিক বৈশিষ্ট্যবিলাক কাৰ পক্ষৰ হয়? মেণ্ডেলে (বাকচৰ কথাখিনি চাবা) এনে চৰিত্ৰৰ
বংশানুক্ৰমিক প্ৰবাহৰ নিয়মৰ বিষয়ে সমিধান দিছিল আৰু এইটো উল্লেখযোগ্য যে তেখেতে
এই সম্পৰ্কত কৰা পৰীক্ষামূলক অধ্যয়ন আজিৰ পৰা প্রায় এক শতিকাৰ আগতেই সম্পন্ন
কৰিছিল।

বংশগতি আৰু ক্ৰমবিকাশ

(b)

চিত্ৰ 9.2:

(a) মুক্ত আৰু (9) কাণৰ লতি
সংলগ্ন। কাণৰ তলৰ অংশ যাক
কাণৰ লতি বোলা হয়, সেই
অংশটো আমাৰ মাজৰে কিছুমানৰ
ক্ষেত্ৰত মূৰৰ লগত সংলগ্ন আৰু
আন কিছুমানৰ মুক্ত। মানুহৰ
মাজত দেখা পোৱা এই কাণৰ
লতিৰ মুক্ত আৰু সংলগ্ন চাৰিত্ৰিক
বৈশিষ্ট্যৰ মাজত বৈসাদৃশ্যতা
আছে।

143

--- Page 151 ---
5 ae মেণ্ডেল (1822-1884)

i য়না বিশ্ববিদ্যালয়ত বিজ্ঞান আৰু অংক শাস্ত্ৰ >
গৈছিল (ee aS প্রমাণ পত্ৰৰ পৰীক্ষাত অকৃতকাৰ্যতা হৈছিল যদিও তেখেতৰ
বৈজ্ঞানিকভাবে অনুসন্ধান কৰা উদ্যমতাক স্থবিৰ কৰিব পৰা নাছিল। তেওঁ পুনৰ ধৰ্মীয় মঠটলৈ উভতি
আহি মটৰ মাহ গছৰ ওপৰত এলানি পৰীক্ষা চলাইছিল। সেই সময়ত বহুকেইজন বিজ্ঞানীয়ে বংশানুক্ৰমিক

চৰিত্ৰৰ প্রবাহৰ নিয়মৰ বিষয়ে মটৰ মাহ বা আন জীৱৰ ওপৰতো পৰীক্ষা নিৰীক্ষা চলাইছিল। কিন্তু
Seas বিজ্ঞান আৰু অংক শাস্ত্ৰত পটুতা থকাৰ বাবে তেখেতেহে পোন প্রথমে বংশানুক্ৰমিক
এটা প্ৰজন্মৰ পৰা আনটো প্রজন্মলৈ কেনেদৰে প্ৰবাহিত হয় তাক পৰীক্ষামূলকভাবে
পৰমাণ দা ধৰি সঠিক সমিধান দিছিল। ইয়াৰ ওপৰত ভিত্তি কৰিয়েই তেওঁ বংশানুক্ৰমিক চৰিত্ৰৰ
প্রবাহৰ নিয়মৰ সূত্ৰসমূহ দাঙি ধৰাত সহায় কৰিছিল আৰু এইবিলাককে আমি মূল পাঠ্যপুথিত আলোচনা কৰিছোঁ।

মেণ্ডেলে তেখেতৰ পৰীক্ষামূলক অধ্যয়নত মটৰ মাহ গছত দেখা পোৱা কেইবাটাও বিপৰীত
ধৰ্ম্মী চৰিত্ৰ-ঘুৰণীয়া/সোৌঁতোৰা বীজ, ওখ/চাপৰ গছ, বগা/বেঙুণীয়া ফুল আৰু বহুতো চৰিত্ৰক
আঁওতালৈ আনিছিল। তেখেতে মটৰ মাহ গছৰ উচ্চতাৰ ভিত্তিত ওখ আৰু চাপৰ গছৰ মাজত
সংকৰণ ঘটাই সৃষ্টি হোৱা ওখ আৰু চাপৰ গছৰ পৰিমাণ শতাংশ ৰূপত প্রকাশ কৰিছিল।
প্রথম স্তৰৰ, প্রথম প্রজন্মত কোনোধৰণৰ মধ্যমীয়া বৈশিষ্ট্যপূৰ্ণ চৰিত্ৰ পোৱা নগৈছিল,
বা F (First Fillial Generation) ৰ সমন্ততিবিলাক “মধ্যমীয়া উচ্চতাৰ”নাছিল,সকলোবিলাক
মটৰ মাহৰ গছওখ পোৱা গৈছিল। ইয়াৰ পৰাইবুজা যায় যে পৈতৃক পুৰুষ (Parental Generation)
Fl ৰ যি কোনো এটাহে চাৰিত্ৰিক বৈশিষ্ট্য দেখা পোৱা হৈছিল, দুয়োটাৰ সংমিশ্রণ
ঘটা নাছিল। গতিকে, তাৰ পৰৱৰ্তী প্রশ্ন হ’ল FZ এই ওখ চৰিত্ৰ বিশিষ্ট
মটৰ মাহৰ গছখিনি পৈতৃক পুৰুষৰ ওখ গছখিনিৰ লগত হুবহু একেই
আছিলনে? মেণ্ডেলে তেওঁৰ পৰীক্ষাটোত পৈতৃক পুৰুষত দুটা বিপৰীত
rail চৰিত্র বিশিষ্ট মটৰ মাহৰ গছ লৈছিল আৰু F, জনুৰ গছৰ মাজতে স্ব-
পৰাগযোগ ঘটাইছিল। পৈতৃক জনুৰ গছবোৰৰ সকলোখিনিয়েই ওখ চৰিত্ৰ
বিশিষ্ট হৈছিল। কিন্তু দ্বিতীয় প্ৰজন্ম বা F, (Second Fillial Generation)
ত অৰ্থাৎ, FST সকলোবিলাক ওখ চৰিত্ৰবিশিষ্ট গছ পোৱা নগৈছিল।
তাৰ পৰিৱৰ্তে এক চতুৰ্থাংশ চাপৰ চৰিত্ৰ বিশিষ্ট গছ পোৱা হৈছিল। ইয়াৰ
পৰাই স্পষ্ট হয় যে মটৰ মাহৰ এই ওখ আৰু চাপৰ দুয়োটা চাৰিত্ৰিক বৈশিষ্ট্য
F, লৈ বংশানুক্ৰমিকভাবে প্রবাহ ঘটিছিল কিন্তু ওখ চাৰিত্ৰিক বৈশিষ্ট্যটোহে
প্রকাশ পাইছিল। সেয়েহে যৌন প্রজনন যোগে বংশ বিস্তাৰ কৰা প্ৰত্যেকটো
জীৱই চাৰিত্ৰিক বৈশিষ্ট্যবিলাকৰ দুটাকৈ কাৰক বংশানুক্ৰমিকভাবে প্ৰবাহিত
কৰে। এই দুয়োটা কাৰক হুবহু একেও হব পাৰে বা বেলেগ বেলেগো হব
পাৰে আৰু পিতৃ মাতৃৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে । চিত্ৰ-9.3 ত এই অনুমানৰ আলমত
চিত্ৰ 9.3: ie কৰি ৰি বংশানুক্ৰমিক চৰিত্ৰ প্ৰবাহৰ বিষয়ে চিহ্নিত কৰি দেখুওৱা হৈছে।
ধাৰাবাহিকভাবে দুটা প্ৰজন্মৰ ডু

চাৰিত্ৰিক বৈশিষ্টাৰ বংশানুক্ৰমিক PAT Me
প্রবাহ . - oe 3 ৰ ৰ আলমত of পৰীক্ষা কৰিলে আমি F, প্রজন্মত পোৱা TT, Te আৰু te

চাৰিত্ৰিক বৈশিষ্ট্যবিলাকৰ অনুপাত 1:2:1 পৌৱা যাব?

এই APRICOTS, TT আৰু ](দুয়োটাই ওখ গছক প্ৰতিনিধিত্ব কিন্তু (( য়ে কেৱল চাপৰ গছৰ
চাৰিত্ৰিক বৈশিষ্ট্য প্ৰতিনিধিত্ব কৰিছে। অন্য অৰ্থত, "]"" ৰ এটা মাত্ব কাৰকে ওখ গছ সৃষ্টিৰ বাবে
যথেষ্ট কিন্তু চাপৰ গছৰ বাবে (ৰ দুয়োটা কাৰকৰ প্ৰয়োজন। সেই কাৰণে, "T" য়ে প্ৰতিনিধিত্ব কৰা
চাৰিত্ৰিক বৈশিষ্ট্যটোক প্রভাবী (Dominant) চৰিত্ৰ আনহাতে "t" য়ে প্রতিনিধিত্ব কৰা চাৰিত্ৰিক
বৈশিষ্ট্যটোক অপ্ৰভাবী (Recessive) চৰিত্ৰ বুলি কোৱা হয়। চিত্র ০.4 ৰ আলমত কোনটো প্রভাবী
আৰু কোনটো অপ্রভাবী তাক নিৰ্ণয় কৰা।

যদিহে, পৰীক্ষাটোত মটৰ মাহৰ এটা চাৰিত্ৰিক বৈশিষ্ট্যৰ পৰিৱৰ্তে দুটা পৃথক পৃথক চাৰিত্ৰিক

144 বিজ্ঞান

--- Page 152 ---
বৈশিষ্ট্যৰ মাজত সংকৰণ ঘটোৱা হয় তেন্তে তাৰ ফলাফল কি পোৱা যাব? মটৰ মাহৰ ওখ গছৰ

সৈতে ঘূৰণীয়া বীজৰ চৰিত্ৰ বিশিষ্ট গছ আৰু চাপৰ গছৰ সৈতে সোতৌৰা বীজৰ চৰিত্ৰ বিশিষ্ট গছৰ __ ey >
মাজত সংকৰণ ঘটি সৃষ্টি হোৱা গছবোৰ দেখিবলৈ কেনেকুৱা হব? সিহঁতবোৰ সকলো ওখ গছৰ

সৈতে ঘূৰণীয়া বীজৰ চৰিত্ৰ গছেই VA | সেয়েহে, ওখ গছ আৰু ঘূৰণীয়া বীজৰ চাৰিত্ৰিক

বৈশিষ্ট্য | সংকৰিত নিষেচন

দুটা প্রভাবী Dia | কিন্তু, যেতিয়া F, জনুৰ গছবোৰৰ মাজতে স্ব-পৰাগযোগ ঘটালে F, জনুৰ
গছবোৰ কেনে চৰিত্ৰ বিশিষ্ট হব? মেণ্ডেলৰ পৰীক্ষদ মতে পোৱা যাব CF, জনুৰ কিছুমান সতি =

ABS ওখ গছৰ সৈতে ঘূৰণীয়া বীজ আৰু কিছুমান চাপৰ গছৰ সৈতে সোতোৌৰা বীজ।৷ তদুপৰি F,

জনুৰ TARTS মাজত কিছুমান নতুনকৈ সংমিশ্ৰিত চৰিত্ৰৰ গছো পোৱা যাব। ইয়াৰে

| স্ব-নিষেচন
কছুমান
ওখ গছ কিন্তু তাৰ বীজবিলাক CHOI আৰু আন কিছুমান গছ চাপৰ কিন্তু তাৰ বীজবিলাক ডা {adj ey

ঘূৰণীয়া। সেয়েহে, ওখ গছ/চাপৰ গছৰ চাৰিত্ৰিক বৈশিষ্ট্য আৰু ঘূৰণীয়া বীজ/সোতৌৰা বীজৰ **

3:1 অনুপাত

চাৰিত্ৰিক বৈশিষ্ট্যবিলাকৰ FOROS বংশানুক্ৰমিক প্রবাহ ঘটে। চিত্ৰ 95 ত আন এটা উদাহৰণ

দেখুওৱা হৈছে।

ba 9.4

9.2.3 চাৰিত্ৰিক বৈশিষ্ট্যবিলাক কেনেকৈ প্ৰকাশ কৰে? (How do these Traits

get Expressed)

কি কৌশলেৰে বংশগত চৰিত্ৰৰ প্ৰবাহ সম্পন্ন হয়? কোষৰ প্ৰ’‘টিনবিলাক কোষীয় ডি.এন.এ ৰ নিৰ্দেশনাত

সংশ্লেষিত SA | ডি.এন.এ ৰ কোনো এক অংশই কোনো এটা প্ৰ’টিনৰ সংশ্লেষণৰ নিৰ্দেশন৷ দিয়ে আৰু

সেই অংশটোক নিৰ্দিষ্ট প্ৰ'টিনটোৰ জিন (Gene) বুলি কোৱা হয়। আমি আলোচনা কৰি থকা চাৰিত্ৰিক

বৈশিষ্ট্যবিলাকক এই প্ৰ‘টিনবিলাকে কেনেকৈ প্রকাশ বা নিয়ন্ত্ৰণ কৰে তাক বিবেচনা FAT |
আমি এতিয়া ওখ চাৰিত্ৰিক বৈশিষ্ট্যটোক উদাহৰণ হিচাপে ধৰি আলোচনা কৰো আহী।
আমি জানো যে উদ্ভিদৰ দেহত কিছুমান সঞ্জীৱনী পদাৰ্থ (Hormone) আছে যিয়ে উদ্ভিদৰ
বৃদ্ধি আৰু বিকাশত চালিকা শক্তি হিচাপে কাম কৰে। উদ্ভিদৰ উচ্চতা তেনে এক নিৰ্দিষ্ট
সঞ্জীৱনী পদাৰ্থৰ পৰিমাণৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে। উদ্ভিদৰ সেই নিৰ্দিষ্ট পৰিমাণৰ সঞ্জীৱনী
পদাৰ্থৰ প্ৰস্তুতি কোনো এক দক্ষতা পূৰ্ণ প্রক্ৰিয়াৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে। ধৰা হ’ল, এনে
প্রক্ৰিয়াত কোনো উৎসেচক (Enzyme) ৰ গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা আছে। যদিহে সেই
উৎসেচকটোৱে দক্ষতাৰে কাম কৰে তেন্তে সেই নিৰ্দিষ্ট সঞ্জীৱনী পদাৰ্থবিধো খৰতকীয়াকৈ
প্রস্তুত হ’ব আৰু ইয়াৰ লগে লগে উদ্ভিদ জোপাও ওখ হব। যদি সেই উৎসেচকটোৰ বাবে
প্রয়োজনীয় জিনটোত কিবা বিসংগতিয়ে দেখা দিয়ে বা সাল সলনি হয় তেতিয়া সেই
উৎসেচকটোৱে কম দক্ষতাৰে কাম কৰিব আৰু সঞ্জীৱনী পদাৰ্থ বিধো কম পৰিমাণে সৃ
হব, ফলত উদ্ভিদ জোপাৰ উচ্চতা কম হব বা চাপৰ হব। এইদৰেই জিনে কোনো এটা
বৈশিষ্ট্যপূৰ্ণ চৰিত্র বা চাৰিত্ৰিক বৈশিষ্ট্যক নিয়ন্ত্ৰণ কৰে।

মেণ্ডেলৰ পৰীক্ষাটোৰ ওপৰত আমি যিখিনি সমালোচনা মূলক ব্যাখ্যা কৰি আছো
সেইখিনি যদি শুদ্ধ হয় তেনেহলে যৌন প্রজনন প্ৰক্ৰিয়াত পিতৃ আৰু মাতৃ দুয়োৰে ডি.এন.এ
খিনিয়ে সমভাবে পৰৱৰ্তী প্ৰজন্মৰ সতি সন্ততিলৈ বৰঙনি যোগাব লাগিব৷ এই বিষয়ে আমি
আগৰ অধ্যায়তে আলোচনা কৰি আহিছে৷ যদিহে পিতৃ-মাতৃ দুয়োয়ে সিহঁতৰ সতি সন্ততিৰ
চাৰিত্ৰিক বৈশিষ্ট্যবিলাক নিৰ্ণায়কৰ ভূমিকা পালন কৰে তেন্তে পিত-মাতৃ দুয়োয়ে একেটা
জিনৰে এটাকৈ প্ৰতিলিপি বৰঙণি হিচাপে প্ৰেৰণ কৰিব লাগিব ইয়াৰ অৰ্থ এইয়ে যে প্ৰত্যেক
জোপা মটৰ মাহ গছেই সকলোবিলাক জিনৰ দুটাকৈ গোট (Set) বহন কৰিব লাগিব;

ভ * ৩

P RR yy 7 YY.
(ঘূৰণীয়া, qe (( omer হালধীয়া)

Gametes a f°
Fl O Fl
Rr Yy
(ঘূৰণীয়া, BCFA)
x
Fl Fl

Ratio
F2 315 ঘুৰণীয়া, হালধীয়া) ডু 9
108 (ঘূৰণীয়া, সেউজীয়া) 3
10:(সোতোৰা, oS, 3
32 (সোতোৰা, সেউজীয়া 1

556 গুটি 16

চিত্ৰ 9.5:

ইয়াৰে এটা গোট পিতৃৰ ফালৰ আৰু আনটো গোট মাতৃৰ ফালৰ হব। যদিহে এই কৌশল অৱলম্বন

স্বত্ত্ৰভাবে দূটা বেলেগ বেলেগ

কৰিয়েই চাৰিত্ৰিক বৈশিষ্ট্যবিলাক নিয়ন্ত্ৰণ হয় তেনেহ’লৈ প্ৰতিটো জনন কোষ (Germ Cell) ত চাৰিত্ৰিক বৈশিষ্টাৰ INERT

জিনবিলাকৰ মাত্ৰ এটাহে গোট থাকিব লাগিব।

প্রবাহ্য আকৃতি আৰু বীজৰ বৰণ

দেহৰ আন কোষবিলাকত থকা দুটা জিনৰ গোটৰ পৰা জনন কোষবিলাকে কেনেকৈ এটাকৈ

গৌট সৃষ্টি কৰি লয়? যদিহে সতি সম্ততিবিলাকে সিহঁতৰ পিতৃ মাতৃৰ প্ৰত্যেকৰে পৰা গোটেইবিলাক

জিনৰ গোটটো বংশানুক্ৰমিকভাবে আহৰণ কৰে তেন্তে চিত্ৰ 9.5 ৰ পৰীক্ষাটোৰ ব্যাখ্যা দাঙি ধৰিব পৰা

নাযাব। ইয়াৰ কাৰণ হ’ল "R" আৰু "Y" বিশিষ্ট চৰিত্ৰ দুটাৰ জিন দুটা একেলগে সংযুক্ত

হৈ থাকিব

আৰু সেই বাবেই সিহঁতৰ VRS বংশানুক্ৰমিক প্রবাহ নঘটিব। প্ৰকৃততে ইয়াৰ এনে

বংশগতি আৰু ক্ৰমবিকাশ

দৰে ব্যাখ্যা

--- Page 153 ---
I

ART

=f \
=©

ৰ
]
মহিলা

চ্ৰি 9.6
মানুহৰ লিংগ নিধাৰ্ৰণ

দাঙি ধৰিব পৰা হয় যে জিনবিলাক একোটা গোট হিচাপেহে থাকে, ডি.এন.এৰ দীঘলীয়া সূতাৰ দৰে
নাথাকে, কিন্তু এইবিলাকৰ পৃথক পৃথক এটুকুৰাক ক্ৰ’ম’জম বুলি কোৱা হয়। সেয়েহে প্ৰত্যেকটো
PAWS ক্ৰ’ম’জমৰ দুটাকৈ প্ৰতিলিপি থাকে; তাৰে এটা পিতৃৰ ফালৰ আৰু আনটো মাতৃৰ ফালৰ।
প্রত্যেকটো জননকোষত HVS A একোটা যোৰাৰ এডালকৈহে থাকে আৰু HES WS ডালৰ
উৎস-হয় পিতৃৰ ফালৰ নহয় মাতৃৰ ফালৰ। যেতিয়া দুটা জননকোষৰ মিলন বা যোজন হয় তেতিয়া
সতি সম্ততিবিলাকতো ক্ৰ’ম’জমৰ সংখ্যা পৈতৃক পুৰুষৰ সৈতে সমানভাবে থাকে; এনেদৰেই কোনো
এটা প্ৰজাতিৰ ASAE ক্ৰ’ম’জ’মৰ সংখ্যা সুস্থিৰ হৈ থাকে৷ এইদৰেই মেণ্ডেলৰ বংশগতিৰ ওপৰত
কৰা পৰীক্ষাটো ব্যাখ্যা কৰিব পাৰি আৰু যৌন প্রজনন কাৰী জীৱবিলাকে এনেদৰেই বংশানুক্ৰমে
চৰিত্ৰবিলাক প্ৰবাহিত কৰে। অযৌন প্রক্ৰিয়াৰে বংশ বিস্তাৰ কৰা জীৱবিলাকেও সেই একেই নিময়তে
বংশানুক্ৰমিক চৰিত্ৰবিলাক প্ৰবাহিত কৰে। সেইবিলাকে প্রকৃততে কেনেদৰে বংশানুক্ৰমিক চৰিত্ববিলাক
প্রবাহিত কৰে তাৰ ওপৰত আমি সন্তোষজনকভাবে প্ৰতিপন্ন হোৱাকৈ এটা পৰীক্ষা কৰিব পাৰিম নে?

9.2.4 লিঙ্গ নিৰ্ধাৰণ (Sex Determination)

বহুবিলাক কাৰণতে যৌন প্ৰজননত অংশ লোৱা লিংগ দুটাৰ মাজত ইটোৰ লগত সিটোৰ পাৰ্থক্য
থাকিব লাগিব। নতুনকৈ জন্ম হোৱা নৱজাতকৰ লিংগ কেনেকৈ নিৰ্দ্ধাৰণ হয় ? এই ক্ষেত্ৰত প্রজাতি
অনুসৰি সিহঁতৰ লিংগ নিৰ্দ্ধাৰণ কৌশলবিলাকো ভিন্ন হোৱা দেখা যায়। কিছুমানে সম্পূৰ্ণভাৱে পৰিবেশৰ
ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে। সেইবাবেই কিছুমান প্রাণীৰ ক্ষেত্ৰত দেখা যায় যে সিহঁতৰ ডিম্ব (Egg) টো
কিমান উষ্ণতাত যোজন ঘটিছিল তাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰি নিষিক্তকৰণ ডিম্বটোৰ পৰা
পুংলিংগ নে স্জ্ৰীলিংগ ধাৰী সম্ততিৰ উৎপত্তি হব সেইটো নিৰ্দ্ধাৰণ হয়। অন্য কিছুমান
প্রাণী যেনে শামুকে নিজে নিজে সিহঁতৰ লিংগৰ সাল সলনি ঘটাব পাৰে; ইহঁতৰ ক্ষেত্ৰত,
জিনীয়ভাবে নিৰ্দ্ধাৰণ নহয়। সি যি নহওঁক মানুহৰ ক্ষেত্ৰত লিংগ নিৰ্দ্ধাৰণ প্রক্ৰিয়াটো
জিনীয়ভাবে নিয়ন্ত্রিত অন্য অৰ্থত, আমাৰ ক্ষেত্ৰত ল’ৰা হ’ব নে ছোৱালী হ’ব সেইটো
আমাৰ পিতৃ-মাতৃৰ পৰা প্ৰবাহিত হোৱা জিনৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে। কিন্তু, আমি
এতিয়ালৈকে জানি আহিছো যে পিতৃ-মাতৃ দুয়োৰে পৰা একে ধৰণৰ দুটা জিনৰ গোট হৈ
বংশানুক্ৰমিকভাবে প্ৰবাহিত হয়। যদি সেইটোৱেই শুদ্ধ হয় তেনেহলে কেনেকৈ কি
কৌশলেৰে জিনীয়ভাবে নিয়ন্ত্ৰিত হয়?
ইয়াৰ সঠিক উত্তৰটো হ’ল যে মানুহৰ ক্ৰ’ম’জ’মবিলাক সংযুক্ত হৈ যোৰ পাতি
নাথাকে। মানুহৰ ক্ৰ’ম’জ'মবিলাকৰ পিতৃ আৰু মাতৃৰ প্ৰত্যেকৰ পৰা 22 ডালকৈ
BLS T লগ হৈ যোৰা পাতি থাকে। কিন্তু অন্য এযোৰ ক্ৰম’জ’ম যাক লিংগ নিৰ্ণায়ক
ক্ৰম’জ’ম বুলি কোৱা হয়, সেই যোৰ যোৰা পাতি থাকে আৰু সেই দুয়ো ডালক "১"
BTS বোলা হয়। কিন্তু পুৰুষৰ ক্ষেত্ৰত সঠিককৈ যোৰা পাতি নাথাকে। মহিলাৰ
ক্ষেত্ৰত এই লিংগ নিৰ্ণায়ক ক্ৰ’ম’জ’ম যোৰ যোৰা পাতি থাকে আৰু সেই দুয়ো ডালক
"X" SPST বোলা হয়। কিন্তু পুৰুষৰ ক্ষেত্ৰত এই লিংগ নিৰ্ণায়ক Sarg দুডাল
একে জোখৰ নহয় বাবে সঠিকভাৱে যোৰা পাতি নাথাকে, ইয়াৰে এডাল "K" আৰু

মহিলা
x
G আন ডাল অলপ ছুটি, যাক "Y" SMS T বোলা হয়। সেয়েহে মহিলাৰ ক্ষেত্ৰত লিংগ
৷৷
or

নিৰ্ণায়ক SST যোৰ হ'ল "XK" আনহাতে পুৰুষৰ হ'ল "KY" | এতিয়া আমি এই
লিংগ নিৰ্ণায়ক "স্‌" আৰু "'%" SPST দুডাল বংশানুক্ৰমিকভাৱে কেনেদৰে প্ৰবাহিত
হয় তাক সঠিকভাৱে জানি বুজি লওঁ আঁহা।

চিত্ৰ 9.6 ত দেখুওৱাৰ দৰে আধা সংখ্যক ল’ৰা৷ আৰু আধা সংখ্যক ছোৱালী।
ইয়াৰে সকলোৰে অৰ্থাৎ ল’ৰা বা ছোৱালীৰ "X" ক্ৰ’ম’জ’ম ডাল মাতৃৰ ফালৰ। সেয়েহে
ল’ৰা ছোৱালীৰ লিংগ নিৰ্দ্ধাৰণৰ বাবে প্রকৃততে পিতৃৰ ফালৰ পৰা কোনডাল লিংগ নিৰ্ণায়ক
FPS প্ৰবাহিত হয় তাৰ ওপৰতহে নিৰ্ভৰ কৰি সন্তানৰ লিংগ নিৰ্দ্ধাৰণ হয়। ছোৱালী
সন্তানৰ ক্ষেত্ৰত এডাল "X" ক্ৰ’ম’জ'ম তাইৰ পিতৃৰ ফালৰ পৰা প্ৰবাহিত হোৱা আৰু আন
ডাল "১" PST TMS ফালৰ পৰা প্ৰবাহিত হোৱা;ল’ৰা সন্তানৰ ক্ষেত্ৰত "১" STS
ডাল মাতৃৰ ফালৰ আৰু "Y" ক্ৰ’ম’জ’ম ডাল পিতৃৰ ফালৰ পৰা প্ৰবাহিত হোৱা। গতিকে
দেখা গ’ল যে যি সন্তানলৈ পিতৃৰ ফালৰ "Y" SSH ডাল প্রবাহ ঘটে সেই সন্তানেই

ল’ৰাহয়।

বিজ্ঞান

--- Page 154 ---
মেণ্ডেলে তেখেতৰ পৰীক্ষাৰ যোগেদি বংশানুক্ৰমিকভাবে প্রবাহিত চৰিত্ৰবিলাকৰ কোনটো প্রভাবী
(Dominant) আৰু কোনটো BAST (Recessive) তাক কেনেকৈ নিৰ্ণয় কৰিছিল?

বংশগ৷তৰ চৰিত্ৰসমূহ প্ৰভাৱী (Dominant) বা —— (Rocessive) হ’ব পাৰে এই কথা মেণ্ডেলৰ
== কিদৰে দেখুৱাই?
লৈ তেখেতৰ পৰীক্ষাৰ যোগেদি বংশানুক্ৰমিকভাবে প্ৰবাহিত চৰিত্ৰবিলাক স্বতন্ত্ৰভাবে প্ৰবাহিত হয়

ac mete নিৰ্ণয় কৰিছিল?

"A" গ্ৰপৰ তেজৰ এজন মানুহে "0" HAA মানুহক বিয়া কৰালে আৰু তেখেতসকলৰ ছোৱালীৰ তেজৰ
গ্ৰুপ হ’ল "0" | এই তথ্যৰ পৰা তোমালোকে "A" আৰু "0" তেজৰ গ্ৰুপৰ কোনটো AAT তাক ঠাৱৰ
কৰিব পাৰিবানে? যদি পাৰা কেনেকৈ আৰু যদি নোৱাৰা কিয় নোৱাৰা 2

মানুহৰ সন্তানৰ লিংগ নিৰ্ধাৰণ কিদৰে কৰা হয়?

9.3. ভ্ৰুমবিকাশ (Evolution)

আমি দেখা পালো যে প্রজনন প্রক্ৰিয়াত স্বভাবগতভাবেই বৈসাদৃশ্যতাৰ সৃষ্টি হোৱাৰ প্রৱণতা
জাগে, যিটো ডি. এন. এ ৰ প্ৰতিলিপিকৰণৰ বিসংগতিৰ আৰু যৌন প্ৰজননৰ ফলতেই উৎপত্তি হয়।
এতিয়া আমি এই প্ৰৱণতাৰ ধাৰাবাহিকতা কেনেকৈ ৰক্ষা কৰ থাকে তাক চালি জাৰি চাওঁ আঁহা।

9.3.1 এটা ব্যাখ্যামূলক উদাহৰণ (An Illustration)

বাৰটা মান ৰঙা SARIN এটা দলৰ কথা বিবেচনা কৰা। আমি ধৰি ললো যে সিহঁতে এজোপা
জোপোহা গছত বসবাস কৰে। সিহঁতৰ জনসংখ্যা যৌন প্ৰজনন যোগে বৃদ্ধি হয় আৰু সেই
ভক্ষণ কৰে। কাউৰীয়ে যিমানেই ভক্ষণ কৰিব সিমানেই সিহঁতৰ জনসংখ্যা টুটি আহিব আৰু
এনে এক অৱস্থাৰ সৃষ্টি হব যে সিহঁতৰ মাজত বংশ বিস্তাৰৰ বাবে অতি নগণ্য সংখ্যকহে থাকিবগৈ।
এতিয়া বেলেগ এটা অৱস্থাৰে (চিত্র 9.7) ত দেখুওৱাৰ দৰে গুবৰুৱাৰ জনসংখ্যা কেনেকৈ বৃদ্ধি
ঘটিছে সেই বিষয়ে ভাবিব পাৰোঁ।

ds ae
oi (— 2-8
‘G-E-E-E

BT 9.7 বংশানুক্ৰমিক ANS আৰু আন কোনো দিশৰ বিবেচনাৰে কোনো এটা জনসংখ্যাত পৰিলক্ষিত হোৱা বৈসাদৃশ্যতা

প্রথম পৰিস্থিতিত, সিহঁতৰ মাজতে প্রজনন ঘটাৰ ফলত সৃষ্টি হোৱা সতি সম্ততিবিলাকৰ মাজত
ৰঙৰ পাৰ্থক্য এটা ধৰা পৰিছে, সেইটো হ’ল এটা ৰঙা গুবৰুৱাৰ সলনি সেউজীয়া বৰণৰ হোৱা দেখা
পোৱা গৈছে। সেই গুবৰুৱাটোৱেও প্ৰজননৰ যোগেদি তাৰ সতি সম্ততিলৈ সেই সেউজীয়া ৰঙৰ
চৰিত্ৰটো প্ৰবাহিত কৰা দেখা গৈছে। সেই বাবেই সেই সেউজীয়া গুবৰুৱাটোৰ পৰৱৰ্তী প্ৰজন্মৰ
সকলোবিলাক সতি ABSA সেউজীয়া হোৱা পৰিলক্ষিত হৈছে। যিহেতু এই সকলোবিলাক গুবৰুৱা
সেউজীয়া গছৰ পাতত বসবাস কৰি আছে, সেয়েহে সেউজীয়া বৰণৰ GARR কাউৰীৰ দৃষ্টি
গোচৰ নোহোৱা বাবে সেইবিলাকক ভক্ষণ কৰা AS | ইয়াৰ ফলাফল কি হবগৈ পাৰে? সেউজীয়া

বংশগতি আৰু ক্ৰুমবিকাশ 147

--- Page 155 ---
বৰণৰ গুবৰুৱাবিলাক কাউৰীৰ দৃষ্টি গোচৰ নোহোৱা বাবে সিহঁতৰ জনসংখ্যা ক্ৰমান্বয়ে বৃদ্ধি পাই গৈ
থাকিব আনহাতে ৰঙা বৰণৰ গুবৰুৱাবিলাক কাউৰীৰ দৃষ্টি গোচৰ হোৱাৰ বাবে সিহঁতক ভক্ষণ কৰি
থাকিব ফলত সিহঁতৰ জনসংখ্যা ক্ৰমান্বয়ে টুটি গৈ থাকিব। ইয়াৰ বাবেই গুবৰুৱাৰ জাকটোৰ মাজত সেউজীয়া

বৰণৰ সংখ্যা ৰঙা বৰণতকৈ বেচি হব।

দ্বিতীয় পৰিস্থিতিতো, প্ৰজননৰ ফলত পুনৰ ৰঙৰ বৈসাদৃশ্য পৰিলক্ষিত হৈছে। কিন্তু, এইবাৰ ৰঙা
বৰণৰ গুবৰুৱাৰ পৰা নীলা বৰণৰ গুবৰুৱালৈ পৰিবৰ্তন হৈছে। এই নীলা গুবৰুৱাটোৱেও আগৰ দৰেই
প্রজনন কালত তাৰ পৰৱৰ্ত্তী প্ৰজন্মৰ সতি সম্তুতিলৈ ৰঙৰ চৰিত্ৰটোৰ প্রবাহ ঘটিব আৰু সেই বাবেই
গুবৰুৱাৰ জাকটোত সকলোবিলাক নীলা বৰণৰেই SA | এইবাৰ কাউৰীয়ে সেউজীয়া জোপোহা গছৰ
পাতত বসবাস কৰা ৰঙা গুবৰুৱাৰ লগতে নীলা গুবৰুৱা বিলাককো দেখা পাব; সেইকাৰণে কাউৰীয়ে
দুয়োবিধ ৰঙৰ গুবৰুৱাকে ভক্ষণ কৰিব। ইয়াৰ প্রাৰম্ভিক পৰিণাম কি হব ? সিহঁতৰ বৰ্ধিত জনসংখ্যাত
কম সংখ্যকহে নীল বৰণৰ গুবৰুৱাৰ থাকিব কিন্তু সৰহখিনিয়েই হ’ব ৰঙা বৰণৰ গুবৰুৱা ৷ এনে সময়তে
এটা হাতীয়ে সেই নিৰ্দিষ্ট গুবৰুৱা বসবাস কৰা জোপোহা গছ জোপাত তাৰ ভৰিৰ খোজ পৰাত তাত
থকা বহুবিলাক গুবৰুৱাৰ মৃত্যু ঘটিল। সৌভাগ্য বশতঃ তাৰ ভিতৰৰে যি সংখ্যক গুবৰুৱা জীয়াই
থাকিল সেইখিনিৰ সকলোবিলাক নীল৷ বৰণৰ গুবৰুৱা | এতিয়া সেই জীয়াই থকা গুবৰুৱাৰ জাকটোৰ
পৰা লাহে লাহে সিহঁতৰ জনসংখ্যা বৃদ্ধি ঘটিব কিন্তু, এইবাৰ যিবিলাক গুবৰুৱাৰ বৃদ্ধি ঘটিল সেইখিনিৰ
প্রায়খিনিয়েই নীলা বৰণৰ গুবৰুৱা |

এইটো জল জল পট কৈ দেখা পোৱা গৈছে যে দুয়োটা পৰিস্থিতিতে, সিহঁতৰ জনসংখ্যাৰ মাজত
যিটো বিৰল বৈসাদৃশ্যতাৰ প্ৰাদুৰ্ভাৱ ঘটিছিল সেই বৈশিষ্ট্যটো সিহঁতৰ সাধাৰণ চাৰিত্ৰিক বৈশিষ্ট্য হিচাপে
পৰিগণিত হৈছিল। অন্য অৰ্থত,বংশানুক্ৰমিকভাবে প্রবাহিত চাৰিত্ৰিক বৈশিষ্ট্যবিলাক ধাৰাবাহিকভাবে
এটা প্ৰজন্মৰ পৰা তাৰ পৰৱৰ্ত্তী প্ৰজন্মলৈ প্ৰবাহিত হৈ থকা প্রক্ৰিয়াটোত সেইবিলাকৰ সাল-সলনি ঘটি
থাকে। যিহেতু, জিনেহে এনে চাৰিত্ৰিক বৈশিষ্ট্যবিলাকক নিয়ন্ত্ৰণ কৰে, সেয়েহে আমি ক'ব পাৰো যে
কোনো এটা জনসংখ্যাত থকা জিনবিলাক এটা প্ৰজন্মৰ পৰা৷ তাৰ পৰৱৰ্তী প্ৰজন্মলৈ প্ৰবাহিত হৈ থকা
প্ৰক্ৰিয়াটোত সেইবিলাকৰ সাল-সলনি ঘটি থাকে। এইটোৱেই হ’ল ক্ৰমবিকাশৰ প্ৰতি থকা ধাৰণাৰ
প্রকৃত সাৰমৰ্ম কথা।

কিন্তু, এই দুয়োটা পৰিস্থিতিতে এটা মনোযোগ দিবলগীয়া পাৰ্থক্যও আছে। প্ৰথমতে পৰিস্থিতিৰ
ক্ষেত্ৰত, জীয়াই থকাৰ সুবিধা লাভ কৰাৰ সুযোগতেই সৃষ্টি হোৱা বৈসাদৃশ্যতা বিশিষ্ট চৰিত্ৰটো পিছলৈ
সাধাৰণ চাৰিত্ৰিক বৈশিষ্ট্য হিচাপে পৰিগণিত হৈছিল। অন্য অর্থত, এইটো প্ৰাকৃতিকভাৱে নিৰ্বাচিত
হোৱা পৰিঘটনা বুলি বিবেচনা কৰিব পাৰি। আমি দেখা পাইছিলো যে কাউৰীৰদ্বাৰাহে এই প্ৰাকৃতিকভাবে
নিৰ্বাচন হোৱা পৰিথটনাটো ৰূপায়িত হৈছিল। যদিহে তাত বহুত সংখ্যক কাউৰী থাকিলহেতেঁন তেতিয়া
ৰঙা বৰণৰ গুবৰুৱাবিলাকো বেচিকৈ খালেহেতেন আৰু সেউজীয়া বৰণৰ গুবৰুৱাৰ সংখ্যাও বাঢ়িলহেতেন।
সেয়েহে, প্রাকৃতিক নিৰ্বাচনৰ নিয়ন্তুণৰ যোগেদিহে গুবৰুৱাৰ জাকটোত ক্ৰমবিকাশৰ সূচনা হৈছিল।
এইটো সম্ভৱপৰ হোৱাৰ কাৰণটো হ’ল গুবৰুৱাৰ জাকটোৱে সিহঁতৰ পৰিবেশৰ লগত ভালদৰে অভিযোজন
কৰি ল’ব পাৰিছিল।

দ্বিতীয় পৰিস্থিতিটোত জীয়াই থকাৰ সুবিধা লাভৰ সুযোগ বাবে ৰঙৰ বৈসাদৃশ্যতাৰ সৃষ্টি হোৱা
নাছিল। নতুনকৈ সৃষ্টি হোৱা এই নীলা ৰঙৰ চাৰিত্ৰিক বৈশিষ্ট্যলৈ পৰিগণিত হৈছিল। যদিহে গুবৰুৱাৰ
জাকটোত অতি বেচি সংখ্যক গুবৰুৱা থাকিলেহেতেঁন তেতিয়া হাতীটোৱে সিহঁতৰ জাকটোত সিমান সৰ্বনাশ
কৰিব নোৱাৰিলেহেতেঁন ৷ সেই কাৰণে, কম জনসংখ্যা বিশিষ্ট জীৱৰ ক্ষেত্রত দুৰ্ঘটনাই জিনৰ সাল সলনি
ঘটাব পাৰে যদিও সিহঁতে জীয়াই থকাৰ সুবিধা লাভ নকৰে। এইটো হ'ল জিনীয় পথচ্যুত (Genetic drift)

বুলি গণ্য কৰা এটা অনুমান যিয়ে কোনো অভিযোজন নঘটাকৈ বৈচিত্ৰতাৰ সৃষ্টি কৰে।

এতিয়া তৃতীয় এটা পৰিস্থিতিৰ কথা বিবেচনা কৰা ASS | এই ক্ষেত্ৰত ধৰি লোৱা হওক, যেতিয়া
গুবৰুৱাৰ জাকটোৰ জনসংখ্যা বাঢ়িছিল ঠিক সেইসময়তে সিহঁতে বসবাস কৰা৷ গছবিলাকত বেমাৰে
আক্ৰমণ কৰিলে। গুবৰুৱাই খাদ্য হিচাপে ব্যৱহাৰ কৰা গছৰ পাতৰ সংখ্যা নিশ্চয়কৈ কমি যাব। ইয়াৰ
ফলত SIS পুষ্টিৰ অভাৱত পৰিব। তেতিয়া গুবৰুৱাবিলাকে উপযুক্তভাৱে খাই থাকিবলৈ
পোৱা অৱস্থাত সিহঁতৰ পূৰ্ণাংগ প্রাপ্ত গুবৰুৱাৰ গড় ওজন যিমান আছিল তাৰ তুলনাত বহুত কমি যাব।
কিন্তু জিনৰ কোনো সাল সলনি নঘটিব। কিছু বছৰৰ পাচত বা গুবৰুৱাই ধাৰাবাহিকভাৱে কেইবাটাও
প্রজন্ম অতিক্ৰম কৰাৰ পাচত হঠাতে গছবিলাকৰ বেমাৰ নাইকিয়া হৈ গ’ল, ফলত গুবৰুৱাৰ বাবে
খাদ্যৰ অভাৱ নোহোৱা হ’ল। এই সময়ত, তোমালোকে গুবৰুৱাৰ গড় ওজন কিমান হ'ব পাৰে বুলি
আশা কৰিবা?


--- Page 156 ---
9.3.2 আৰ্জিত আৰু বংশানুক্ৰমিক চৰিত্ৰ (Acquired and Inherited Traits)

যৌন প্ৰজননৰ যোগেদি বংশ বিস্তাৰ কৰা জীৱসমূহে সিহঁতৰ জননকোষবিলাক বিশেষ কিছুমান প্ৰজনন
কলাত (Reproductive tissues) উৎপত্তি হয় বুলি এই ধাৰণাৰে আমি আলোচনা কৰিছিলো ৷ যদি
গুবৰুৱাবিলাকৰ খাদ্যৰ অভাৱত সিহঁতৰ ওজন Pr পায় তেতিয়া সিহঁতৰ জননকোষত থকা ডি.-এন.এ
খিনিৰ কোনো সাল-সলনি নহয়। সেই কাৰণে কম ওজন বিশিষ্ট চাৰিত্ৰিক বৈশিষ্ট্যটো সিহঁতৰ পৰৱৰ্তী
প্ৰজন্মৰ সতি সম্ততিলৈ বংশানুক্ৰমিক প্রবাহ নঘটে ৷ সেই কাৰণে, যদিও পৰৱৰ্তী কিছুমান প্রজন্মৰ সতি
সন্ততি কম ওজন বিশিষ্ট হয়ও সেইটো ক্ৰমবিকাশৰ উদাহৰণ হব নোৱাৰে কাৰণ কেইবাটাও প্রজন্মৰ
পাৰ হৈ গলেও সেই পৰিবৰ্তিত চৰিত্ৰটোৰ বংশানুক্ৰমিক প্রবাহ নঘটে। দৈহিক কলাত প্ৰস্ফুটিত হোৱা
চাৰিত্ৰিক বৈশিষ্ট্যবিলাক জননকোষৰ ডি.এন.এ লৈ গতি নকৰে। সেই কাৰণে কোনো এটা জীৱৰ
জীৱন কালত অনুশীলনী বা অভ্যাসৰ বাবে আৰ্জিত হোৱা চাৰিত্ৰিক বৈশিষ্ট্যবিলাক তাৰ পিছৰ প্ৰজন্মৰ
সতি সন্ততিলৈ প্রবাহিত নহয় আৰু সেইটো প্ৰত্যক্ষ ক্ৰমবিকাশ হ'ব নোৱাৰে।
কোনো এটা জীৱৰ জীৱন কালত অনুশীলনী বা অভ্যাসৰ বাবে আৰ্জিত হোৱা চাৰিত্ৰিক
বৈশিষ্ট্যবিলাক তাৰ পিচৰ প্রজন্মৰ সতি সম্ততিলৈ কিয় প্ৰবাহিত নহয় তাক বুজিবলৈ আন এটা উদাহৰণ
লোৱা হওঁক। নিগনি এদলৰ মাজত যদিপ্রৰজনন ঘটোৱা হয় তেতিয়া সিহঁতৰ পৰৱৰ্তী প্ৰজন্মৰ নিগনিবিলাকো
আমি আশা কৰা৷ মতে নেজ যুক্ত নিগনি পোৱালীয়েই Vs | এতিয়া যদি সেই নিগনিবিলাকৰ প্ৰত্যেক
প্রজন্মতে সিহঁতৰ নেজবিলাক্‌ কাটি পেলোৱা হয় তেতিয়া সেই নেজ নথকা নিগনিবিলাকৰ পৰা নেজ
বিহীন নিগনিৰ সৃষ্টি হ'বনে? ইয়াৰ উত্তৰ হ’ল কেতিয়াও তেনে হ’ব নোৱাৰে। অৰ্থাৎ, Ba পৰাই বুজি
পালো যে নেজ ডাল আঁতৰাই সিহঁতৰ জনন কোষত থকা জিনবিলাকৰ কোনো সাল-সলনি ঘটাব

চাৰ্লচ্‌ ৰবাৰ্ট ডাৰউইন (1809-1882)

চাৰ্লচ্‌ ৰবাৰ্ট ডাৰউইনে তেওঁৰ 22 বছৰ বয়সতে সমুদ্ৰ যাত্ৰা এটা কৰিবলৈ সুবিধা লাভ কৰিছিল। এই
পাঁচ বছৰীয়া কালৰ সমুদ্ৰ যাত্ৰাটোত তেওঁ দক্ষিণ আমেৰিকা আৰু ইয়াৰ উপকূলীয় অঞ্চলৰ লগতে
দ্বীপ-পুঞ্জবিলাকত ভৰি দি প্ৰকৃতিৰ ওপৰত গবেষণামূলক অধ্যয়ন কৰিছিল। তেখেতৰ এই সমুদ্ৰ Val
কালৰ অধ্যয়নৰ ফলশ্ৰুতিত পৃথিৱীত আমি দেখি থকা জীৱকূলৰ ওপৰত থকা ধাৰণা সলনি হৈছিল।
আমোদজনক কথা যে তেখেত ইংলেণ্ডলৈ ঘূৰি অহাৰ পাছতো সমুদ্ৰৰ উপকূলীয় অঞ্চলৰ কথাবোৰ
পাহৰি যোৱা নাছিল। তেখেতে ঘৰতে থাকি বিভিন্ন পৰীক্ষা নিৰীক্ষা কৰি জীৱৰ ক্ৰমবিকাশ যে প্রাকৃতিক
নিৰ্বাচন যোগে সাধন হয় তাক প্ৰতিপন্ন কৰি সূত্ৰ দাঙি ধৰিছিল। তেখেতে জীৱৰ প্রজাতিৰ মাজত কেনেদৰে
বৈসাদৃশ্যতাৰ সৃষ্টি হয় তাৰ বিষয়ে একো ব্যক্ত কৰা নাছিল। তেখেতক এই বিষয়ে মেণ্ডেলে প্রবুদ্ধ
কৰিব পাৰিলেহেতেঁন কিন্তু দুৰ্ভাগ্যৰ কথা যে তেওঁলোকে ইজনে সিজনক বা তেখেতসকলে নিজা ববীয়াকৈ কৰি থকা গৱেষণামূলক
পৰীক্ষা নিৰীক্ষাবিলাকৰ প্ৰতি কাৰো অবগত নাছিল।

আমিপ্ৰায়ে ডাৰউইনক কেৱল ক্ৰমবিকাশৰ সূত্ৰৰ লগত জড়িত বুলিহে জানো ৷ কিন্তু তেখেত এগৰাকী নিপুণ প্ৰকৃতিবিদ হিচাপেও
খ্যাতি আছিল আৰু তেখেতৰ অধ্যয়ন এটাৰ বিষয়বস্তু আছিল মাটি সাৰুৱা কৰাত কেচুৰ ভূমিকা।

সেইকাৰণেই ক্ৰমবিকাশৰ ওপৰত সম্যক জ্ঞান লাভ কৰিবলৈ আমি ইতিমধ্যে আলোচনা কৰি
অহা বংশানুক্ৰমিক প্ৰবাহৰ নিয়ম বা বংশগতি বিজ্ঞানৰ বিষয়ে কিছু ধাৰণা থকাতো অতি প্রয়োজন
আনকি উনৈশ শতিকাতে ডাৰউইনৰ দৰে বিজ্ঞানীয়ে ক্ৰমবিকাশ প্রক্ৰিয়াত প্ৰাকৃতিক নিৰ্বাচন যোগে
প্রজাতিৰ উৎপত্তি হয় বুলি এক ধাৰণা দিছিল যদিও তাৰ অন্তৰালত নিহিত হৈ থক৷ কৌশলৰ বিষয়ে
একো সুদুত্তৰ দিব পৰা নাছিল। এইটো এটা পৰিহাসৰ বিষয় যে, তেখেতে যদিহে সমসাময়িক এগৰাকী
অষ্টিয়ান বিজ্ঞানী মেণ্ডেলৰ পৰীক্ষাৰ তাৎপৰ্যৰ বিষয়ে জানিলেহেঁতেন তেখেতে ক্ৰমবিকাশৰ প্রক্ৰিয়াৰ
কৌশলৰ বিষয়ে সঠিক ব্যাখ্যাৰে সুদুত্তৰ দিব পাৰিলহেতেঁন হয়তো | কিন্তু মেণ্ডেলেও ডাৰউইনৰ কাম
কাজ ৰ oer ey গৱেষণামূলক পৰীক্ষাৰ SIT ক্‌থ ] আছিল, (সহ ব্ৰিয়ে অৃগত নাছিল

+O)

ডাৰউইনৰ ক্ৰমবিকাশ অ আমাক “pin দিয়ে যে Peters ক্ৰমবিকাশৰ যোগেদি সিহঁতৰ দেহৰ সৰল গঠন পৰ্যায়ৰ
পৰা জটিল গঠন পৰ্যায়লৈ পৰিবৰ্তন হয় আৰু মেণ্ডেলৰ সূত্ৰই আমাক জানিবলৈ দিয়ে যে বংশগত চৰিত্ৰবিলাক কি কৌশলেৰে
এটা প্ৰজন্মৰ পৰা পৰৱৰ্তী প্রজন্মলৈ প্ৰবাহিত হয়। কিন্তু পৃথিৱীত পোন প্রথমে কোনটো জীৱৰ কেনেকৈ উৎপত্তি ঘটিছিল

তাৰ বিষয়ে কোনোৱেও একো কোৱা নাছিল। 1929 চনত জে.বি.এচ. হেলডান (J.B.S.Haldane) নামৰ বিটিচ্‌ বিজ্ঞানী

বংশগতি আৰু PUGH 149

--- Page 157 ---
তোমালোকে জানানে?

190

কি কি প্রকাৰে কোনো এটা জীৱৰ নিৰ্দিষ্ট এটা চাৰিত্ৰিক বৈশিষ্ট্য তাৰ জনসংখ্যাত ক্ৰমাগতভাবে

জীৱৰ জীৱন কালত আৰ্জিত চৰিত্ৰবিলাকৰ তাৰ সতি সম্ততিলৈ কিয় বংশানুক্ৰমিক প্রবাহ নঘটে?
বংশগতি বিজ্ঞানৰ দিশৰ পৰা জীৱিত বাঘৰ সংখ্যা ক্ৰমে হাস পাই গৈ থকাটো কিয় চিন্তিত বিষয়
বুলি ভাবা?

9.4 প্ৰজাতিকৰণ (প্রজাতিৰ উদ্ভাৱন) (Speciation)

আমি এতিয়ালৈকে ক্ৰমবিকাশৰ বিষয়ে যিখিনি জ্ঞান লাভ কৰিলো সেইখিনি সূক্ষ্ম ক্ৰমবিকাশ৷ ইয়াৰ
অৰ্থ হ’ল যদিও সাল সলনিবিলাক নিচেই সূক্ষ্মাতি সূক্ষ্ম তথাপিও সেইবিলাকো তাৎপৰ্যপূৰ্ণ । ইয়াৰোপৰি
এনেবিলাক সূক্ষ্মীতি সূক্ষ্ম সাল সলনিয়ে কোনো এটা প্রজাতিৰ সাধাৰণ চাৰিত্ৰিক বৈশিষ্ট্যতো পৰিবৰ্তন
আনি দিয়ে। কিন্তু, ইয়াৰ আলমত নতুনকৈ কোনো এটা প্ৰজাতি কেনেদৰে উদ্ভৱ হয় তাৰ সুদুত্তৰ পোৱা
নাযায়। সেইটোক এনেদৰেও ক’ব পাৰি যে আমি বিবেচনা কৰি থকা গুবৰুৱাখিনিক যদি এনেভাবে
দুটা গোটত ভাগ কৰি দিওঁ য’ত সিহঁতে পৰস্পৰৰ মাজত প্রজনন কৰিব GIRS | যদি এইটো সম্ভৱপৰ
হয় তেতিয়াই সিহঁতক দুটা পৃথক প্রজাতি বুলি ক’ব পৰা যাব। তেনেহ’লে যুক্তিৰ সহায়ত প্ৰজাতিকৰণৰ
ব্যাখ্যা কৰিব

ৰ হিচালে ব্যৱহাৰ কৰা গছবিলাক যদি কিবা কাৰণে কোনো৷ এটা পৰ্বতীয়া
অঞ্চলত বিস্তৃতভাবে বিয়পি পৰে তেতিয়া কি হ'ব পাৰে বিবেচনা কৰা। ইয়াৰ ফলত গুবৰুৱাৰ জনসংখ্যা
বহুত পৰিমাণে বৃদ্ধি পাব। তাৰে কিছুমান গুবৰুৱাই সিহঁতৰ গোটেই জীৱন কালছোৱা ওচৰৰে কোনো
গছৰ পাত খাইয়েই জীৱন অতিবাহিত কৰিলে৷ সিহঁতে খাদ্যৰ কাৰণে দূৰলৈ নগ’ল। তেতিয়া গুবৰুৱাৰ
এইবৃহৎ জাকটোৰ ওচৰে পাজৰে গুবৰুৱাৰ কিছুমান উপ জাকৰুৱাৰ সৃষ্টি হব। যিহেতু প্ৰজনন প্রক্ৰিয়াত
পুং আৰু স্ত্ৰীলিংগ ধাৰী গুবৰুৱাৰ মাজত মিলন হোৱাটো অপৰিহাৰ্য, সেয়েহে প্রজনন প্ৰকিয়া প্ৰায়েই
এনে উপ জাকৰুৱা গুবৰুৱাৰ মাজতে সংঘটিত হব। যিয়ে নহলেও, কোনো কোনো গুবৰুৱা কিবা
উপলক্ষত অবাঞ্চিত উপায়েৰে এটা উপ জাকৰুৱাৰ পৰা আন এটা উপ জাকৰুৱালৈ গতি কৰিব পাৰে
বা কাউৰীয়েও এটা এলেকাৰ পৰা আন এটা এলেকালৈ ঠোটত লৈ গৈ নোখোৱাকৈ এৰি দিব পাৰে।
উভয় ক্ষেত্ৰতে বহিৰাগত গুবৰুৱাই স্থানীয় গুবৰুৱাৰ দ্বাৰা বংশবৃদ্ধি কৰিব। ইয়াৰ ফলত প্ৰৱজন কৰা
গুবৰুৱাৰ জিনবিলাক গুবৰুৱাৰ নতুন এটা জাকৰুৱাত সোমাব। এনেদৰে সম্পূৰ্ণকৈ নহলেও

বিভ্ঞান

--- Page 158 ---
আংশিকভাবে দুটা জাকৰুৱাৰ মাজত জিনৰ প্রবাহ ঘটিব পাৰে। সি যি নহওক, যদিহে এনে দুটা উপ
GPR মাজত এখন ডাঙৰ নদী অৱস্থিত হয় তেতিয়া সেই উপ GTS দুটাৰ মাজত অধিক
সংযোগহীন BS | সেই উপ জাকৰুৱা দুটাৰ মাজত জিনৰ প্রবাহৰ সোঁতো পিছলৈ কমি যাব।

ধাৰাবাহিকভাৱে কেইবাটাও প্ৰজন্ম অতিক্ৰম কৰাৰ লগে লগে জিনীয় পথ্চ্যুত ঘটিব, ফলত প্ৰত্যেকটো
উপ SIPS বিভিন্ন বিশিষ্ট চৰিত্ৰৰ সমাগম হ'ব। ইয়াৰোপৰি, প্রাকৃতিক নিৰ্বাচনেও পৃথকভাৱে সেই
ভৌগোলিকভাৱে আঁতৰি থকা গুবৰুৱাৰ উপ জাকৰুৱাত চৰিত্ৰৰ সাল সলনিত ভূমিকা গ্ৰহণ কৰিব।
সেয়েহে এটা উদাহৰণ লোৱা হওঁক, গুবৰুৱাৰ এটা উপ জাকৰনাৰ বিস্তৃৰ্ণ ভূ-ভাগৰ পৰা কাউৰীবিলাকক
ঙ্গগলে নোহোৱা কৰিলে। কিন্তু, আনটো উপ জাকৰূৱাৰ বিস্তৃৰ্ণ ভূ-ভাগত, য’ত কাউৰীৰ সংখ্যা অতি
বেচি আছিল সেই ঠাইত তেনেকুৱা একো সংঘটিত নহ’ল। ইয়াৰ ফলত, প্ৰথমটো অঞ্চলত সেউজীয়া
বৰণৰ গুবৰুৱাৰ প্ৰাকৃতিক নিৰ্বাচন নহব কিন্তু দ্বিতীয়টো অঞ্চলত প্রবলভাৱে প্ৰাকৃতিক নিৰ্বাচন BS |

জিনীয় পথচ্যুত আৰু প্রাকৃতিক নিৰ্বাচন, এই প্ৰক্ৰিয়া দুটাই একেলগে পৃথক পৃথক ভূ-ভাগত
বসবাস কৰি থকা VAIS উপ GBI দুটাৰ মাজত ইটোৰ লগত সিটোৰ চৰিত্ৰগত পাৰ্থক্য বাঢ়ি
বাঢ়ি গৈ থকাত সহায় কৰিব৷ ইয়াৰ পৰিণামস্বৰূপে, এই দুয়োটা উপ জাকৰুৱাৰ পৰা অহা দুটা গুবৰুৱাৰ
মাজত মিলন হ’লেও সিহঁতে বংশ বিস্তাৰ বা প্ৰজনন ঘটোৱাত অক্ষম হ'ব।

এনে হোৱাৰ কাৰণ বহুতো হ'ব AA | যদিহে ডি.এন.এৰ যথেষ্ট পৰিমাণে সাল সলনি ঘটে, সেইদৰে
PTT TAS পৰিৱৰ্তন হয়, তাৰ পৰিণামস্বৰূপে, দুয়োটা দলৰ পৰা অহা দুটা জনন কোষৰ মাজত
মিলন বা নিষিক্ত AVS | নাইবা এটা নতুন প্রকৰণৰ সৃষ্টি হয় য”ত নীলা বৰণৰ মাইকী গুবৰুৱাই কেৱল
নীলা বৰণৰ মতা গুবৰুৱাৰ লগতহে যৌন মিলন সংঘটিত কৰিব পাৰে, ৰঙা বৰণৰ গুবৰুৱাৰ লগত
যৌন মিলন সংঘটিত কৰিব নোৱাৰে৷ এনেদৰেই সেউজীয়া চাৰিত্ৰিক বৈশিষ্ট্যৰ গুবৰুৱা সৃষ্টিত প্রাকৃতিক
নিৰ্বাচনে অতি সবলভাবে অনুমোদন জনায়। এতিয়া যদি তেনেকুৱা সেউজীয়া চাৰিত্ৰিক বৈশিষ্ট্যৰ
মাইকী গুবৰুৱাই ৰঙা বৰণৰ মতা গুবৰুৱাৰ লগ ল’লেও তাইৰ আচৰণেই নিশ্চিত কৰিব যেন সিহঁতৰ
মাজত প্রজনন সম্ভৱপৰ নহয়। এনেদৰেই গুবৰুৱাৰ এটা নতুন প্রজাতি সাৰ্থকভাবে প্ৰজাতিকৰণ হ’ব
পাৰে।

নতুন এটা প্ৰজাতিৰ উৎপত্তিৰ কাৰণে কি কি উপাদানে অৰিহণা যোগায়?

স্ব-পৰাগযোগ ঘটা উদ্ভিদৰ প্ৰজাতিকৰণৰ বাবে ভৌগলিকভাবে পৃথকীকৰণ হৈ থকা অৱস্থাটো
প্ৰধান কাৰক হ'ব পাৰেনে? যদি পাৰে কিয় পাৰে আৰু যদি নোৱাৰে কিয় নোৱাৰে?

অযৌন প্রক্ৰিয়াৰে বংশ বিস্তাৰ কৰা জীৱৰ মাজত প্রজাতিকৰণৰ বাবে ভৌগোলিকভাবে পৃথকীকৰণ
হৈ থকা অৱস্থাত প্রধান কাৰক হ'ব পাৰেনে? যদি পাৰে কিয় পাৰে আৰু যদি নোৱাৰে কিয় নোৱাৰে?

9.5 বিবৰ্তন আৰুশ্ৰেণীবিভাজন (Evolution and classification)

বিৱৰ্তনৰ নীতিৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি আমাৰ পাৰিপাৰ্শ্বিকত দেখি থকা জীৱৰ বিভিন্ন প্রজাতিৰ
বিৱৰ্তনিক সম্পর্ক (evolutionary relastionship) নিৰূপণ কৰিব পাৰো। কিন্তু ই এক অতীজলৈ
উভতি যোৱাৰ দৰে হ’ব। এতিয়া জীৱৰ প্রজাতিৰ মাজত থকা চাৰিত্ৰিক বৈশিষ্ট্যৰ ভিত্তিত
শ্ৰেণীবিভাজন (Identifying hierarchies) ৰ দ্বাৰা কৰা৷ সিহঁতৰ চিনাক্তকৰণ কৰিব পাৰি।
শ্ৰেণীবিভাজন প্ৰক্ৰিয়াৰ বিষয়ে জানিবৰ বাবে নৱম মান শ্ৰেণীত আলোচনা কৰি অহা জীৱৰ
শ্ৰেণীবিভাজনৰ বিষয়ে পূণঃস্মৰণ কৰি চোৱাচোন।

এতিয়া একে সাদৃশ্যৰ জীৱনগ্ৰহক সমূহক একেটা গোটত (group) অধ্যয়ন কৰা VES |
ইয়াৰ বাবে চাব লাগিব কোনবোৰ চাৰিত্ৰিক বৈশিষ্ট্যই জীৱসমূহৰ মাজত, মৌলিক পাৰ্থক্য
দেখুৱায় আৰু কোনবোৰ চাৰিত্ৰিক MBS সিহঁতৰ মাজত কম পাৰ্থক্য দেখুৱায়। ই যি কি
নহওঁক জীৱৰ “চাৰিত্ৰিক MBS” কি বুজায় ? জীৱ এটাৰ বাহ্যিক অৱয়ব কেনেকুৱা বা ইয়াৰ

বংশগতি আৰু PITHY 151

--- Page 159 ---
চ্রৱি 98
WIRE OF

ৰয়৷

আচৰণ বিধিক ইয়াৰ চাৰিত্ৰিক বৈশিষ্ট্য বুলি কোৱা হয়। জীৱৰ গঠন প্রণালী বা ইয়াৰ নিৰ্দিষ্ট
সম্পাদিত Boe ইহঁতৰ চাৰিত্ৰিক বৈশিষ্ট্য প্ৰদান কৰে। আমাৰ চাৰিখন হাত-ভৰি থকাটো
আমাৰ এক চাৰিত্ৰিক বৈশিষ্ট্য। উদ্ভিদে সালোকসংশ্লেষণ কাৰ্য সম্পাদন কৰাটো ইহঁতৰ এটা
চাৰিত্ৰিক বৈশিষ্ট্য।

বেছিসংখ্যক জীৱৰে কিছুমান সাধাৰণ চাৰিত্ৰিক বৈশিষ্ট্য থাকে। সকলে৷ জীৱৰ দেহ
কোষেৰে গঠিত হোৱাটো ইহঁতৰ এটা সাধাৰণ চাৰিত্ৰিক বৈশিষ্ট। কিছুমান জীৱৰ বাহিৰে
বেছিসংখ্যক জীৱৰ চাৰিত্ৰিক বৈশিষ্ট্যৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি ইহঁতৰ শ্ৰেণীবিভাজন কৰা হয়। কোষ
সকলো জীৱৰে দেহ গঠনৰ মৌলিক একক হলেও কোষত কোষকেন্দ্ৰ আছেনে নাই তাক
চাৰিত্ৰিক বৈশিষ্ট্য হিচাপে লৈ জীৱৰ মাজত থকা চাৰিত্ৰিক বৈশিষ্ট্যৰ প্রভেদ নিৰূপণ কৰিব
পাৰি। বেক্টেৰীয়া কোষত কোষকেন্দ্ৰ নাথাকে কিন্তু বেছিভাগ কোষতেই কোষকেন্দ্ৰ থাকে।
কৌষযুক্ত জীৱসমূহৰ ভিতৰত কোনবিলাক এককোষী আৰু কোনবিলাক বহুকোষী? নিৰ্দিষ্ট
জীৱৰ দেহ কিছুমান নিৰ্দিষ্ট কোষ আৰু কলাৰদ্বাৰা গঠিত হোৱাৰ বাবে জীৱৰ দেহ গঠনত
কিছুমান পাৰ্থক্য থাকে। বহুকোষী জীৱৰ দেহত সালোক-সংশ্লেষণ প্রক্ৰিয়া সংঘটিত হোৱা বা
নোহোৱা চাৰিত্ৰিক বৈশিষ্ট্যৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি ইহঁতৰ শ্ৰেণীবিভাজন কৰা হয়। একেদৰে বহুকোষী
জীৱৰ শৰীৰ গঠনৰ পাৰ্থক্য যেনে ইহঁত কংকালতন্ত্রযুক্ত নে কংকালতন্ত্ৰহীন এই বৈশিষ্ট্যৰ ওপৰত
ভিত্তি কৰি শ্ৰেণীবিভাজন কৰিব পাৰি। এনেধৰণে আমাৰ মনত উদয় হোৱা প্রশ্নৰ পৰা দেখা
পোৱা যায় যে জীৱসমূহক ইহঁতৰ চাৰিত্ৰিক বৈশিষ্ট্যৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি শ্ৰেণীবিভাজন কৰোঁতে
একোটা ক্ৰম (Hierarchy) পোৱা যায়। দুটা প্ৰজাতিৰ জীৱসমূহৰ পৰস্পৰৰ মাজত সাধাৰণ
সাদৃশ্য থাকিলে সিহঁতৰ * পৰস্পৰৰ ওচৰ সম্পৰ্কীয় হয়। পৰস্পৰ ওচৰ
একেটা পূৰ্বপুৰুষৰ পৰা বিবৰ্তন হয়। উদাহৰণস্বৰূপে একে পৰিয়ালৰে ভাই আৰু ভনী অতি
ওচৰ সম্পৰ্কীয় ইহঁতৰ পৈতৃক পুৰুষ অৰ্থাৎ প্ৰথম কুল (First generation) হৈছে ইহঁতৰ মাক-
দেউতাক। গতিকে ইহঁতৰ পৈতৃক পুৰুষ হ’ল দুয়োৰে বাবে একে। এগৰাকী ছোৱালী আৰু
তেওঁৰ ভতিজাৰ লগত কিছুমান সাদৃশ্য থাকিব কিন্তু ককায়েকৰ লগত থকা সাদৃশ্যতকৈ কিছু
কম হ’ব। এইক্ষেত্ৰত ভতিজাকৰ দ্বিতীয় কুল (Secon generation) ৰপিতৃপুৰুষ (ancestor)
হ’ব সিহঁতৰ ককা-আইতাক। ইয়াৰ পৰা আমি অনুমান কৰিব পাৰো যে জীৱৰ প্রজাতিৰ
শ্ৰেণীবিভাজনত ইহঁতৰ বিবৰ্তনৰ প্রতিফলন ঘটে।

এনেকৈ পিতৃ-পুৰুষৰ প্ৰজাতিসমূহক লৈ এটা গোট আৰু দূৰবৰ্তী পিতৃ-পুৰুষ (distant
ancerton) ক লৈ এটা চুপাৰ গোট (Super-group) গঠন কৰিব পাৰি 1 প্রজাতিৰ উৎপত্তি
সম্পৰ্কে জানিবলৈ হ’লে অতীতলৈ কিছু উভতি যাব লাগিব। কালক্ৰমত বিবৰ্তনৰ ফলত কেনেকৈ
জীৱ উৎপত্তি হ’ল তাক জানিবলৈ আমি বিবৰ্তনৰ wE (theory of evolution) অধ্যয়ন কৰিব
লাগিব। বিবৰ্তনৰ প্রথম অৱস্থাত কিছুমান অজৈৱিক পদাৰ্থৰ পৰা জীৱৰ উৎপত্তি হৈছিল। এই
সম্পৰ্কে বহু তত্ব্ব পঢ়িবলৈ পোৱা যায়। আমাৰ নিজৰ বিবৰ্তন সম্পৰ্কে মতবাদ উৎ্থাটন হ'লে ই
অতিশয় আমোদজনক হ’লহেঁতেন ।
9.5.1 asia সম্পৰ্কে অনুধাৱন (Tracing Evolutionary Relationships)

আমি বিবৰ্তন সম্পৰ্কে যেতিয়া অনুধাৱন কৰো তেতিয়া ইহঁতৰ মাজত থকা সাধাৰণ
চাৰিত্ৰিক বৈশিষ্ট্যবোৰ কেনেকৈ চিনাক্তকৰণ কৰোঁ ? বেলেগ বেলেগ জীৱৰ ক্ষেত্ৰত একেধৰণৰ
চৰিত্ৰ কিছুমান পৰিলক্ষিত হয় কাৰণ ইহঁতৰ পিতৃ-পুৰুষ একে৷ উদাহৰণস্বৰূপে STATS চাৰিখন
অংগপদ থাকে যিদৰে পক্ষী, সৰীসৃপ আৰু উভচৰ শ্ৰেণীৰ প্রাণীৰো চাৰিখন অগ্রৰপদ থাকে
(চিত্র-9.8) | এই অগ্রৰপদবোৰ গঠন একেধৰণৰ যদিও এনে CAMS) প্রাণীসমূহে এইবোৰৰ
দ্বাৰা বেলেগ বেলেগ কাম সমাধা কৰে। এনে সমসংস্থ চৰিত্ৰসমূহ ভিন্ন প্ৰজাতিৰ বিবৰ্তন সম্পৰ্কীয়
অধ্যয়নত সহায় কৰে।

মনত ৰখা উচিত যে কোনো অংগৰ আকৃতিৰ মাজত থকা সাদৃশ্যৰ বাবে উমৈহতীয়া
পূৰ্ব-পুৰুষ নহ’বও পাৰে। চৰাইৰ দেউকা আৰু বাদুলীৰ CHER সম্পৰ্কে কি ভাবা (চিত্ৰ-9.9)?

বিভ্ঞান

--- Page 160 ---
চৰাই আৰু বাদুলীৰ দেউকা থাকে কিন্তু কেৰ্ক্টুৰা আৰু

জেঠীৰ নাথাকে। সেইকাৰণে কেৰ্কেটুৱা আৰু জেঠীতকৈ
এই সম্পৰ্কে সিদ্ধান্তত উপনীত হোৱাৰ আগতে | |

চৰাই আৰু বাদুলীৰ দেউকাকেইখন ভালদৰে অধ্যয়ন কৰি

লওঁ আঁহা। দেখা যায় যে বাদুলীৰ দেউকা দীঘল আঙুলিক সচিত্ৰ 9.9

সংযোগ কৰি ৰখা ছালৰ পৰিবৰ্তন কিন্তু চৰাইৰ ডেউকা  সমবৃত্তিক অংগ- বাদুলী আৰু চৰাইৰ দেউকা

পাখিৰে আবৃত্ত। এই ডেউকাকেইখনৰ গঠন আৰু

উপাংগসমূহ দেখাতে বেলেগ বেলেগ কিন্তু দুয়োবিধ ডেউকা একেধৰণৰ কাৰ্য, উৰণত ব্যৱহাৰ

কৰিব লগা হোৱাৰ কাৰণে দেখিবলৈ একে হয় কিন্তু দুয়োৰে উৎপত্তি ভিন্ন। এনেবোৰ চাৰিত্ৰিক

বৈশিষ্ট্যবোৰক সমসংস্থৰ পৰিবৰ্তে সমবৃত্তিক চাৰিত্ৰিক বৈশিষ্ট্য বোলে৷ ইয়াৰপৰা চৰাইৰ ডেউকা

আৰু বাদুলীৰ ডেউকাক সমসংস্থ নে সমবৃত্তিক অংগ হ'ব পাৰে এই কথাটো অনুধাৱন কৰিলে ই

বৰ আমোদজনক হৈ পৰে।

9.5.2 জীবাশ্ম (Fossils)

ওপৰত আলোচনা কৰি অহা WY আৰু সমবৃত্তিক অধ্যয়ন জীৱিত জীৱৰ উপৰিও
পৃথিৱীৰ পৰা লুণ্ড পোৱা জীৱৰ সম্পৰ্কে জানিব পাৰি। Srila জীৱৰ প্ৰজাতিসমূহৰ অস্তিত্বৰ
সম্পৰ্কে কেনেকৈ জানিব পাৰি? বিভিন্ন সময়ত উদ্ধাৰ হোৱা জীৱাশ্মৰ পৰা এই সম্পৰ্কে জানিব
পৰা যায় (চিত্র- 9.10)। জীৱাশ্মবিলাক বাৰু কি? জীৱৰ মৃত্যু হলে ইহঁতৰ দেহ গেলি পচি
নাইকিয়া হয়। কিন্তু কেতিয়াবা জীৱৰ কিছুমান অংগ পৰিবেশত সম্পূৰ্ণভাৱে গেলি-পচি নাইকিয়া
হৈ নাযায়। উদাহৰণস্বৰূপে যদি কেতিয়াবা এটা মৃত পখিলা উত্তপ্ত লাভাত পৰি যায় তেতিয়া
ইয়াৰ দেহ সহজে পচি নাযায়, লাভাখিনি কঠিন হৈ যায় আৰু তাত পতংগৰ ছাপ ৰৈ যায়।
এনেধৰণৰ জীৱদেহৰ অৱশিষ্টক জীৱাশ্ম (Fossil) বুলি কোৱা হয়।

গছৰ কাণৰ জীৱাশ্ম GIST প্রাণীৰ জীৱাশ্ম (GINS) HIRST প্রাণীৰ জীৱাশ্ম (টাইল’বিট)

মাছৰ জীৱাশ্ম নোইছিয়া) ডাইন'চ’ৰৰ লাওখোলাৰ জীৱাশ্ম (ৰাজাচ’ৰাছ)
চিত্ৰ ০.10 বিভিন্ন প্রকাৰৰ ciara) বিভিন জীৱাশ্মৰ গঠন প্রণালী ডাইন'ট’ৰ খোলাৰ জীৱাশ্মটো কিছু বছৰৰ আগতে নমৰ্দা
উপত্যকাত উদ্ধাৰ কৰা হয়

বংশগতি আৰু ক্ৰমবিকাশ 153

--- Page 161 ---
আমি জীৱাশ্মৰ বয়স কেনেকৈ নিৰ্ধাৰণ কৰিব পাৰো জানানে? দুইধৰণে ইয়াৰ বয়স
নিৰ্ণয় কৰিব পাৰি। এটা হ’ল আপেক্ষিক পদ্ধতি | আপেক্ষিক পদ্ধতি অনুযায়ী পৃথিৱীৰ উপৰিপৃষ্ঠত
খনন কাৰ্য কৰোতে উদ্ধাৰ হোৱা জীৱাশ্ম ওপৰৰ স্তৰ সমূহত পোৱা জীৱাশ্মৰ বয়স গভীৰতৰ
স্তৰত পোৱা জীৱাশ্মতকৈ কম হয়। জীৱাশ্মৰ কাল (বয়স) নিৰ্ধাৰণৰ দ্বিতীয় পদ্ধতিত জীৱাশ্মৰ
পদাৰ্থত পোৱা একে মৌলৰ সমস্থানিকৰ অনুপাত নিৰ্ণয় কৰা হয়। প্রকৃততে কেনেকৈ এনে
কাৰ্য সমাপন কৰা হয় এইটো যথেষ্ট আমোদজনক!

ৰ জীৱাশ্মসমূহ তৰপে জি গঠন হয়? (How do fossils form layer by 15০৮9)

100 কোটি বছৰৰ আগৰ কথা৷ সাগৰৰ তলিত কিছুমান অমেৰম্দণ্ডী প্রাণী মৰাৰ
পাছত বালিত পোতখাই যায়। এই বালি তৰপে তৰপে জমা হৈ চাপৰ ফলত
কঠিন শিললৈ ৰূপান্তৰ ঘটে।
কোটি কোটি বছৰৰ পাছত কোনো অঞ্চলত বাস কৰা ডাইন’চ’ৰ মৃত্যুৰ পাছত ইহঁতৰ দেহ বোকাত পোত খাই
পৰে। কালক্ৰমত বোকাবোৰ কঠিন হৈ শিললৈ পৰিণত হ’ল। এই শিলাখণ্ড অমেৰুদণ্তী প্রাণীৰ জীৱা শ্মৰ
উপৰিভাগত স্তৰীভূত হৈ ৰ’ল।

oor: Seago sQrteregtaye

আকৌ কোটি কোটি বছৰৰ পাছত এই শিলাখণ্ডৰ ওপৰত ঘোঁৰা জাতীয় প্রাণীৰ জীৱাশ্ম গঠন হৈ আন এটা
স্তৰ সৃষ্টি হ'ব।

তোমালোকে জানানে?

Ze,

De
2 BeEGeareyw's!

বহু বছৰৰ পাছত যেতিয়া ইয়াৰ ওপৰেদি পানী বৈ যোৱাৰ ফলত শিলৰ কিছু অংশ ক্ষয়ীভৱন (erossion)
হৈ ঘোঁৰা জাতীয় প্রাণীৰ জীৱাশ্ম ওলাই পৰে। গভীৰৰ শিলাখণ্ডৰ খননৰ ফলত পুৰণি জীৱাশ্মসমূহ পোৱা যায়।

154 বিজ্ঞান

--- Page 162 ---
9.5.3 বিবৰ্তনৰ পৰ্যায় (Evolution by stages)

বিবৰ্তনৰ সম্পৰ্কে কিছু প্রশ্নৰ উদয় হয়। জীৱদেহৰ অংগবোৰৰ
ভিতৰত চকু এটা অতি জটিল অংগ আৰু ইয়াৰ দ্বাৰা জীৱই বহুতো
সুবিধা লাভ কৰে। এটা DNA অণু পৰিবৰ্তন কৰি এনে এটা জটিল
অংগ সৃষ্টি কৰে কেনেকৈ? প্রকৃততে এনেধৰণৰ জটিল অংগবোৰ
পুৰুষাণুক্ৰমে লাহে লাহে সৃষ্টি হয়নে? কিন্তু কেনেকৈ প্ৰতিটো মধ্যৱৰ্তী
পৰিবৰ্তন নিৰ্বাচিত কৰিব পাৰি? এনেক্ষেত্ৰত কিছু সংখ্যক সম্ভাৱ্য ব্যাখ্যা
দিব পৰা যায়। আনকি লুপ্তপ্ৰায় চকু (rudimentary eye) ৰ উদাহৰণেৰে
মধ্যৱৰ্তা অৱস্থাৰ পৰিবৰ্তন সম্পৰ্কে বুজাব পাৰি (চিত্র-9.11)। জীৱই
জীয়াই থাকিবৰ বাবে যোগ্যতা আহৰণত ই এটা গুৰুত্বপূৰ্ণ উদাহৰণ।
প্রকৃততে চকু পাখিৰ দৰেই অভিযোজনৰ উৎকৰ্ষ উদাহৰণ | অক্টোপাচ
অথবা CAMS প্রাণীৰ দৰে পতঙ্গৰো OF থাকে। কিন্তু এই সকলোবোৰ
জীৱৰ চকুৰ গঠন বেলেগ বেলেগ কাৰণ ইহঁতৰ প্রতিটোৰ বিবৰ্তনৰ
উৎস সুকীয়া সুকীয়া।

এনেকৈ কোনো এটা চৰিত্ৰৰ সলনি কৰাৰ প্ৰয়োজন হ’লে
পাছলৈ ই সম্পূৰ্ণ বেলেগ কাৰ্য সমাধা কৰিব পাৰে। উদাহৰণস্বৰূপে,
ঠাণ্ডা পৰিবেশত পাখিয়ে উত্তাপ সঞ্চালন কৰিব পাৰে (চিত্র-9.12)।
কিন্তু পাছলৈ ইয়াক উৰণ কাৰ্যত প্রয়োজন হয়। কিছুমান ডাইন'চ'ৰৰ
পাখি আছিল যদিও সিহঁতে উৰিব পৰা নাছিল। চৰাইবোৰে পিছলৈ
অভিযোজনৰদ্বাৰা পাখিক উৰণত ব্যৱহাৰ কৰিছিল। ইয়াৰপৰা অৱশ্যেই
বুজিব পাৰি যে চৰাইবোৰ সৰীসৃপৰ ওচৰসম্পৰ্কীয় যিহেতু
ডাইন'চৰবিলাক সৰীসৃপ আছিল!

কেতিয়াবা স্পষ্টভাৱে দেখা যায় যে দুটা দেখাত বেলেগ গঠনৰ
পূৰ্বপুৰঃ:ষৰ জীৱৰ একেটা গঠনৰ জীৱৰ পৰা উৎপত্তি হয়।
জীৱাশ্মসমূহত অংগ গঠনৰ অধ্যয়নৰ পৰা স্পষ্টকৈ বুজা যায়, কিদৰে
ভিন্ন জীৱসমূহৰ মাজত বিবৰ্তনৰদ্বাৰা পৰস্পৰৰ মাজত সম্পৰ্ক স্থাপন
হয়? কিন্তু এনেধৰণে অতীতত কি হৈছিল তাক অনুমানহে কৰিব
পাৰি। বৰ্তমান এনেধৰণৰ কোনো উদাহৰণ আছেনে ? বনৰীয়া বন্ধাকবি
জাতীয় উদ্ভিদ ইয়াৰ এক উৎকৃষ্ট উদাহৰণ | দুহেজাৰ বছৰ মানৰ আগতে
মানৱ জাতিয়ে এইবিধ উদ্ভিদক খাদ্যৰ কাৰণে খেতি কৰিছিল আৰু
নিৰ্বাচন কৰি ইয়াৰ পৰা৷ বেলেগ বেলেগ শাক-পাচলি উৎপাদন কৰিছিল
(foa- 9.13) | অৱশ্যে এনেধৰণৰ নিৰ্বাচন প্রক্ৰিয়া প্রাকৃতিক
নিৰ্বাচনৰ পৰিবৰ্তে কৃত্ৰিম নিৰ্বাচনহে আছিল। গতিকে কোনো কোনো
কৃষকে পাতৰ মাজত কম দূৰত্ব থকা প্ৰজাতিবোৰ নিৰ্বাচন কৰি সিহঁতৰ
কৃত্ৰিম প্ৰজনন ঘটাই আমি খোৱা বন্ধাকবি (Cabbage) উৎপন্ন
কৰিছিল। কোনো কোনোৱে ইয়াৰ পৰা কিছুমান নিৰ্বাচিত কৰি ফুলৰ

চ্ত্ৰ-9.11

CHICA (চেপেটা কৃমি)। ইহঁতৰ একেবাৰে সৰল চকু

NEE | চকুকেইটা চকুদাগ যেন লাগে । ই পোহৰ অনুভূতি
অনুমান কৰিব পাৰে।

ডাইনচ’ৰৰ OE বা হাড়ৰ লগত ইহঁতৰ
ডাইনচ'ৰ সাচ সংৰক্ষণ হৈ আছে। অএপাতৰ পাখি

ইয়াত দেখিবলৈ পোৱা গৈছে।

ইয়াত জীৱাশ্মাৰ মূৰৰ পাখি দেখা গৈছে।
এই ডাইন 'চ’ৰাবিধ উৰিব নোৱাৰিছিল, আৰু এইটো OT যে পাখিৰ বিৱতৰ্নৰ
লগত উৰণৰ কোনো সম্বন্ধ নাছিল।

চ্রৱি 912 ডাইন'চ'’ৰ আৰু পাখিৰ Rasy

বিকাশৰ প্রতিৰোধ ঘটাই ব্রক’লি (broccoli) উৎপাদন কৰিছিল। কিছুমান বন্ধ্যা ফুলৰপৰা ফুলকবি
(Cauliflower) কৰিছিল। কিছুমানৰ মূল অংশ ব্যৱহাৰ কৰি ওলকবি (Kohlrabi) পোৱা গৈছিল।

কিছুমানৰ পাত অংশ বাঢ়িবলৈ দি ইয়াৰ পৰা পাতজাতীয় পাচলি উৎপাদন কৰা হৈছিল। ইয়াক

কালে (Kale) বুলি কোৱা হয়। এনে কাৰ্য আমি কৃত্ৰিম প্রক্ৰিয়াৰে নকৰিলে প্ৰাকৃতিকভাৱে

একেটা পূৰ্বপুৰুষৰ পৰা উত্তৰণ হোৱা বুলি ভাবিব পাৰিলোহেঁতেননে?

বংশগতি আৰু FIP

155

--- Page 163 ---
(69 9.13 বনৰীয়া THB ase

উপৰোক্ত কাৰ্য অনুসৰি পূৰ্বৰ ধাৰণামতে বিবৰ্তন সম্পৰ্কীয় দিশ নিৰ্ণয় কৰিব পৰা যায়।
প্রজননৰ সময়ত জীৱৰ DNA অণুৰ পৰিবৰ্তনেই হ’ল বিবৰ্তনৰ মূল ভেঁটি। জীৱৰ বেলেগ
বেলেগ প্ৰজাতিসমূহৰ DNA সমূহ তুলনা কৰিলে এই প্রজাতিসমূহৰ DNA কেনেকৈ পৰিবৰ্তিত
হৈ আহিছে তাক ঠাৱৰ কৰিব পৰা যায়। বৰ্তমানে এই পদ্ধতিৰ দ্বাৰাই জীৱৰ প্রজাতিসমূহৰ
বিৱৰ্তনিক সম্বন্ধ স্থাপন কৰা হয়।

অধিক জানিবৰ বাবে

দুটা প্রজাতিৰ মাজত বিবৰ্তন সম্পৰ্ক স্থাপন কৰিবলৈ ব্যৱহাৰ হোৱা চাৰিত্ৰিক বৈশিষ্ট্য এটাৰ উদাহৰণ

দিয়া।
পখিলাৰ পাখি আৰু বাদুলিৰ ডেউকাক সমসংস্থ অংগ বুলি ক’ব পাৰোনে? কিয় পাৰি বা কিয় নোৱাৰি?
জীৱাশ্মসমূহ কি? বিবৰ্তন সম্পৰ্কে জীৱাশ্মসমূহে আমাক কি কয়?

9.6 বিবৰ্তন আৰু ‘ক্ৰমোন্নতি’ একে নহয় (Evolution should not be equated
with 'Progress)

এটা প্রজাতিৰ ‘ফেমেলি ট্ৰি’ (Family tree) অংকন কৰোঁতে আমি কিছুমান কথা মনত ৰাখিব
লাগিব। এই প্রক্ৰিয়াৰ প্রতিটো স্তৰত একাধিক শাখা আঁকিব পাৰি। এই ‘ফেমেলি ট্ৰি’ৰ পৰা

156 বিজ্ঞান

--- Page 164 ---
এনেকুৱা নহয় যে এটা প্ৰজাতি BPS হৈ নতুন প্ৰজাতিৰ সৃষ্টি হয়। LANES এটা নতুন প্রজাতিৰ
সৃষ্টি হৈছে। ধৰা হওঁক নতুন প্ৰজাতিটো এটা গোবৰুৱা কিন্তু এইটোৱে ইয়াক নুবজায় যে ইয়াৰ
ফলত পুৰণি প্রজাতি নোহোৱা হৈ যাব। অৱশ্যে এই সকলোবিলাকে নিৰ্ভৰ কৰিব পৰিবেশৰ
CATS | এনেদৰে পৰিবেশৰদ্বাৰা প্রভাম্বিত হ’লেও পুৰণি প্রজাতি দুৰ্ব্বল বা নতুন প্রজাতিটো
উত্তম হ’ব এনে নহয়। প্রাকৃতিক নিৰ্বাচন (Natural selection) আৰু জিনীয় ঢাল (genetic
drift) ৰ ফলত প্রজাতিৰ আবাদী সৃষ্টি হয় কিন্তু নতুন প্ৰজাতি আৰু মূল প্ৰজাতিৰ লগত প্রজনন
ক্ৰিয়া সংঘটিত নহয়। সেইকাৰণে চিম্পাঞ্জী বিবৰ্তনৰ ফলত মানুহ উৎপত্তি হোৱাটো সত্য নহয়।
ইয়াৰ পৰিবৰ্ত্তে, বহুযুগৰ আগতে চিম্পাঞ্জী আৰু মানুহৰ পূৰ্বপুৰুষ একে আছিল। এই পূৰ্বপুৰুষ
চিম্পাঞ্জী বা মানুহৰ দৰে একে নহয়। তাৰোপৰি প্রথম স্তৰত এই পূৰ্বপুৰুষৰ পৃথকীকৰণৰ সময়ত
বৰ্ত্তমানৰ চিম্পাঞ্জী আৰু মানুহ উৎপত্তি হোৱা নাছিল। তাৰ সলনি এই দুয়োটা প্রজাতি পৃথকে
পৃথকে বিবৰ্তন হৈ আজিৰ অৱস্থা পাইছে।

দৰাচলতে বিবৰ্তনৰ ক্ষেত্ৰখনত কোনো প্ৰকৃত ক্ৰমে ক্ৰমোন্নতি (real 'Progress') দেখা নাযায়।
বিবৰ্তন হৈছে বৈচিত্ৰতাৰ সৃষ্টি আৰু প্রাকৃতিক নিৰ্বাচনৰ দ্বাৰা ইয়াৰ ৰূপ নিৰূপন। বিবৰ্তনত
ক্ৰমোন্নতিৰ দ্বাৰা জটিল দেহযুক্ত জীৱ উৎপত্তি হয়। এনে নহয় যে জটিল দেহ গঠন যুক্ত জীৱতকৈ
সৰল দেহযুক্ত জীৱবোৰ যোগ্যতা সম্পন্ন হ'ব। সেইকাৰণে বহু আগতে আৰ্বিভাৱ হোৱা অতি
সৰল দেহযুক্ত জীৱ এতিয়াও যোগ্যতাৰে প্রকৃতিত বৰ্তি আছে। এনেধৰণৰ এবিধ সৰলকোষৰ
জীৱ হ’ল বেক্টেৰিয়া। যিকোনো অস্বাস্থ্যকৰ পৰিবেশ, গৰম উহ, গভীৰ সাগৰৰ পানী, আনকি
এন্টাকটিকাৰ বৰফেৰে আবৃত অঞ্চলত বেক্টেৰিয়া জীয়াই থাকিব পাৰে। অন্য কথাত ক'বলৈ
হ’লে, বিবৰ্তনৰ সৰ্বশ্ৰেষ্ঠ অৱস্থা মানুহ নহয় বৰঞ্চ বিবৰ্তনৰ ফলত সৃষ্টি হোৱা অসংখ্য সৰ্বশ্ৰেষ্ঠ
অৱস্থা জীৱৰ অন্তৰ্গত এটা প্ৰজাতি।

9.6.1 মানুহৰ বিবৰ্তন (Human Evolution)

বিভিন্ন জীৱৰ বিবৰ্ত্তনীয় সম্পৰ্ক সম্পৰ্কে পঢ়ি আহিছে। এতিয়া মানুহৰ বিবৰ্তনৰ বিষয়ে আলোচনা
কৰোঁ SA | মানুহৰ বিবৰ্তনীয় সম্পৰ্ক স্থাপন
কৰোঁতে একেধৰণৰ আহিলা প্রয়োগ কৰা হয়।
যেনে-_ খনন কাৰ্য (excavating) সময় নিৰূপন
(time dating), জীৱাশ্ম অধ্যয়ন (Studying
fossils), DNA সূত্ৰ নিৰ্ণয় (determining DNA
sequence) আদি পৃথিৱীৰ ইমূৰৰ পৰা সিমূৰলৈকে
বিভিন্ন আকৃতিৰ মানুহ বিচিত্রভাৱে বিয়পি আছে।
বছৰ বছৰ ধৰি মানৱ জাতিৰ শ্ৰেণীবিভাজনৰ সম্পৰ্কে
বহু কথা কোৱা হৈছে। যিদৰে গাৰ বৰণৰ ওপৰত
ভিত্তি কৰি মানুহৰ শ্ৰেণীবিভাজন কৰি অহা হৈছে
যেনেকৈ কিছুমানক হালধীয়া, কিছুমানক ক’লা বা
মৃগাবৰণৰ। বহু যুগ ধৰি এনে ধৰণৰ প্রশ্মই উদয় হয় যে এই ভিন্ন শ্ৰেণীবিলাক পৃথকে বিবৰ্তন
হৈছে নেকি? ? বৰ্ত্তমানৰ সাক্ষ্যই বিবৰ্তনৰ সম্পৰ্কে স্পষ্ট ধাৰণা দিয়ে। উত্তৰটো হ’ল মানৱজাতি
সম্পৰ্কে কোনো জৈৱিক ভিত্তি নাই, সকলো মানুহে এটা মাত্ৰ প্ৰজাতি।

অকল সেয়াই নহয়, হাজাৰ হাজাৰ বছৰ ধৰি আমি য’তেই বাস কৰি আছে কিয়, আমাৰ
সকলোৰে আদিভূমি SHH | মানুহৰ আদিম প্ৰজাতিৰ হ’ম’ চেপিয়ানচ্‌ৰ (Homo Sapiens)
আবাসভূমি আফ্ৰিকাতেই আছিল বুলি সন্ধান কৰি উলিওৱা হৈছে। আমাৰ জিনীয় সাচ (genetic
foot prints) ৰ পৰা আফিকান মূলৰ বিষয়ে কিছু আভাস পাওঁ। বহু হাজাৰ বছৰৰ আগতে
আমাৰ পূৰ্বপুৰুষৰ কিছুমানে আফ্ৰিকাৰ পৰা আতঁৰি আহিছিল আৰু কিছুমান তাতেই বাস কৰিছিল।
কালক্ৰমত বাসস্থান আফিকাৰ ইমূৰৰ পৰা সিমূৰলৈকে বিয়পি পৰিছিল। ইয়াৰ ফলতে আফিকাৰ

বংশগতি আৰু ক্ৰমবিকাশ

fea 9.14

Reel — জখলা বনাম গছ

157

--- Page 165 ---
পৰা লাহে লাহে এচিয়াৰ পশ্চিম অঞ্চল, তাৰপৰা মধ্য এচিয়া, ইউৰেচিয়া, দক্ষিণ এচিয়া আৰু
পূব এচিয়ালৈ মানুহৰ প্রবৰ্তন হ’বলৈ ধৰে। ইয়াৰ পাছত ইন্দোনেচিয়াৰ দ্বীপসমূহৰ পৰা
ফিলিপাইনলৈ আৰু পাছত অষ্ট্ৰেলিয়ালৈ প্ৰবজন হয় আৰু বেৰিং অঞ্চল (Bering land) ৰপৰা
আমেৰিকালৈ যায়। এনেকৈ মানুহবিলাক এটা মাত্ৰ পথত কেৱল যাত্ৰা কৰিব লাগে কাৰণেই
কৰা নাছিল। কেতিয়াবা দল বান্ধি আগবাঢ়ি যায় আৰু কেতিয়াব৷ পিছুৱাই গৈ আছিল। কেতিয়াবা
পৰস্পৰৰপৰা পৃথক হৈ পৰিছিল, কেতিয়াবা আকৌ একেলগ হৈ পৰিছিল। এনেকৈ আফ্ৰিকাৰ
পৰা পৃথিৱীৰ ইমূৰৰ পৰা সিমূৰলৈ বিয়পি পৰিছিল। পৃথিৱীত বাস কৰা আন প্রজাতিবোৰৰ
দৰেই বিবৰ্তনৰ মাজেৰে মানৱ জাতিটোৱে বিভিন্ন বাসস্থানত বসবাস কৰিবলৈ লৈছিল।

বিভিন্ন মানুহৰ আকৃতি, বৰণ আৰু অবয়ব ভিন্ন যদিও একেটা প্ৰজাতিত অন্তৰ্ভুক্ত কিয়?
বেক্টেৰিয়া, মকৰা, মাছ আৰু চিম্পাঞ্জীৰ ভিতৰত কোন প্রজাতিৰ জীৱৰ দেহৰ গঠন বিবৰ্তনৰ

দিশত অতি উচ্চস্তৰৰ ? কিয় উচ্চ স্তৰৰ?

প্রজনন কালত সৃষ্টি হোৱা বৈসাদৃশ্যতাবিলাক বংশানুক্ৰমিকভাবে প্রবাহিত হব পাৰে।

a কোনো এটা জীৱত সৃষ্টি হোৱা বৈসাদৃশ্যতাবিলাকে তাক জীয়াই থকাত মুখ্য ভূমিকা পালন কৰে।

a যৌন প্রজননকাৰী জীৱবিলাকৰ একেটা চাৰিত্ৰিক বৈশিষ্ট্যৰে জিনৰ দুটাকৈ প্রতিলিপি থাকে। যদিহে
প্রতিলিপিবিলাক হুবহু একে নহয় তেতিয়া যিটো প্রতিলিপিৰ চৰিত্ৰ প্ৰকাশ পাই তাক প্রভাবী (Dominant)
আৰু আনটোক অপ্ৰভাবী (Receissive) বুলি কোৱা হয়।

আগ যৌন প্রজননত কোনো এটা জীৱৰ চাৰিত্ৰিক বৈশিষ্ট্যবিলাক পৃথক পৃথককৈ বংশানুক্ৰমিক প্রবাহ ঘটিব পাৰে
আৰু তাৰ ফলতেই নতুন চাৰিত্ৰিক বৈশিষ্ট্যৰ সংযোজনেৰে সতি সন্ততিবিলাকৰ সৃষ্টি হয়।

m প্রজাতি ভেদে সিহঁতৰ লিংগ নিৰ্দ্ধাৰণ পদ্ধতিবিলাকো বেলেগ বেলেগ হয়। মানুহৰ ক্ষেত্ৰত, সন্তানৰ লিংগ
পৈতৃক পুৰুষৰ পৰা প্ৰবাহিত হোৱা "XK" SPSS (ছোৱালীৰ ক্ষেত্ৰত) আৰু "Y" HSH (ল’ৰাৰ ক্ষেত্ৰত)
ৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে।

a কোনো এটা প্রজাতিত সৃষ্টি হোৱা বৈসাদৃশ্যতাই জীৱটোক জীয়াই থকাৰ সুযোগ সুবিধা প্ৰদান কৰে বা
কেৱল জিনীয় পথচ্যুত Genetic drift) ঘটাৰ বাবেঅৰিহন৷ যোগায়।

ঙগ কোনো পাৰিবেশিক কাৰণত জীৱৰ দেহৰ অপ্ৰজনন কলাৰ চৰিত্ৰৰ সাল সলনি হ’লে সেইবিলাক চৰিত্ৰৰ
বংশানুক্ৰমিকভাবে প্ৰবাহিত নহয়।

a প্রজাতিকৰণ (প্রজাতিৰ উদ্ভাৱন) তেতিয়াহে হব যেতিয়া বৈসাদৃশ্যতাৰ লগতে ভৌগোলিকভাবে পৃথকীকৃত
হয়।

a জীৱৰ শ্রেনীবিভাজনত বিবৰ্তনৰ সম্বন্ধ স্থাপন কৰিব পাৰি।

৷ একে পূৰ্বপুৰুষৰ ধাৰণাৰ পৰা সময়ৰ কিছু মাপকাঠিৰ বিষয়ে অনুমান কৰিব পাৰি, কিছুমান অজৈৱিক পদাৰ্থৰ

পৰা জীৱৰ উৎপত্তি হৈছে।

ছগ কেৱল জীৱসমূহৰ অধ্যয়নৰ পৰা বিবৰ্তন সম্পৰ্কে ধাৰণা কৰিব পাৰি একে নহয় জীৱাশ্ম সমূহৰ পৰাও বহু
কথা জানিব পাৰি।

a বিবৰ্তনৰ ফলত কিছুমান জটিল অংগ আৰু মধ্যৱৰ্তা স্তৰৰ সৃষ্টি হয়, ইয়াৰ পৰ৷ জীৱই জীয়াই থাকিবলৈ
যোগ্যতা অৰ্জন কৰে।

a বিবৰ্তনৰ সময়ত জীৱই নতুন চৰিত্ৰ লাভ কৰে আৰু ই জীয়াই থাকিবলৈ অভিযোজনত সহায় কৰে।
উদাহৰণস্বৰূপে পাখিবোৰৰ প্রথম অৱস্থাত দেহত GIS বাবে বিকাশ ঘটা বুলি ভবা হৈছিল। কিন্তু পাছলৈ উৰণ

158 বিজ্ঞান

--- Page 166 ---
কাৰ্যৰ বাবে ইয়াৰ অভিযোজন হয়।
mw বিবৰ্তন মানে নিম্নস্তৰৰ পৰা উচ্চস্তৰলৈ পৰিবৰ্তন নহয়। বিবৰ্তনৰ ফলত জীৱৰ দেহৰ গঠন জটিল হয় আনহাতে

সৰল দেহধাৰী জীৱৰো উত্থান ঘটি আছে।
আগ মানুহৰ বিবৰ্তনৰ পৰা জনা গ’ল যে আমাৰ সকলো মানুহ একেটা প্ৰজাতিৰে অন্তৰ্ভুক্ত, প্ৰথম আফিকাত উৎপত্তি
হৈ বিশ্বৰ সকলো ঠাইলৈ বিয়পি পৰিছিল।

._ মেণ্ডেলৰ পৰীক্ষা মতে মটৰ মাহৰ ওখ গছৰ সৈতে বেঙুনীয়া ফুল আৰু চাপৰ গছৰ সৈতে বগা ফুল, এই দুই
জোপাৰ মাজত সংকৰণ ঘটোৱা হ’ল। উৎপাদিত গছবোৰৰ বেঙুনীয়া ফুল হ’ল যদিও আধা সংখ্যক মটৰ
মাহৰ গছ চাপৰ হ’ল। ইয়াৰ আভাসত পৈতৃক পুৰুষৰ মটৰ মাহ গছ জোপাৰ তলৰ কোনটো জিনীয় সংযুক্তি
(Genetic make up) বৰ্ণনা কৰিব পৰা হব?

(a) TTWW
(b) TTww
(c) TtWW
(d) TtWw

. সমসংস্থ অংগৰ এটা উদাহৰণ হ’ল —
(a) আমাৰ বাহু আৰু কুকুৰৰ আগ ঠেং
(b) আমাৰ Mh আৰু হাতীৰ দাঁত
(০) আলু আৰু ঘাঁহৰ ধাৱক কাণ্ড।
(0) ওপৰৰ আটাইকেইটা

._ বিবৰ্তনৰ লগত তলৰ কোনটো সাধাৰণভাৱে জড়িত —
(a) এজন চীনা স্কুলীয়া ছাত্ৰ
(b) এটা চিম্পাঞ্জী
(০) এটা মকৰা
(0) এটা বেক্টেৰিয়া

. এটা অধ্যয়নৰ পৰা দেখা গ’ল যে পাতল বৰণৰ চকুৰ ল’ৰা-ছোৱালীৰ মাক-দেউতাকৰ চকুৰ বৰণও পাতল
ৰঙৰ হয়। ইয়াৰ ভিত্তিত চকুৰ পাতল ৰঙটো প্রভাৱী নে অপ্রভাৱী চৰিত্ৰ সেইবিষয়ে মতামত দিব পাৰিমনে?

._ বিবৰ্তন আৰু শ্ৰেণীবিভাজনৰ অধ্যয়ন কেনেকৈ পৰস্পৰে পৰস্পৰৰ লগত সংযোগ হৈ আছে?

. উদাহৰণসহ সমসংস্থ আৰু সমবৃত্তিক অংগৰ বিষয়ে ব্যাখ্যা কৰা।

._ কুকুৰৰ ৰঙবিলাকৰ প্রভাবী চৰিত্ৰ বিচাৰি উলিওৱাৰ প্রতি লক্ষ্য ৰাখি এটা প্রকল্পৰ পৰিকল্পনা কৰা।

._ জীৱৰ বিৱৰ্তনৰ সম্পৰ্ক নিৰ্ণয়ত জীৱাশ্মৰ গুৰুত্ব ব্যাখ্যা কৰা।

._ কি স্বাক্্যৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি অজৈৱিক পদাৰ্থৰ পৰা জীৱ উৎপত্তি হৈছে বুলি ভাবিব পাৰি?

._ অযৌন প্রজনন প্রক্ৰিয়াতকৈ যৌন প্রজনন প্রক্ৰিয়াৰ দ্বাৰা বেছি বিকাশসহ (viable) ভিন্নতা সৃষ্টি হয় কেনেকৈ
ব্যাখ্যা কৰা ? ই বিবৰ্তনত কেনেদৰে প্রভাৱ পেলায়?

._ কেনেকৈ পিতৃপুৰুষ আৰু মাতৃ পুৰুষ সমান জিনীয় অৱদান অপত্যজনুলৈ হস্তান্তৰ কৰে?

._ “কোনো এটা জীৱৰ জীৱন ক্ৰিয়াত সুবিধা প্রদান কৰা ভিন্নতাইহে আবাদীত স্থায়িত্ব লাভ কৰে।” এই উক্তিৰ
সৈতে একমতনে? যদি হয় কিয় আৰু যদি নহয় কিয়?

বংশগতি আৰু ক্ৰমবিকাশ 159

--- Page 167 ---
অধ্যায়-10
পোহৰ -প্ৰতিফলন আৰুপ্ৰতিসৰণ

(LiGut — REFLECTION AND REFRACTION)

আমি আমাৰ চৌপাশৰ জগতখনত অনেক প্রকাৰৰ বস্তু দেখোঁ। অৱশ্যে আন্ধাৰ কোঠা
এটাত আমি একো দেখা নাপাওঁ। কোঠাটোত লাইট জ্বলালে বস্তুবোৰ দৃশ্যমান হয়। কিহে
বস্তুবোৰ দৃশ্যমান কৰে? দিনৰ ভাগত সূৰ্যৰ পোহৰৰ বাবে আমি বস্তুবোৰ দেখা পাওঁ। বস্তুৱে তাৰ
পৃষ্ঠত আপতিত হোৱা পোহৰ প্রতিফলিত কৰে। এই প্রতিফলিত পোহৰ আমাৰ চকুত সোমালে
আমি বস্তুবোৰ দেখা পাওঁ। স্বচ্ছ মাধ্যম এটাৰ মাজেদি চাই পঠিয়ালে আমি বস্তুবোৰ দেখোঁ,
কাৰণ এনে মাধ্যমেদি পোহৰ সঞ্চালিত হয়। পোহৰৰ লগত সততে চকুত পৰা বহুতো বিস্ময়কৰ
পৰিঘটনা জড়িত হৈ আছে যেনে দাপোণৰ দ্বাৰা প্রতিবিম্ব গঠন, তৰাৰ তিৰ্বিৰণি, ৰামধেনুৰ
মনোমহা ৰং, মাধ্যমৰ দ্বাৰা পোহৰৰ দিশ পৰিবৰ্তন ইত্যাদি। পোহৰৰ ধৰ্মসমূহৰ অধ্যয়নৰ দ্বাৰা
এইবোৰ বিষয়ে বিশদভাবে জানিব পৰা যাব।

আমাৰ চৌপাশে সংঘটিত সততে চকুত পৰা পোহৰৰ পৰিঘটনাবোৰ নিৰীক্ষণ কৰি আমি
পোহৰৰ গতি সৰলৰৈখিক হ’ব পাৰে বুলি সিদ্ধান্তত উপনীত হ’ব পাৰোঁ।। পোহৰৰ সৰু উৎসই
অস্বচ্ছ বস্তুৰ স্পষ্ট ছাঁ উৎপন্ন কৰা ঘটনাটোৱে পোহৰৰ সৰলৰৈখিক পথকে সূচায়। পোহৰৰ
সৰলৰৈখিক পথক সাধাৰণতে পোহৰ SPAS নিৰ্দেশ কৰা হয়।

অধিক জানিবলগীয়া

এই অধ্যায়ত আমি পোহৰৰ সৰলৰৈখিক গতিৰ আধাৰত পোহৰৰ প্রতিফলন আৰু প্রতিসৰণৰ
বিষয়ে অধ্যয়ন কৰিম। এনেবোৰ মূল ধাৰণাই আমাক পোহৰৰ কিছুমান প্রাকৃতিক পৰিঘটনা
অধ্যয়ন কৰাত সহায় কৰিব। এই অধ্যায়ত আমি গোলাকাৰ দাপোণৰ দ্বাৰা পোহৰৰ প্ৰতিফলন
আৰু পোহৰৰ প্ৰতিসৰণ আৰু বাস্তৱিক জীৱনত এইবিলাকৰ প্ৰয়োগ সম্পৰ্কে পঢ়িম।

10.1. পোহৰৰ প্ৰতিফলন (REFLECTION OF LIGHT):
দাপোণৰ লেখীয়া অতি মিহি পৃষ্ঠই তাত আপতিত পোহৰৰ সৰহভাগকে পোহৰ প্রতিফলিত

--- Page 168 ---
কৰে। পোহৰৰ প্রতিফলনৰ সূত্ৰসমূহ তোমালোকে নিশ্চয় জানা। আমি সূত্ৰ কেইটা মনত পেলাও
আহাঁ লী

1. আপতন কোণ প্রতিফলন কোণৰ সমান আৰু

2. আপতিত ৰশ্মি, দাপোণৰ আপতন বিন্দুত টনা লম্ব আৰু প্ৰতিফলিত ৰশ্মি একেখন সমতলত থাকে।

প্রতিফলনৰ সূত্ৰসমূহ গোলকীয় পৃষ্ঠক (spherical surface) কে ধৰি সকলো ধৰণৰ প্ৰতিফলন

পৃষ্ঠৰ বাবে প্ৰযোজ্য । সমতল দাপোণে গঠন কৰা প্ৰতিবিম্বৰ সৈতে তোমালোক নিশ্চয় পৰিচিত।
এই প্রতিবিম্বৰ ধৰ্মসমূহনো কি? সমতল দাপোণে গঠন কৰা প্রতিবিম্ব সদায় অসৎ আৰু থিয়।
প্রতিবিম্বৰ আকাৰ লক্ষ্যবস্তুৰ সমান। লক্ষ্যবস্তু দাপোণৰ সন্মুখত যিমান দূৰত থাকে প্ৰতিবিম্বও
দাপোণৰ পিছফালে সিমান দূৰত গঠিত হয়। তাৰোপৰি প্ৰতিবিম্ব পাশ্বীয়ভাৱে ওলোটা হয়। যদি
প্রতিফলন পৃষ্ঠ বক্ৰ হয় তেন্তে ত পতিবিশ্বসমূহ কেনেকুৱা হ'ব? আমি অনুসন্ধান কৰো আহাঁ৷

' ঢ = থকা ডাঙৰ চামুচ এখন লোৱা। ইয়াৰ বক্ৰু পৃষ্ঠত তোমাৰ মুখখন চাবলৈ
চেষ্টা কৰা।

= প্রতিবিম্বটো দেখিছানে? ই তোমাৰ মুখখনতকৈ ডাঙৰ নে সৰু?

৷" চামুচখন মুখৰ ওচৰৰ পৰা লাহে লাহে আঁতৰাই নিয়া। প্রতিবিশ্বলৈ লক্ষ্য কৰা। ই
কেনেধৰণে সলনি হয়?

= এতিয়া চামুচখন ওলোটাই লোৱা আৰু ওপৰৰ ক্ৰিয়াকলাপৰ পুনৰাবৃত্তি কৰা। এতিয়া
প্রতিবিম্বটো কেনেধৰণৰ হৈছে?

= দুয়োখন পৃষ্ঠত গঠন হোৱা প্রতিবিম্বৰ বৈশিষ্ট্যসমূহ তুলনা কৰা।

চিকচিকাই থকা চামুচৰ বক্ৰ পৃষ্ঠখন বক্ৰ দাপোণ বুলি ধৰিব পাৰি। আটাইতকৈ বহুলভাবে
ব্যৱহাৰ বক্ৰ দাপোণ হৈছে গোলকীয় দাপোণ। এনে দাপোণৰ প্ৰতিফলন পৃষ্ঠখন গোলক এটাৰ
পৃষ্ঠৰ এটা অংশ বুলি ধৰিব পাৰি। যিবোৰ দাপোণৰ প্রতিফলন পৃষ্ঠখন গোলাকাৰ তাকে
গোলকীয় দাপোণ বোলে। আমি এতিয়া গোলকীয় দাপোণৰ বিষয়ে সবিশেষ অধ্যয়ন কৰিম।

10.2. গোলাকাৰ দাপোণ (Spherical mirrors) :

গোলাকাৰ দাপোণ এখনৰ প্রতিফলন পৃষ্ঠখন ভিতৰলৈ নতুবা বাহিৰলৈ বক্ৰ অৱস্থাত

থাকিব পাৰে। যিবিলাক গোলাকাৰ দাপোণৰ প্রতিফলন পৃষ্ঠ ভিতৰলৈ বক্ৰ অৰ্থাৎ গোলকটোৰ
কেন্দ্ৰৰ দিশে মুখ কৰা সেইবিলাকক অবতল দাপোণ বোলে। যিবিলাক গোলাকাৰ দাপোণৰ
প্রতিফলন পৃষ্ঠ বাহিৰৰ দিশলৈ বক্ৰ তেনেবোৰ দাপোণক উত্তল দাপোণ বোলে। এই দুবিধ
দাপোণৰ প্ৰদৰ্শনমূলক নক্সা চিত্র 10.1 ত দেখুওৱা হৈছে। তোমালোকে লক্ষ্য
কৰিবা যে এই চিত্ৰসমূহত দাপোণৰ পিছফালটোত গাঢ় ৰং দিয়া হয়।

এতিয়া তোমালোকে বুজিছা যে চামুচৰ ভিতৰৰ দিশে বক্ৰ পৃষ্ঠখন অৱতল
দাপোণৰ সদৃশ আৰু বাহিৰৰ দিশে বক্ৰ পিঠিখন উত্তল দাপোণৰ সদৃশ।

গোলাকাৰ দাপোণৰ সন্দৰ্ভত অধিক আগবঢ়াৰ আগেয়ে আমি কেইটামান
সংজ্ঞাৰ অৰ্থ জানিব আৰু বুজিব লাগিব। গোলাকাৰ দাপোণৰ বিষয়ে আলোচনা

কৰোতে এই সংজ্ঞাসমূহ সঘনাই ব্যৱহাৰ কৰা হয়। গোলাকাৰ দাপোণৰ (কে) অৱতল দাপোণ (a) উভল দাপোণ
প্ৰতিফলন পৃষ্ঠৰ কেন্দ্ৰবিন্দুক মেৰু (pole) বোলা হয়। ই দাপোণৰ পৃষ্ঠত 10.1
অৱস্থিত। মেৰুক সাধাৰণতে P আখৰেৰে সূচোৱা হয়। গোলাকাৰ দাপোণৰ TH fa, ৰং দিয়া ফালে

গোলাকাৰ দাপোণৰ প্রতিফলন পৃষ্ঠখন গোলক এটাৰ এটা অংশ। এই প্রতিফলন নহয়।

পোহৰ- প্রতিফলন আৰু প্ৰতিসৰণ 161

--- Page 169 ---
গোলকটোৰ এটা কেন্দ্ৰ আছে। এই বিন্দুটোকে গোলাকাৰ দাপোণৰ Wier (Centre of
Curvature) বোলৈ। ইয়াক C আখৰৰে সূচোৱা হয়। মন কৰিবা যে ভীজ কেন্দ্ৰ দাপোণৰ অংগ
নহয়। ই প্রতিফলন পৃষ্ঠৰ বাহিৰত অৱস্থিত। অৱতল দাপোণৰ ভীজকেন্দ্ৰ দাপোণৰ সম্মুখত
থাকে, আনহাতে, উত্তল দাপোণৰ ভীজকেন্দ্ৰ দাপোণৰ পিছফালে থাকে। চিত্ৰ 10.200) আৰু
(b) ৰ পৰা তোমালোকে এই কথা বুজিব পাৰিবা৷ গোলাকাৰ দাপো৷ণখন যিটো গোলকৰ অংশ
সেই গোলকৰ ব্যাসাৰ্ধক দাপোণখনৰ ভীজ ব্যাসাৰ্ধ (radius of curvature) বোলে। ইয়াক ]২
আখৰেৰে সূচোৱা হয়। তোমালোকে লক্ষ্য কৰিবা যে দূৰত্ব PC ভাজ ব্যাসাৰ্ধৰ সমান৷ গোলাকাৰ
দাপোণ এখনৰ মেৰু আৰু ভীজকেন্দ্ৰৰ মাজেৰে সৰল ৰেখা এডাল কল্পনা কৰা। এই ৰেখাডালক
মুখ্য অক্ষ (Principal axis) বোলে। মনত ৰাখিবা যে মুখ্য অক্ষ, দাপোণৰ মেৰুত দাপোণৰ
ওপৰত লম্ব। এটা ক্ৰিয়াকলাপৰ সহায়ত দাপোণ সম্বন্ধীয় এটা আৱশ্যকীয় সংজ্ঞাৰ বিষয়ে
শিকো আছাঁ! |

== পোনে নাচাবা, আনকি সূৰ্যৰ পোহৰ প্রতিফলিত কৰা
দাপোণৰ ফালেও নাচাবা। ই তোমালোকৰ চকুৰ ক্ষতি কৰিব পাৰে।

= অৱতল দাপোণ এখন হাতত লৈ ইয়াৰ প্রতিফলন পৃষ্টখনত সূৰ্যৰ ৰশ্মি আপতিত
হ’ব দিয়া।

= দাপোণখনে প্রতিফলিত কৰা ৰশ্মিবোৰ দাপোণৰ ওচৰত ৰখা কাগজৰ টুকুৰা এটাত
পৰিবলৈ দিয়া।

= কাগজত পোহৰৰ উজ্জ্বল, স্পষ্ট বিন্দু এটা নেদেখালৈকে কাগজৰ টুকুৰাটো অগা-
পিছা কৰা।

= দাপৌণ আৰু কাগজৰ টুকুৰাটো একে ঠাইতে কেইমিনিটমান ধৰি থাকা। তোমালোকে
কি লক্ষ্য কৰিলা? কিয়?

পোনতে কাগজখন ধোঁৱা উৎপন্ন কৰি জ্বলিবলৈ আৰম্ভ কৰিব। এটা সময়ত কাগজখনৰ
সম্পূৰ্ণকৈ জ্বলি উঠাৰ সম্ভাৱনা থাকে। ই কিয় জ্বলে? দাপোণখনে সূৰ্যৰ পোহৰ এটা স্পষ্ট
খুজিল ফোটৰ ৰূপত এটা বিন্দুলৈ অভিসাৰী কৰে। কাগজৰ ওপৰত পোহৰৰ এই ফোটটো
প্রকৃততে সূৰ্যৰ প্রতিবিম্বহে। এই বিন্দুটোৱেই হ’ল অৱতল দাপোণখনৰ ফ’কাছ
(focus) বা নাভি। সূৰ্যৰ পোহৰ কেন্দ্ৰীভূত হৈ উৎপন্ন কৰা তাপে কাগজখন
প্রজ্বলিত কৰে। দাপোণখনৰ পৰা এই প্রতিবিম্বৰ দূৰত্বই মোটামুটিভাবে
দাপোণখনৰ ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্য (Focus length) বা নাভি দৈৰ্ঘ্য সূচায়।

এই পৰ্যবেক্ষণটো আমি এটা ৰশ্মিচিত্ৰৰ সহায়ত বুজিবলৈ চেষ্টা কৰো SUT |
ত্ৰ-10.2 (a) লৈ ভালদৰে লক্ষ্য কৰা। মুখ্য অক্ষৰ সমান্তৰালকৈ কেবাডালো

1] ৰশ্মিঅৱতল দাপোৌণখনত আপতিত হৈছে। প্রতিফলিত ৰশ্মিবোৰ লক্ষ্য কৰা।

সকলোবোৰ ৰশ্মি মুখ্য অক্ষৰ এটা বিন্দুত লগ লাগিছে কটাকটি কৰিছে। এই

চিত্ৰ-1 0.2
(a) অৱতল দাপোণ
(b) উত্তল দাপোণ

162

এ বিন্দুটোকে অৱতল দাপোণৰ মুখ্য ফ’কাছ (Principal Focus) বোলে।
একেদৰে চিত্ৰ 10.2 (0) লৈ লক্ষ্য PA | উত্তল দাপোণখনে মুখ্য অক্ষৰ সমাস্তৰাল
ৰশ্মিসমূহ কেনেদৰে প্রতিফলিত কৰে? প্ৰতিফলিত ৰশ্মিসমূহ মুখ্য অক্ষৰ এটা
বিন্দুৰ পৰা ওলাই অহা যেন লাগে। এই বিন্দুটোকে উত্তল দাপোণৰ মুখ্য
ফ’কাছ বোলে। মুখ্য WHARF আখৰেৰে সূচোৱা হয়। গোলাকাৰ দাপোণৰ
মেৰু আৰু মুখ্য ফ’কাছ মাজৰ দূৰত্বক ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্য বোলে। ইয়াক / আখৰেৰে

সূচোৱা হয়।

০

বিজ্ঞান

--- Page 170 ---
গোলাকাৰ দাপোণৰ প্ৰতিফলন পৃষ্ঠখন মোটামোটিভাৱে গোলাকাৰ। গতিকে পৃষ্ঠৰ পৰিসীমা
বৃত্তাকাৰ। গোলাকাৰ দাপোণৰ প্ৰতিফলন পৃষ্ঠৰ ব্যাসক তাৰ গবাক্ষ বা fae (aperture) বোলে।
চিত্র-10.2 © MN দূৰত্বই দাপোণখনৰ গবাক্ষ সূচাইছে। আমি আমাৰ আলোচনাত কেৱল সেইবিলাক
গোলাকাৰ দাপোণ বিবেচনা কৰিম যিবিলাকৰ গবাক্ষ ভীজ ব্যাসাৰ্ধতকৈ যথেষ্ট সৰু।

গোলাকাৰ দাপোণৰ ভীজ ব্যাসাৰ্ধ ]২, ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্য fs ৰ মাজত কিবা সম্পৰ্ক আছেনে? সৰু
গবাক্ষৰ গোলাকাৰ দাপোণৰ ক্ষেত্ৰত ভীজ ব্যাসাৰ্ধ দাপোণখনৰ ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্যৰ দুগুণ। আমি
ইয়াক R = 2/ বুলি লিখৌ | ই এইটোকে বুজায় যে গোলাকাৰ দাপোণৰ মুখ্য ফ’কাছ মেৰু আৰু
ভীজকেন্দ্ৰৰ মধ্যভাগত অৱস্থিত।

10.2.1 গোলাকাৰদাপোণৰদ্বাৰা প্ৰতিবিম্ব গঠন (Image formation by spehrical mirrors):

সমতল দাপোণে গঠন কৰা প্ৰতিবিম্বৰ বিষয়ে তোমালোকে ইতিমধ্যে অধ্যয়ন কৰিছা। এনে
দাপোণে গঠন কৰা প্রতিবিম্বৰ প্রকৃতি, অৱস্থান আৰু তুলনামূলক আকাৰৰ বিষয়েও তোমালোকে
GAT | গোলাকাৰ দাপোণে গঠন কৰা প্রতিবিম্ববোৰ কেনেকুৱা? লক্ষ্যবস্তুৰ বিভিন্ন অৱস্থানত
অৱতল দাপোণে গঠন কৰা প্রতিবিম্বৰ স্থান আমি কেনেকৈ নিৰ্ণয় কৰিম? প্রতিবিম্বসমূহ সৎ
নে অসৎ? এইবোৰ বিবৰ্ধিত,সংকুচিত নে একে আকাৰৰ? এটা ক্ৰিয়াকলাপৰ সহায়ত আমি
এইবোৰ প্রশ্নৰ উত্তৰ বিচাৰিম।
ঞ a নাপ- ! ).. >
তোমালোকে ইতিমধ্যে অৱতল দাপোণৰ ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্য নিৰ্ণয়ৰ এটা কৌশল শিকিছা।
কাৰ্যকলাপ-10.2 ত তোমালোকে দেখিলা যে কাগজত পোৱা পোহৰৰ উজ্জ্বল স্পষ্ট ফোটটো
আচলতে সূৰ্যৰ প্রতিবিম্ব। HU, Ae আৰু ওলোটা | দাপোণৰ পৰা দূৰত্ব জুখি দাপোণখনৰ
ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্যৰ মোটামুটি মান fies কৰিব পাৰি।
= এখন অবতল দাপোণ লোৱা৷ ওপৰত ব্যাখ্যা কৰা পদ্ধতিৰে মোটামুটিভাৱে ইয়াৰ ফ’কাছ
দৈৰ্ঘ্য নিৰ্ণয় কৰা। ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্যৰ মান লিপিবদ্ধ কৰা। (কাগজ এখনত সুদূৰৰ লক্ষ্যবস্তুৰ
প্রতিবিন্ব গঠন কৰিও তোমালোকে এই উদ্দেশ্য সাধন কৰিব পাৰিবা৷)
= টেবুল এখনত চক পেন্সিলেৰে ৰেখা এডাল SHA | অৱতল দাপোণখন আধাৰ (stand)
এটাৰ ওপৰত থোৱা। আধাৰটো ৰেখাডালৰ ওপৰত এনেদৰে থোৱা যাতে দাপোণৰ
মেৰু ৰেখাডালৰ ওপৰত থাকে।
৷ আগৰ ৰেখাডালৰ সমান্তৰালকৈ আৰু দুডাল ৰেখা আঁকা, যাতে যিকোনো দুডাল ওচৰা-
ওচৰি ৰেখাৰ মাজৰ দূৰত্ব দাপোণৰ ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্যৰ সমান হয়। ৰেখা কেইডালে ক্ৰমে P, F
আৰু C বিন্দুৰ অৱস্থান সূচাব। মনত ৰাখিবা যে সৰু গবাক্ষৰ গোলাকাৰ দাপোণৰ ক্ষেত্ৰত
মুখ্য PHBE, মেৰু }?? আৰু ভীজ কেন্দ্ৰ (" ৰ মধ্যস্থানত অৱস্থিত হ’ব।
= উজ্জ্বল বস্তু এটা, ধৰা জ্বলি থকা মম এডাল C ৰ পৰা কিছু আঁতৰত থোৱা। কাগজ এখন
পৰ্দা হিচাপে লোৱা আৰু তাত WAS শিখাৰ উজ্জ্বল আৰু স্পষ্ট প্ৰতিবিম্ব নোপোৱা পৰ্যন্ত
কাগজখিলা দাপোণৰ সমুখত অগাপিছ| কৰি থাকা।
= প্রতিবিম্বটো মনোযোগেৰে লক্ষ্য কৰা। ইয়াৰ প্ৰকৃতি, স্থান আৰু লক্ষ্যবস্তুৰ সাপেক্ষে ইয়াৰ
আকাৰ টুকি ৰাখা।৷
= মমডাল (a) ৰ পৰা সামান্য দূৰত্বত, (0) C ত, (2) F আৰু CF মাজত, (0) FG আৰু
(০) P আৰু Fa মাজত ৰাখি ক্ৰিয়াকলাপটোৰ পুনৰাবৃত্তি কৰা।
= ওপৰত উল্লেখিত কোনোবা এটা স্থানৰ ক্ষেত্রত পৰ্দাত প্রতিবিম্বটো নেপাব পাৰা। এই
ক্ষেত্ৰত লক্ষ্যবস্তুৰ স্থান চিনাক্ত কৰা। এতিয়া দাপোণখনতে ইয়াৰ অসৎ প্রতিবিম্বটো
বিচাৰা।
৷ তোমাৰ পৰ্যবেক্ষণসমূহ টুকি ৰাখি তালিকাভুক্ত কৰা।

পোহৰ- প্রতিফলন আৰু প্ৰতিসৰণ

163

--- Page 171 ---
ওপৰৰ ক্ৰিয়াকলাপত তোমালোকে দেখিবা যে অৱতল দাপোণে গঠন কৰা প্ৰতিবিম্বৰ প্রকৃতি,
স্থান আৰু আকাৰ P. আৰু C বিন্দুৰ সাপেক্ষে লক্ষ্যবস্তুৰ অৱস্থানৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে। লক্ষ্যবস্তুৰ
কিছুমান অৱস্থানৰ বাবে প্ৰতিবিম্ব সৎ হয়। আন কিছুমান অৱস্থানৰ বাবে অসৎ হয়। লক্ষ্যবস্তুৰ
অৱস্থানৰ ওপৰত নির্ভৰ কৰি প্ৰতিবিম্ব বিবৰ্ধিত, সংকুচিত নতুবা একে আকাৰৰ হয়। এইপৰ্যবেক্ষণসমূহৰ
মূল কথাখিনি তোমালোকৰ সুবিধাৰ বাবে তালিকা 10.1ত দিয়া হৈছে।

তালিকা-10.1 লক্ষ্যবস্তুৰ বিভিন্ন স্থানৰ বাবে অৱতল দাপোণ এখনৰ প্ৰতিবিম্ব গঠন।

164

10.2.2 ৰশ্মিৰ সহায়ত গোলাকাৰ দাপোণে গঠন কৰা প্রতিবিম্বৰ উপস্থাপন
(Representation of Images formed by Spherical Mirrors
using Ray Diagrams) :

গোলাকাৰ দাপোণে গঠন কৰা প্ৰতিবিম্ব আমি ৰশ্মিচিত্র আঁকিও অধ্যয়ন কৰিব পাৰো। ধৰা
হওঁক গোলাকাৰ দাপোণ এখনৰ সম্মুখত সীমিত আকাৰৰ বিস্তৃত লক্ষ্যবস্তু এটা ৰখা হৈছে।
বিস্তৃত লক্ষ্যবস্তুৰ প্রতিটো সৰু অংশই একো একোটা বিন্দু উৎসৰ দৰে আচৰন কৰে। এই
বিন্দুবোৰৰ প্রতিটোৰ পৰা অসংখ্য ৰশ্মিৰ উৎপত্তি হয়। লক্ষ্যবস্তু এটাৰ প্রতিবিম্বৰ স্থান নিৰ্ণয়ৰ
বাবে ৰশ্মিচিত্ৰ আঁকিবলৈ বিন্দু এটাৰ পৰা নিৰ্গত ৰশ্মিবোৰৰ মাজৰ পৰা যাদৃচ্ছিকভাবে বৃহৎ
সংখ্যাৰ ৰশ্মি বিবেচনা কৰিব পাৰি। কিন্তু ৰশ্মিচিত্ৰৰ স্পষ্টতাৰ বাবে কেৱল দুডাল ৰশ্মি বিবেচনা
কৰাটো বেছি সুবিধাজনক। এই দুডাল এনেদৰে বাছি লোৱা হয় যাতে দাপোণত সংঘটিত
প্রতিফলনৰ পিছত ইহঁতৰ দিশ সহজতে জানিব পাৰি।

অতি কমেও দুডাল প্রতিফলিত ৰশ্মিয়ে পৰস্পৰ কটাকটি কৰি বিন্দু লক্ষ্যবস্তুৰ প্ৰতিবিশ্বৰ
স্থান সূচায়। প্রতিবিম্বৰ স্থান নিৰ্ণয়ৰ বাবে তলত দিয়া যিকোনো দুডাল ৰশ্মি বিবেচনা কৰিব
পাৰি।

(0) মুখ্য অক্ষৰ সমান্তৰালকৈ অহা ৰশ্মি
প্রতিফলনৰ পিছত অৱতল দাপোণৰ
ক্ষেত্ৰত ফ’কাছৰ মাজেদি যায়, বা
উত্তল দাপোণৰ ক্ষেত্ৰত ফ’কাছৰ পৰা
BAAR হোৱা যেন লাগে। চিত্ৰ
10.3 (a) আৰু (৮) ত ইয়াক ব্যাখ্যা
কৰা হৈছে।

চি্ত্ৰ- 10.3

--- Page 172 ---
(ii) অৱতল দাপোণৰ ক্ষেত্ৰত ফ’কাছৰ
মাজেদি যোৱা ৰশ্মি বা উত্তল দাপোণৰ
ক্ষেত্ৰত WHR দিশে অগ্ৰসৰ হোৱা
ৰশ্মি প্রতিফলনৰ পিছত মুখ্য অক্ষৰ
সমান্তৰাল 2’ | ইয়াক চিত্র-10.4 (a)
আৰু (0)ত ব্যাখ্যা কৰা হৈছে।

(0) অৱতল দাপোণৰ ক্ষেত্রত
ভীজকেন্দ্ৰৰ মাজেদি যোৱা ৰশ্মি বা
উত্তল দাপোণৰ ক্ষেত্ৰত ভীজকেন্দ্ৰৰ
দিশে অগ্ৰসৰ হোৱা ৰশ্মি
প্রতিফলনৰ পিছত একে পথেদি ঘূৰি
আহিব। ইয়াক চিত্ৰ 10.5 (a) আৰু — P
(b) ত ব্যাখ্যা কৰা হৈছে। পোহৰৰ
ৰশ্মি কেইডাল একে পথেদি উভতি
আহিব কাৰণ সিহঁত প্রতিফলন
পৃষ্ঠত লম্বভাৱে আপতিত হৈছে। (a) (b)

iv) মুখ্য অক্ষৰ সাপেক্ষে হেলনীয়াকৈ gto.
P (দাপোণৰ মেৰু)বিন্দুলৈ অহা
ৰশ্মি অৱতল দাপোণৰ ক্ষেত্রত
[চিত্ৰ-10.608)] বা উত্তল দাপোণৰ
ক্ষেত্ৰত [fog- 10.6(b)] ওঁ? ৮ —F
হেলনীয়াকৈ প্রতিফলিত হ’ব।
আপতিত আৰু প্রতিফলিত ৰশ্মিয়ে
আপতন বিন্দুত (P বিন্দুত) (a) (b)
প্রতিফলনৰ সূত্ৰসমূহ মানি মুখ্য চিত্র 30.6
অক্ষৰ লগত সমান সমান কোণ উৎপন্ন কৰিব।.
মনত ৰাখিবা যে উপৰোক্ত আটাইকেইটা ক্ষেত্ৰত প্ৰতিফলনৰ নিয়মসমূহ পালন হয়। আপতন
বিন্দুত আপতিত ৰশ্মি এনেদৰে প্ৰতিফলিত হয় যাতে প্রতিফলন কোণ আপতন কোণৰ সমান
হয়।

(a) (b)

চিত্ৰণ 0.4

(a) অৱতল দাপোণৰ দ্বাৰ প্ৰতিবিম্ব গঠন (Image formation by Concave
Mirror) :
চিত্র 10.7 ত লক্ষ্যবস্তুৰ বিভিন্ন অৱস্থানৰ বাবে অৱত লদাপোণে গঠন কৰা cifras
ৰশ্মিচিত্ৰৰ বৰ্ণনা কৰা হৈছে।

পোহৰ- প্রতিফলন আৰু প্রতিসৰণ 165

--- Page 173 ---
166

= তালিকা 10.1ত দেখুওৱা লক্ষ্যবস্তুৰ প্ৰতিটো অৱস্থানৰ বাবে পৰিষ্কাৰ ৰশ্মিচিত্ৰ আঁকা |

= প্ৰতিবিম্বৰ স্থান নিৰূপনৰ বাবে তোমালোকে ওপৰত উল্লেখ কৰা যিকোনো দুডাল ৰশ্মি
ল'ব পাৰা।

= তোমালোকৰ চিত্ৰসমূহ, চিত্ৰ-[10.7 ত দিয়া চিত্ৰসমূহৰ লগত তুলনা কৰা।

= প্ৰতিটো ক্ষেত্ৰতে প্রতিবিম্বৰ প্রকৃতি, স্থান আৰু আপেক্ষিক আকাৰৰ বিৱৰণ দিয়া।

=_ ফলাফল সমূহ সুবিধাজনকৰূপত তালিকাভুক্ত কৰা।

অৱতল দাপোণৰ ব্যৱহাৰ (Uses of Concave Mirror):
অৱতল দাপোণ সাধাৰণতে BS, চাৰ্চলাইট আৰু গাড়ীৰ হেডলাইটত ব্যৱহাৰ কৰা হয়; ইয়াৰ
উদ্দেশ্য হ'ল পোহৰৰ এক শক্তিশালী সমান্তৰাল কিৰণ উপলব্ধ কৰা। দাড়ি খুৰোৱা দাপোণ
হিচাপে প্ৰায়ে এইবিলাক ব্যৱহাৰ কৰা হয়; কাৰণ অৱতল দাপোণত মুখমণ্ডলৰ এটা ডাঙৰ
প্ৰতিবিম্ব গঠন কৰিব পাৰি। দন্ত চিকিৎসকসকলে ৰোগীৰ দাঁতৰ প্ৰতিবিম্ব ডাঙৰকৈ প্রত্যক্ষ
কৰিবলৈ অৱতল দাপোণ ব্যৱহাৰ কৰে। সৌৰ ভাঁতীত (solar furnace) সূৰ্যৰ পোহৰ কেন্দ্ৰীভূত
কৰি তাপ উৎপন্ন কৰিবলৈ অৱতল দাপোণ ব্যৱহাৰ কৰা হয়।

(0) উত্তল দাপোণৰ দ্বাৰ প্ৰতিবিম্ব গঠন (Image formation by a Convex Mirror):

অৱতল দাপোণে গঠন কৰা প্ৰতিবিম্বৰ বিষয়ে আমি অধ্যয়ন কৰিলো। এতিয়া আমি
উত্তল দাপোণে গঠন কৰা প্ৰতিবিম্বৰ বিষয়ে অধ্যয়ন কৰিম।


--- Page 174 ---
এখন উত্তল দাপোণ লোৱা। ইয়াক এখন হাতেৰে ধৰি থাকা।

আনখন হাতত উপৰমুৱাকৈ পেঞ্চিল এডাল ধৰা।

দাপোণখনত পেন্সিলডালৰ প্রতিবিন্বটোলৈ লক্ষ্য কৰা। প্রতিবিম্বটো থিয় নে

ওলোটা? সংকুচিত নে বিবৰ্ধিত?

= পেন্সিলডাল দাপোণৰ পৰা লাহে লাহে আঁতৰাই নিয়া। প্রতিবিম্বটো সৰু হৈছে নে
ডাঙৰ হৈছে?

= এই কাৰ্যকলাপটো সাৱধানে পুনৰাই কৰা। লক্ষ্যবস্তুটো দাপোণৰ পৰা আঁতৰাই
আনিলে প্রতিবিম্বটো ফ’কাছৰ ওচৰ চাপি আহে নে আঁতৰি যায় কোৱা।

উত্তল দাপোণে গঠন কৰা প্রতিবিম্বৰ বিষয়ে অধ্যয়ন কৰিবলৈ আমি লক্ষ্যবস্তুৰ দুটা অৱস্থান
বিবেচনা কৰিম। প্ৰথমটো হ’ল দাপোণৰ পৰা অসীম দূৰত্বত আৰু দ্বিতীয় অৱস্থানটো হ’ল
দাপৌণৰ পৰা সীমিত দূৰত্বত। লক্ষ্যবস্তুৰ এই দুটা অৱস্থানৰ বাবে উত্তল দাপোণে গঠন কৰা
প্রতিবিম্বৰ ৰশ্মিচিত্ৰ ক্ৰমে চিত্ৰ 10.8 (a) আৰু (৮) দেখুওৱা হৈছে। তালিকা 10.2 ত
ফলাফলসমূহৰ সাৰাংশ লিপিবদ্ধ কৰা হৈছে।

(0)

চিত্র 10.8 উভল দাপোণৰ দ্বাৰা প্ৰতিবিস্ব গঠন
তালিকা-10.2 : উত্তল দাপোণে লা দমাব

= 7777
ত মম বিন্দু আকাৰৰ
অসীম দূৰত্ব আৰু P আৰু Fa মাজত, দাপোণৰ পিছফালে সংকুচিত অসৎ আৰু থিয়
দাপোণৰ মেৰু P< মাজত
তোমালোকে এতিয়ালৈকে সমতল MICA, অৱতল দাপোণ আৰু উত্তল দাপোণৰ দ্বাৰা
প্রতিবিম্বৰ গঠন সম্পৰ্কে অধ্যয়ন কৰিলা। ইয়াৰ কোনখন দাপোণে ডাঙৰ বস্তু এটাৰ পূৰ্ণ
প্ৰতিবিম্ব গঠন কৰিব? এটা কাৰ্যকলাপৰ দ্বাৰা এই কথা শিকৌ আহাঁ।

ৰ সমল দাপোণ এখনত ৰব বজ এটা যেনে দূৰৰ গছএডোপাৰ EN লক্ষ্য কা
= বেলেগ ST Ee creme
সম্পূৰ্ণকৈ দেখা পাইছানে?

পোহৰ- প্রতিফলন আৰু sora 167

--- Page 175 ---
= অৱতল দাপোণ এখনেৰে ক্ৰিয়াকলাপটোৰ পুনৰাবৃত্তি কৰা। দাপোণখনে লক্ষ্যবস্তুটোৰ
পূৰ্ণ দৈৰ্ঘ্যৰ প্ৰতিবিম্ব গঠন কৰেনে?

= এতিয়া উত্তল দাপোণ এখনেৰে চেষ্টা কৰা। তুমি কৃতকাৰ্য হ’লানে? তোমাৰ পৰ্যবেক্ষণসমূহ
কাৰণ দৰ্শাই ব্যাখ্যা কৰা।

তোমালোক ওখ অট্টালিকা এটাৰ নাইবা গছ এজোপাৰ পূৰ্ণ দৈৰ্ঘ্যৰ প্ৰতিবিম্ব এখন সৰু উত্তল
দাপোণত দেখিবলৈ পাবা। আগ্ৰা দুৰ্গৰ (Agra Fort) বেৰ এখনত এনে এখন দাপোণ বহোৱা
আছে। কেতিয়াবা আগ্ৰা দুৰ্গ চাবলৈ গ’লে বেৰত থকা দাপোণত দূৰৰ সুউচ্চ অট্টালিকা/সমাধিৰ
পূৰ্ণ দৈৰ্ঘ্যৰ প্ৰতিবিম্ব চাবলৈ চেষ্টা কৰিবা। সমাধিটো স্পষ্টকৈ চাবলৈ হ’লে তুমি বেৰৰ কাষে
কাষে থকা বাৰাণ্ডাৰ সুবিধাজনক স্থানত থিয় হ'ব লাগিব।

উত্তল দাপোণৰ ব্যৱহাৰ (Uses of convex mirrors) :

সাধাৰণতে গাড়ীৰ পিছলৈ চোৱা দাপোণ হিচাপে উত্তল দাপোণে ব্যৱহাৰ কৰা হয়। এনে
দাপোণ গাড়ীৰ দুয়ো কাষে লগোৱা হয় যাতে গাড়ীচালকে পিছফালৰ যান বাহন চাই নিৰাপদে
গাড়ী চলাব পাৰে। এই ক্ষেত্ৰত উত্তল দাপোণহে পছন্দ কৰা হয় কাৰণ এইবিলাক সদায় সৰুকৈ
হ’লেও থিয় প্ৰতিবিম্ব গঠন কৰে। তদুপৰি এইবিলাক যিহেতু বাহিৰলৈ বেঁকা গতিকে এইবিলাকৰ
দৃষ্টিক্ষেত্ৰ (8০10. of view) বহল। এইবাবে গাড়ীচালকে সমতল দাপোণ ব্যৱহাৰ কৰিলে দেখা
ক্ষেত্ৰতকৈ উত্তল দাপোণ ব্যৱহাৰ কৰিলে দেখা ক্ষেত্ৰ অধিক পৰিসৰৰ হয়।

অৱতল দাপোণৰ মুখ্য ফ’কাছৰ সংজ্ঞা দিয়া।

গোলাকাৰ দাপোণ এখনৰ We ব্যাসাৰ্ধ 20 ছেমি। ইয়াৰ ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্য কিমান?
এখন দাপোণৰ নাম কোৱা, যিখনে থিয় আৰু ales প্ৰতিবিম্ব গঠন কৰে।
গাড়ীৰ পিছলৈ চোৱা দাপোণ হিচাপে উত্তল দাপোণ কিয় পছন্দ কৰা হয়?

168

10.2.3 গোলাকাৰ দাপোণৰ দ্বাৰ৷ প্ৰতিফলনৰ বাবে চিহ্ন প্ৰথ৷ (Sign Convention for
Reflection by Spherical Mirrors) :

গোলাকাৰ দাপোণৰ দ্বাৰা পোহৰৰ প্রতিফলন অধ্যয়ন কৰোঁতে আমি নতুন কাটীয় চিহ্ন প্ৰথা
(New Cartesian sign convention) নামৰ এক চিহ্ন প্রথ৷ মানি চলিম | এই প্রথাত দাপোণৰ
মেৰুক (P) মূলবিন্দু হিচাপে লোৱা হয়। দাপোণৰ মুখ্য অক্ষক স্থানাংক পদ্ধতিৰ ১-অক্ষ (১১)
হিচাপে লোৱা হয়। এই প্রথা বা ৰীতিসমূহ তলত দিয়া ধৰণৰ।

(i) লক্ষ্যবস্তু সদায় দাপোণৰ বীওহাতে ৰখা হয়। ই ইয়াকে বুজায় যে লক্ষ্যবস্তুৰ পৰা অহা

পোহৰ বাঁওদিশৰ পৰা আহি দাপোণত পৰেহি।
Gi) মুখ্য অক্ষৰ সমান্তৰাল সকলো দূৰত্ব দাপোণৰ মেৰুৰ পৰা জোখা হয়।
Gii) মূলবিন্দুৰ বা মেৰুৰ পৰা সোঁহাতে (+3.-অক্ষৰ দিশত) জোখা সকলো দূৰত্ব ধণাত্মক আৰু
মূলবিন্দুৰ পৰা বাঁওদিশে (—x অক্ষৰ দিশত) জোখা সকলো দূৰত্ব ধণাত্মক ধৰা হয়।
(iv) মুখ্য অক্ষৰ লম্বভাৱে আৰু ওপৰলৈ (ty অক্ষৰ দিশত) জোখা সকলো দূৰত্ব ধণাত্মক ধৰা
হয়।
(৮) মুখ্য অক্ষৰ লম্বভাৱে আৰু তললৈ (—y অক্ষৰ দিশত) জোখা সকলো দূৰত্ব ধণাত্মক ধৰা
হয়।

বিজ্ঞান

--- Page 176 ---
ওপৰত বৰ্ণনা কৰা নতুন BOTA চিহ্ন প্ৰথা তোমালোকৰ সুবিধাৰ্থে চিত্ৰ-10.9ত ব্যাখ্যা কৰা
হৈছে। এই চিহ্ন প্রথা দাপোণৰ সূত্ৰ নিৰ্ণয় কৰিবলৈ আৰু এই সম্পৰ্কীয় সাংখ্যিক অনুশীলনসমূহ
সমাধান কৰিবলৈ ব্যৱহাৰ কৰা হয়।

10.2.4 দাপোণৰ সূত্ৰ আৰু বিবর্ধন (Mirror Formula and Magnification) :

গোলাকাৰ দাপোণৰ লক্ষ্যবস্তুৰ মেৰুৰ পৰা দূৰত্বক TITS বাওঁহাতে M
লক্ষ্যবস্তুৰ WAG (u) বোলা হয়। দাপোণৰ মেৰুৰ পৰা আপতিতৰশ্মিৰ দিশ ₹
প্ৰতিবিম্ব দূৰত্বক প্রতিবিম্বৰ দূৰত্ব (৮) বোলা হয়। ,

তোমালোকে ইতিমধ্যে জানা যে মেৰুৰ পৰা মুখ্য ফ’কাছৰ
দূৰত্বক PHD দৈৰ্ঘ্য () বোলে। দাপোণৰ সূত্ৰই এই ৰাশি
তিনিটাৰ মাজত এটা সম্বন্ধ স্থাপন কৰে, ইয়াক এইদৰে >
প্রকাশ কৰা হয়-_

] নি ]

; uf (10.1)

এই সূত্ৰটো সকলো অৱস্থাতে সকলো গোলাকাৰ দাপোণৰ

বাওঁদিশৰ YAP (ve)
—

1 সোঁদিশৰ TIE (+ve)
৷ —_—_ >
|

P

ক্ষেত্ৰত আৰু লক্ষ্যবস্তুৰ যিকোনো অৱস্থানৰ বাবে N

প্রযোজ্য। তোমালোকে অনুশীলনসমূহ সমাধানৰ সময়ত 10.9

দাপোণৰ সূত্ৰত ॥, v, / আৰু ]২ ৰ সাংখ্যিক মান সংস্থাপন
কৰোঁতে নতুন কাটীয় চিহ্ন প্ৰথা ব্যৱহাৰ কৰিব লাগিব।

বিবর্ধন (Magnification) :
গোলাকাৰ দাপোণে উৎপন্ন কৰা বিবৰ্ধনে প্রতিবিম্বটো লক্ষ্যবস্তুৰ আকাৰৰ সাপেক্ষে কিমান
গুণে ডাঙৰ বা সৰু তাকে বুজায়। ইয়াক প্রতিবিম্বৰ উচ্চতা লক্ষ্যবস্তুৰ উচ্চতাৰ অনুপাতেৰে
প্রকাশ কৰা হয়। ইয়াক সাধাৰণতে m আখৰেৰে সূচোৱা BT |
যদি লক্ষ্যবস্তুৰ h আৰু প্রতিবিম্বৰ উচ্চতা h' তেন্তে গোলাকাৰ দাপোণে উৎপন্ন কৰা
বিবর্ধন হ’ব -=
প্রতিবিম্বৰ উচ্চতা ()')
'"_ = জক্ষ্যবস্তুৰ উচ্চতা (h)
ee (10.2)
বিবৰ্ধক ma, লক্ষ্যবস্তুৰ দূৰত্ব (/) আৰু প্ৰতিবিম্বৰ দূৰত্ব (৮) ৰ লগতো সম্পৰ্ক আছে। ইয়াক
এইদৰে প্রকাশ কৰা হয়-_
h’ [)
a= im =- Pr (10.3)
তোমালোকে মন কৰিবা যে লক্ষ্যবস্তুৰ উচ্চতা ধনাত্মক বিবেচিত হয় কাৰন লক্ষ্যবস্তুটো
সচৰাচৰ মুখ্য অক্ষৰ ওপৰ ফালে ৰখা হয়। অসৎ প্রতিবিম্বৰ বাবে প্রতিবিম্বৰ উচ্চতা ধনাত্মক
গণ্য কৰা হয়। কিন্তু সৎ প্রতিবিম্বৰ বাবে ইয়াক খ৷ণাত্মক গণ্য কৰিব লাগে। বিবৰ্ধনৰ মানৰ
আগত খ৷ণাত্মক চিন থাকিলে প্রতিবিম্বটো সৎ বুলি বুজা যায়। আনহাতে বিবৰ্ধনৰ মানৰ আগত
ধনাত্মক চিন থাকিলে বুলি বুজা যায় প্রতিবিম্বিটো অসৎ।

পোহৰ- প্রতিফলন আৰু প্ৰতিসৰণ

গোলকীয় দাপোণৰ বাবে নতুন কাটীয় চিহ্ন প্ৰথা

169

--- Page 177 ---
170

উদাহৰণ-10.1
বাহন এখনৰ পিছলৈ চোৱা Geet দাপোণ এখনৰ ভীজ ব্যাসাৰ্ধ 3.00 মি। দাপে৷ণখনৰ
পৰা 5.00 m দূৰত্বত থকা বাছ এখনৰ প্ৰতিবিম্বৰ স্থান, প্ৰকৃতি আৰু আকাৰ নিৰ্ণয় কৰা।

সমাধান ঃ
ভাজ ব্যাসাৰ্ধ, ]২ = +3.00 10]
TRIES দূৰত্ব, 1} = -5.00 ]]]

প্রতিবিম্বৰ দূৰত্ব, v=?
প্রতিবিম্বৰ উচ্চতা, h'=?

Z R
ফ’কাছ HG, f= > = m=+1.50m
aes 2? 151
ৰ uv f
1 1 1 1 1 1 1
বা = ===] -- = — 4+ —_
৮ f ou 150 (-5.00) 150 5.00
., _ +7.50 _
“Vv = 650 - 1.15m

প্রতিবিস্বটো দাপোণৰ পিছফালে 1.15 m দূৰত্বত থাকিব।
॥। ৮ 115
eee = +0.23
বিবৰ্ষক *'= }; = _'// (5.00)

প্রতিবিম্বটো অসৎ, থিয় আৰু আকাৰত 0.23 গুণ সৰু।

উদাহৰণ 10.2

15.0 মো! ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্যৰ অৱতল দাপোণ এখনৰ সন্মুখত 25.0 cm দূৰত্বত 4.0 cm আকাৰৰ
লক্ষ্যবস্তু এটা ৰখা হৈছে। স্পষ্ট প্রতিবিম্ব এটা পাবলৈ দাপোণখনৰ পৰা কিমান দূৰত পৰ্দা
এখন ৰাখিব লাগিব। প্রতিবিম্বৰ প্ৰকৃতি আৰু আকাৰ নিৰ্ণয় কৰা।

সমাধান ঃ
লক্ষ্যবস্তুৰ আকাৰ, = + 4.0 cm
লক্ষ্যবস্তৰ দূৰত্ব, ॥=--25.0 cm
ফ’কাচ দৈৰ্ঘ্য, / = - 15.0 গে]
প্ৰতিবিম্বৰ দূৰত্ব, ৮= ?
(10.1) সমীকৰণৰ পৰা —

1 1 1

poet
vf
1 1 1 1
fou -150 -25.0

u
1
ai, — =
v

--- Page 178 ---
বা 1 -১073.0._ 2

'+/ /750 75.0
বা,৮=-37.5 cm

দাপোণখনৰ পৰা 37.5 ছেমি দূৰত্বত পৰ্দাখন ৰাখিব লাগিব। প্রতিবিম্বটো Ae |

তদুপৰি ate = / =)

h _ (—37.5cm)(+4..0cm)

বা, a= — = cm
° u (—25.0cm)

প্রতিবিম্বৰ উচ্চতা h' = - 6.0 cm
প্রতিবিম্বটো ওলোটা আৰু বিবৰ্ধিত।

1. 32 ০00) ভাঁজ ব্যাসাৰ্ধৰ উত্তল দাপোণ এখনৰ ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্য নিৰ্ণয় কৰা।

2. অৱতল দাপোণ এখনে ইয়াৰ সম্মুখত 10 cm দূৰত্বত ৰখা বস্তু এটাৰ তিনিগুণে বিবৰ্ধিত সৎ
প্ৰতিবিম্ব গঠন কৰে। প্ৰতিবিম্বটোৰ অৱস্থান কি?

10.3 পোহৰৰ প্ৰতিসৰণ (REFRACTION OF LIGHT) :

স্বচ্ছ মাধ্যমত পোহৰৰ গতি সৰলৰৈখিক যেন লাগে। পোহৰ যেতিয়া এটা স্বচ্ছ মাধ্যমৰ পৰা
আন এটা স্বচ্ছ মাধ্যমত সোমায় তেতিয়া কি হয়? তেতিয়াও ই সৰলৰৈখিক পথেদিয়েই গতি
কৰিব নেকি অথবা ই দিশ সলাব নেকি? এই সন্দৰ্ভত আমি আমাৰ কিছুমান দৈনন্দিন অভিজ্ঞতা
মনত পেলাম।
তোমালোকে ছাগে লক্ষ্য কৰিছা যে পানী থকা চৌবাচ্ছা বা পুখুৰীৰ তলিখন ওপৰলৈ
উঠি অহা যেন লাগে। একেদৰে ছপা কাগজ এখনৰ ওপৰত ডাঠ কাচৰ টুকুৰা এটা থৈ কীচৰ
মাজেৰে চালে আখৰবোৰ ওপৰলৈ উঠি অহা যেন লাগে। কিয় এনে হয়? কীচৰ গিলাচত থকা
পানীত পেন্সিলস এডাল আংশিকভাৱে ডুবি থকা দেখিছানে? বায়ু আৰু পানীৰ সন্ধিতলত ই
বেঁকা হৈ যোৱা যেন লাগে। তোমালোকে লক্ষ্য কৰিছা ছাগে যে কীচৰ গিলাচৰ পানীত ডুবি
থকা গোল নেমু এটা কাষৰ পৰা চালে তাৰ প্রকৃত আকাৰতকৈ ডাঙৰ যেন লাগে। এনে
অভিজ্ঞতাসমূহ তোমালোকে কেনেকৈ ব্যাখ্যা কৰিবা?
পানীত আংশিকভাৱে ডুবি থকা পেন্সিলডালৰ আপাত সৰনৰ কথাকে আলোচনা কৰা
যাওঁক। পেন্সিলডালৰ পানীত নিমজ্জিত অংশৰ পৰা আহি তোমাৰ চকুত প্রৱেশ কৰা৷ পোহৰ,
পেন্সিলডালৰ পানীত নিমজ্জিত অংশৰ পৰা৷ অহা পোহৰৰ তুলনাত পৃথক দিশৰ পৰা অহা যেন
লাগে। এইবাবেই পেন্সিলডাল সন্ধিতলত বেঁকা হৈ যোৱা যেন ACA | একেই কাৰণতে আখৰবোৰ
ইয়াৰ ওপৰত ৰখা কীচৰ টুকুৰাৰ মাজেৰে চালে ওপৰলৈ উঠি অহা যেন লাগে।
পানীৰ সলনি যদি আমি কেৰাচিন বা টাৰপেন্টাইনৰ দৰে তৰল ব্যৱহাৰ কৰে৷ পেন্সিলডাল
একে পৰিমাণে বেঁকা হ'বনে? কীচৰ টুকুৰাটোৰ সলনি যদি আমি স্বচ্ছ প্লাষ্টিকৰ টুকুৰা এটা
ব্যৱহাৰ কৰো তেন্তে আখৰবোৰ একে সমান উচ্চতালৈ উঠি আহিবনে? তোমালোকে দেখিবা
যে বেলেগ বেলেগ মাধ্যম যুগলৰ প্রভাবৰ পৰিসৰ বেলেগ বেলেগ৷ এই পৰ্যবেক্ষণসমূহে ইয়াকে
বুজায় যে পোহৰে সকলো মাধ্যমত একে দিশত গতি নকৰে। এটা মাধ্যমৰ পৰা আন এটা

পোহৰ- প্রতিফলন আৰু প্রাতিসৰণ 171

--- Page 179 ---
মাধ্যমলৈ পোহৰ বেঁকাকৈ গ’লে পোহৰৰ গতিৰ দিশ আনটো মাধ্যমত সলনি হয় যেন লাগে।
এই পৰিঘথটনাটোক পোহৰৰ প্রতিসৰণ বোলে। কেইটামান কাৰ্যকলাপৰ যোগে এই সম্পৰ্কে
অধিক জানিবলৈ চেষ্টা কৰোঁ আঁহা।

" পানীপূৰ্ণ বাল্টি এটাৰ তলিত মুদ্ৰা এটা থোৱা।

= পানীৰ ওপৰৰ পৰা একাষৰ পৰা চাই মুদ্ৰাটো এবাৰতে তুলি আনিবলৈ চেষ্টা কৰা।
মুদ্ৰাটো তুলিবলৈ সক্ষম হ’লানে?

= ক্ৰিয়াকলাপটো পুনৰবাৰ কৰা। এই কামটো এবাৰতে কৰিবলৈ সক্ষম হোৱা নাছিলা কিয়?

= তোমাৰ বন্ধুবৰ্গকো একেটা কাম কৰিবলৈ দিয়া। তেওঁলোকৰ অভিজ্ঞতাৰ সৈতে নিজৰ
অভিজ্ঞতা তুলনা কৰা।

কাৰ্যকলাপ-10.8
= ডাঙৰ কিন্তু বাম পাত্ৰ এটা টেবুলত থোৱা। পাত্ৰটোত এটা মুদ্ৰা থোৱা।
= পাত্ৰটোৰ পৰা লাহে লাহে আঁতৰি যোৱা। মুদ্ৰাটো নেদেখা হৈ গ’লেই ৰৈ দিবা।
= তোমাৰ বন্ধু এজনক মুদ্ৰাটো স্থানান্তৰিত নকৰাকৈ লাহে লাহে পাত্ৰটোত পানী
ঢালিবলৈ কোৱা।
= তোমাৰ স্থানৰ পৰাই মুদ্ৰাটো চাই থাকা৷ এই স্থানৰ পৰা মুদ্ৰাটো পুনৰ দেখা পোৱা
হ’লানে?

পাত্ৰটোত পানী ঢালি দিয়াত মুদ্ৰাটো পুনৰ দৃশ্যমান হ’ল। পোহৰৰ প্ৰরতিসৰণৰ বাবে মুদ্ৰাটো
যাৰ কত ছানৰগবা Fes Sse যেন লাগে।

oS ae ৰ ৰেখা টানা।
= ৰেখাডালৰ ওপৰত কীচৰ টুকুৰা এটা এনেদৰে ৰাখা যাতে ইয়াৰ এটা কাষ ৰেখাডালৰ
লগত কোনীয়াকৈ থাকে।
= কীচৰ টুকুৰাটোৰ তলত থকা ৰেখাখণ্ড টুকুৰাটোৰ দাঁতিয়েদি চাই পঠোৱা তুমি কি লক্ষ্য
= ইয়াৰ পিছত কীচৰ টুকুৰাটো এনেদৰে ৰাখা যাতে ই ৰেখাডালৰ উলম্ব Sa | এতিয়া তুমি
= ৰেখাডাল কীচৰ টুকুৰাটোৰ ওপৰৰ পৰা চোৱা। কীচৰ টুকুৰাটোৰ তলত থকা ৰেখাখণ্ড
ওপৰলৈ উঠি অহা যেন লাগে নেকি? কিয় এনে হয়?

10.3.1 আয়তাকাৰ কীচৰ টুকুৰাৰ মাজেৰে প্ৰতিসৰণ (Refraction through a
Rectangular Glass Slab):

কীচৰ টুকুৰাৰ মাজেদি পোহৰৰ প্রতিসৰণৰ পৰিঘটনাটো বুজিবৰ বাবে আমি এটা কাৰ্যকলাপ
সম্পাদন কৰো আঁহা।

ie

--- Page 180 ---
চাৰিটা একেধৰণৰ পিন লোৱা।

হেলনীয়া হয়। পিন দুটাৰ নাম [ আৰু F বুলি ধৰা।

ড্ৰয়িং TSS ড্ৰয়িং পিন ব্যৱহাৰ কৰি এখন বগা কাগজ লগোৱা।
কাগজখনৰ মাজভাগত আয়তাকাৰ কীচৰ টুকুৰা এটা থোৱা।
পেন্সিলেৰে কীচ টুকুৰাৰ ঘেৰটো আঁকা | ধৰ৷ হওঁক ঘেৰটোৰ নাম ABCD |

দুটা পিন উলম্বভাৱে পোতা যাতে পিন দুটাৰ সংযোগ ৰেখাডাল AB দাঁতিৰ লগত

» বিপৰীত দঁতিৰ পৰা E আৰু F পিন দুটাৰ প্রতিবিম্ব দুটা বিচাৰা। দুটা পিন এনেদৰে
পোতা যাতে এই দুটা আৰু E আৰু FF প্রতিবিম্ব একে সৰলৰেখাত থাকে। পিন দুটাৰ

নাম 0 আৰু F বুলি ধৰা।

= ] আৰু F পিন দুটাৰ মূৰৰ বিন্দু দুটা সংযোগ কৰা আৰু ৰেখাডাল AB লৈ বঢ়াই frat |
ধৰা হওঁক EFS AB ক 'O' বিন্দুত কাটিছে। একেদৰে 0 আৰু H পিন দুটাৰ মূৰৰ বিন্দু
দুটা সংযোগ কৰি এটা কাষ CDH বঢ়াই দিয়া। ধৰা হওঁক HG এ CD ক O' বিন্দুত

কাটিছে।

= ODO সংযোগ কৰা৷ চিত্ৰ-1 0.10 ত দেখুওৱাৰ দৰে EF ক Pea বিন্দুৰেখাৰে বঢ়াইদিয়া |

এই কাৰ্যকল৷পটোত তোমালোকে লক্ষ্য কৰিবা যে পোহৰ ৰশ্মিয়ে 0 আৰু O' বিন্দুত ইয়াৰ

দিশৰ সলনি কৰিছে। মনত ৰাখিবা 0 আৰু O' দুয়োটা বিন্দু স্বচ্ছ মাধ্যম দুটা পৃথক কৰা পৃষ্ঠত

BRS | ABF ওপৰত 0 বিন্দুত NN' লম্ব টানা আৰু O' বিন্দুত CDF ওপৰত আন এডাল

অৰ্থাৎ বায়ুৰ পৰা কীচত প্রবেশ কৰিছে। লক্ষ্য কৰিবা যে
পোহৰ ৰশ্মি লম্বৰ কাষলৈ বেঁকা হৈছে। 0' বিন্দুত পোহৰ
কীচৰ পৰা বায়ুত প্রৱেশ কৰিছে, অৰ্থাৎ ঘনতৰ মাধ্যমৰ
পৰা লঘুতৰ মাধ্যমত প্রৱেশ কৰিছে। ইয়াত পোহৰ ৰশ্মি
লম্বৰ পৰা আঁতৰলৈ বেঁকা হৈছে। দুয়োটা প্ৰতিসৰণ পৃষ্ঠ
AB আৰু CD ত আপতন কোণৰ সৈতে প্রতিসৰণ কোণৰ
তুলনা কৰা।

চিত্ৰ 10.10 ত EO হ’ল আপতিত ৰশ্মি, (incident
ray) OO' প্রতিসৰিত ৰশ্মি (refracted ray) আৰু O'H
নিৰ্গত ৰশ্মি (emergent ray) | তোমালোকে মন কৰিবা যে
নিৰ্গত ৰশ্মি আপতিত ৰশ্মিৰ সমান্তৰাল। ইয়াৰ কাৰণ কি?
কীচৰ টুকুৰাটোৰ বিপৰীত সমান্তৰাল পৃষ্ঠ দুখন AB (বায়ু-
কীচৰ সন্ধিতল) আৰু CDG (কীচ-বায়ুৰ সন্ধিতল) পোহৰৰ
ৰশ্মিৰ বেঁকা হোৱাৰ পৰিমাণ সমান আৰু বিপৰীত৷ এইবাবেই
ৰশ্মিডাল আপতিত ৰশ্মিৰ সমান্তৰালভাৱে নিৰ্গত হয়। কিন্তু
পোহৰ ৰশ্মি কাষলৈ সামান্য পৰিমানে স্থানান্তৰিত হয়। পোহৰ

লম্ব MM! টানা । 0 বিন্দুত পোহৰ ৰশ্মি লঘুতৰ মাধ্যমৰ পৰা ঘনতৰ মাধ্যমত প্রবেশ কৰিছে

বতাহ

>

QO

{6-10.10
আয়তাকাৰ NA টুকুৰাৰ মাজেৰে পোহৰৰ প্ৰতিসৰণ

ৰশ্মি দুটা মাধ্যমৰ সন্ধিতলত লম্বভাৱে আপতিত হ’লে কি হ’ব? চিন্তা কৰা আৰু উত্তৰ উলিওৱা |

এতিয়া তোমালোক পোহৰৰ প্রতিসৰণৰ সৈতে পৰিচিত হ’লা। এটা স্বচ্ছ মাধ্যমৰ পৰা গৈ

পোহৰ- প্রতিফলন আৰু প্ৰতিসৰণ

173

--- Page 181 ---
আন এটাত সোমাওঁতে হোৱা পোহৰৰ Whos পৰিবৰ্তনেই হৈছে প্রতিসৰণৰ কাৰন। পৰীক্ষাৰ
পৰা পোৱা যায় যে পোহৰৰ প্ৰতিসৰণ কিছুমান নিয়ম অনুসৰি হয়।
পোহৰৰ প্রতিসৰণৰ নিয়মসমূহ তলত দিয়া ধৰণৰ —
() আপতিত ৰশ্মি, প্রতিসৰিত ৰশ্মি আৰু স্বচ্ছ মাধ্যম দুটাৰ সন্ধিতলত আপতন বিন্দুত
টনা লম্ব একেখন সমতলত থাকে।
Gi) প্ৰদত্ত মাধ্যম যুগল আৰু প্রদত্ত ৰঙৰ পোহৰৰ বাবে আপতন কোণৰ চাইন (sine) আৰু
প্রতিসৰণ কোণৰ চাইনৰ অনুপাত এটা SI |
যদি আপতন কোণ i আৰু প্রতিসৰণ কোণ ? হয়,

sini

= AF (10.4)

sinr

এই ধ্ৰুৱক মানটোক প্রথম মাধ্যমৰ সাপেক্ষে দ্বিতীয় মাধ্যমৰ প্রতিসৰণাংক বোলে।
প্ৰতিসৰণাংকৰ বিষয়ে আমি বিষদভাৱে অধ্যয়ন কৰে৷ SHAT |

10.3.2 প্ৰতিসৰণাংক (The Refractive Index) :

তোমালোকে ইতিমধ্যে শিকিলা যে পোহৰ ৰশ্মি এটা মাধ্যমৰ পৰা আন এটালৈ হেলনীয়াকৈ
গতি কৰিলে সি দ্বিতীয় মাধ্যমত তাৰ দিশ সলনি কৰে। এক প্রদত্ত মাধ্যম যুগলৰ বাবে দিশ
পৰিবৰ্তনৰ পৰিমাণ প্রতিসৰণাংকৰে প্রকাশ কৰা VA | এই প্ৰতিসৰণাংক হৈছে সমীকৰণ (10.4)ৰ
HAPS থকা SB সংখ্যাটো |
প্রতিসৰণাংকক গুৰুত্বপূৰ্ণ ভৌতিক ৰাশি এটাৰ লগত সংযোজিত কৰিব পাৰি। ৰাশিটো
হ’ল বিভিন্ন মাধ্যমত পোহৰৰ আপেক্ষিক দ্ৰুতি। দেখা যায় যে পোহৰে ভিন্ন মাধ্যমত ভিন্ন
BAS গতি কৰে। শূন্যত পোহৰৰ দ্ৰুতি সৰ্বোচ্চ ইয়াৰ মান 3x108 m প্ৰতি চেকেণ্ড। বায়ুত
পোহৰৰ WAS শূন্যৰ তুলনাত সামান্য কম। কীচ বা পানীত ইয়াৰ মান যথেষ্ট হাস পায়। এক
প্রদত্ত মাধ্যম যুগলৰ বাবে প্রতিসৰণাংকৰ মান, তলত দিয়াৰ দৰে মাধ্যম দুটাত পোহৰৰ দ্ৰুতিৰ
ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে।
চিত্ৰ-10.11ত দেখুওৱাৰ দৰে 1নং মাধ্যমৰ পৰা 2নং মাধ্যমলৈ গতি কৰা পোহৰৰ ৰশ্মি
এডাল বিবেচনা কৰা। ধৰা হওঁক 1 নং মাধ্যমত পোহৰৰ BS v, আৰু 2 নং মাধ্যমত দ্ৰুতি ৮, |
1 নং মাধ্যমৰ সাপেক্ষে 2 নং মাধ্যমৰ প্ৰতিসৰণাংক, 1 নং মাধ্যমত পোহৰৰ Bho আৰু 2 নং
মাধ্যমত পোহৰৰ দ্ৰুতিৰ অনুপাতে পাব পাৰি। ইয়াক সাধাৰণতে n,, চিহ্নৰে

১১. বুজোৱ৷ SA | ইয়াক এটা সমীকৰণৰ সহায়ত প্রকাশ কৰিব পাৰি।
2 নং মাধ্যম কাচ ঢুৰ 1 নং মাধ্যমত পোহৰৰ দ্ৰুতি ov, (102)
1 2 নং মাধ্যমত পোহৰৰ eS ov, !
একেই যুক্তিৰে 2 নং মাধ্যমৰ সাপেক্ষে 1 নং মাধ্যমৰ প্ৰতিসৰণাংক ৷,
ৰে সূচোৱা হয়। ইয়াক এনেদৰে প্রকাশ কৰিব পাৰি।
চিত্র-10.11 7 = 2 নং মাধ্যমত পোহৰৰ দ্ৰুতি v

= =. ঠি
ৰ 1 নং মাধ্যমত পোহৰৰ দ্ৰুতি oy (10)

1

যদি 1 নং শূন্য নতুবা বায়ু হয় তেন্তে 2 নং মাধ্যমৰ প্রতিসৰনাংকক শূন্যৰ সাপেক্ষ বুলি গণ্য
কৰা হয়। ইয়াক মাধ্যমটোৰ পৰম প্ৰতিসৰণাংক (absolute refractive index) বোলে। ইয়াক

174 বিজ্ঞান

--- Page 182 ---
কেৱল %,ৰে সূচোৱা হয়। যদি বায়ুত পোহৰৰ BAS c আৰু মাধ্যমত পোহৰৰ BAS ৮ হয়,

তেন্তে মাধ্যমটোৰ প্ৰতিসৰণাংক,
__ বায়ুত পোহৰৰ দ্ৰুতি ৫.
"a "মাধ্যমত পোহৰৰ দ্ৰতি = 10.7)

মাধ্যম এটাৰ পৰম প্ৰতিসৰণাংকক কেৱল প্ৰতিসৰণাংক বুলিও কোৱা হয়। কেইবাটাও মাধ্যমৰ
প্রতিসৰণাংকৰ তালিকা 10.3ত দিয়া হৈছে। এই তালিকাৰ পৰা তোমালোকে পানীৰ
প্রতিসৰণাংক n= 1.33 বুলি জানিব পাৰিবা। ইয়াৰ অৰ্থ এয়ে যে বায়ুত পোহৰৰ দ্ৰুতি আৰু
পানীত পোহৰৰ দ্ৰুতিৰ অনুপাত 1.33 | একেদৰে ক্ৰাউন HOS পৰিসৰণাংক ৷, = 1.521 এনে
ধৰণৰ তথ্যসমূহ বহুক্ষেত্ৰত সহায়ক হয়। অৱশ্যে তোমালোকে এই তথ্যসমূহ মুখস্থ কৰাৰ প্ৰয়োজন নাই।
তালিকা-10.3 কিছুমান দ্রব্যাত্মক মাধ্যমৰ পৰম প্ৰতিসৰণাংক

মাধ্যম মাধ্যম মাধ্যম মাধ্যম
বায়ু 1.0003 কানাডা বালছাম 1.53
বৰফ 1.31 শৈল লৱন 1.54
পানী 1.33 কাৰ্বন ডাইচালফাইড 1.63
JAP Re 1.36 ঘন ফ্লিণ্ট কীচ 1.65
কেৰাচিন 1.44 =I ॥.
গলিত কোৱা্টজ 1.46 চেফায়াৰ 177
টাৰপেন্টাইন তেল 1.47 হীৰা 2.42
বেনজিন 1.50

ক্ৰাউন কীচ 1.52

তালিকা-1০0.3 ৰ পৰা লক্ষ্য কৰিবা যে মাধ্যম এটা আলোকীভাৱে ঘনতৰ হ’লেও তাৰ ভৰ
ঘনত্ব বেছিনহ’বও পাৰে। উদাহৰণস্বৰূপে কেৰাচিনৰ প্রতিসৰণাংক পানীতকৈ বেছি। ই পানীতকৈ
আলোকীভাৱে বেছি ঘন যদিও ইয়াৰ ভৰ ঘনত্ব পানীতকৈ কম।

পোহৰ- প্রতিফলন আৰু প্ৰতিসৰণ 175

--- Page 183 ---
পোহৰৰ ৰশ্মি এডাল বায়ুৰ পৰা হেলনীয়াকৈ পানীত প্ৰৱেশ কৰিছে। পোহৰৰ ৰশ্মিডাল
উলম্বৰ কাষলৈ নে উলম্বৰ পৰা আঁতৰলৈ বেঁকা হ'ব? কিয়?
পোহৰ বায়ুৰ পৰা 1.5 প্রতিসৰণাংকৰ কীচৰ মাধ্যমলৈ প্রৱেশ কৰিছে। কীচত পোহৰৰ দ্ৰুতি

কিমান হ’ব? শূন্যত পোহৰৰ দ্ৰুতি 3 x 10% m প্রতি ছেকেণ্ড

তালিকা 10.3 ৰ পৰা সৰ্বোচ্চ আলোকী ঘনত্বৰ মাধ্যমটো নিৰ্ণয় কৰা। আটাইতকৈ কম
আলোকী ঘনত্বৰ মাধ্যমটোও নিৰ্ণয় কৰা।

তোমাক কেৰাচিন, টাৰপেন্টাইন আৰু পানী দিয়া হৈছে। এই মাধ্যম কেইটাৰ কোনটোত
পোহৰৰ Wels সৰ্বোচ্চ ? তালিকা-10.3 ত দিয়া তথ্য ব্যৱহাৰ কৰা।

হীৰাৰ প্ৰতিসৰণাংক 2.42 এই উক্তিটোৰ অৰ্থ কি?

10.3.3 গোলাকাৰ লেন্ছৰ দ্বাৰ৷ প্ৰতিসৰণ (Refraction by Spherical Lenses) :

মানুহে পঢ়িবৰ বাবে চচ্মা ব্যৱহাৰ কৰা তোমালোকে CHI ৷ ঘড়ীৰ কাৰিকৰে ঘড়ীৰ ক্ষুদ্ৰাংশবোৰ
চাবলৈ সৰু বিবৰ্ধক কীচ এখন ব্যৱহাৰ কৰে। বিবৰ্ধক কীচৰ পৃষ্ঠখন তোমালোকে কেতিয়াবা
হাতেৰে স্পৰ্শ কৰিছানে? এই পৃষ্ঠটখন সমতল নে বক্ৰ? ইয়াৰ মাজৰ অংশ শকত নে কাষৰ
অংশ শকত? চছ্‌মাত ব্যৱহাৰ কৰা কীচ আৰু ঘড়ীৰ কাৰিকৰে ব্যৱহাৰ কৰা কীচবোৰ হৈছে
গোলাকাৰ লেন্‌ছৰ উদাহৰণ। এই RW কি বস্তু? ই পোহৰ ৰশ্মি কেনেকৈ বেঁকা কৰে? এই
কথাবোৰ পাঠৰ এই অংশত আলোচনা কৰিম
RR হ’ল দুখন পৃষ্ঠৰে আবৰা এটা স্বচ্ছ পদাৰ্থ, যাৰ
এখন বা দুয়োখন পৃষ্টই গোলাকাৰ ইয়াৰ অৰ্থ এয়ে যে লেন্ছৰ
কমেও এখন পৃষ্ঠ গোলাকাৰ। এনেকুৱা লেন্‌ছত আনখন পৃষ্ঠ
সমতল। CMB দুয়োখন AVS বাহিৰলৈ ওফন্দি থকাকৈ
গোলাকাৰ হব পাৰে। এনে লেন্‌ছক দ্বি-ডত্তল লেন্‌ছ বোলে।
সাধাৰণতে ইয়াক উত্তল লেন্‌ছ বুলি কোৱা হয়। ইয়াৰ দাঁতিৰ
অংশতকৈ সাধাৰণতে মাজভাগ শকত। উত্তল লেন্‌ছে চিত্ৰ
10.128)ত দেখুওৱাৰ দৰে পৌহৰ অভিসাৰিত কৰে। সেইবাবে
উত্তল লেন্‌ছক অভিসাৰী RR বোলা হয়। একেদৰে এখন দ্বি-
অৱতল RE দুখন ভিতৰলৈ সোমোৱা পৃষ্ঠৰে আবৰা। ইয়াৰ
মাজৰ অংশতকৈ দাঁতিৰ অংশ শকত | এনে RR চিত্ৰ 10.12
(০)ত দেখুওৱাৰ দৰে পোহৰ অপসাৰিত BS এনে লেন্‌ছক
BAA লেন্‌ছ বোলে। দ্বি অৱতল লেন্‌ছ এখনক সাধাৰণতে
অবতল RB বুলি কোৱা হয়।
চিৰি 0.13 ট দ্বি-উত্তলেই হওক বা দ্বি-্জৱতলেই হওঁক, লেন্ছৰ দুখন
(a) উভল লেন্‌ছ এখনৰ SEM FR (b) AIST লেন্‌ছ এখনৰ গোলাকাৰ পৃষ্ঠ থাকে। ইয়াৰ প্রতিখন পৃষ্ঠই গোলক এটাৰ অংশ।
অপসাৰী কিয়া ৬ ৰ
এই গোলকৰ কেন্দ্ৰকে লেন্‌ছৰ ভীজকেন্দ্ৰ বোলে। লেন্‌ছ এখনৰ
ভাজকেন্দ্ৰ €' আখৰেৰে সূচোৱা হয়। যিহেতু লেন্‌ছ এখনৰ দুটা ভীজকেন্দ্ৰ থাকে, আমি ইহঁতক
C, আৰু C.K সূচাব পাৰো। লেন্‌ছ এখনৰ ভীজ কেন্দ্ৰ দুটাৰ মাজেদি যোৱা কাল্পনিক

176 বিজ্ঞান

--- Page 184 ---
সৰলৰেখাডালক লেন্ছৰ মুখ্য অক্ষ বোলে। RRS মধ্যবিন্দুটো ইয়াৰ আলোক কেন্দ্ৰ। ইয়াক
সাধাৰণতে 0 আখৰেৰে সূচোৱা হয়। লেন্‌ছৰ আলোক কেন্দ্ৰৰ মাজেৰে যোৱা ৰশ্মিৰ বিচ্যুতি
নঘটে। গোলাকাৰ লেন্ছৰ ঘূৰণীয়া ঘেৰটোৰ কাৰ্যকৰী ব্যাসকে লেন্‌ছখনৰ গবাক্ষ ছিদ্ৰ বোলে।
এই অধ্যায়ত আমাৰ আলোচনা ভীজ ব্যাসাৰ্ধতকৈ যথেষ্ট সৰু গবাক্ষৰ লেন্‌ছতে সীমিত
ৰাখিম। এনে লেন্‌ছক সৰু গবাক্ষৰ ক্ষীণ লেন্‌ছ বোলে। লেন্‌ছত যেতিয়া পোহৰৰ সমান্তৰাল
ৰশ্মি আপতিত হয় তেতিয়া কি হয়? ইয়াকে বুজিবলৈ আমি এটা কাৰ্যকলাপ কৰে৷ আহাঁ।

মাজেৰে নাচাব৷।

= হাতত এখন উত্তল লেন্‌ছ লৈ তাক সূৰ্যৰ ফালে মূৰ কৰি ৰাখা।

৷ সূৰ্যৰ পৰা অহা পোহৰ এখন কাগজলৈ অভিসাৰী কৰা। কাগজত সূৰ্যৰ এটা উজ্জ্বল
স্পষ্ট প্ৰতিবিম্ব কৰা।

= কাগজ আৰু লেনছখন সেই স্থানতে কিছু সময় ধৰি থাকা। কাগজখন লক্ষ্য কৰি
থাকা। কি ঘটিছে? কিয়? কাৰ্যকলাপ- 10.24 অভিজ্ঞতা স্মৰণ কৰা।

কাগজখনে ধোঁৱা উৎপন্ন কৰি জ্বলিবলৈ আৰম্ভ কৰিব। কিছু সময়ৰ পিছত ইয়াত জুয়ো
লাগিব পাৰে। কিয় এনে হয়? সূৰ্যৰ পোহৰ সমান্তৰাল ৰশ্মিৰে গঠিত। লেন্‌ছখনে এই ৰগশ্মিসমূহ
অভিসাৰী কৰি কাগজত স্পষ্ট উজ্জ্বল বিন্দু এটাৰ সৃষ্টি কৰে। প্ৰকৃততে কাগজত পোৱা উজ্জ্বল
বিন্দুটো হৈছে সূৰ্যৰ সৎ প্ৰতিবিম্ব | সূৰ্যৰ পোহৰ এটা বিন্দুত থূপ খাই তাপ উৎপন্ন কৰিছে। ইয়েই
PAS জ্বলাৰ কাৰণ।

এতিয়া আমি লেন্ছৰ মুখ্য অক্ষৰ সমান্তৰাল পোহৰৰ ৰশ্মিসূহ বিবেচনা কৰিম। এনে ৰশ্মিসমূহ
লেন্‌ছ এখনৰ মাজেৰে পাৰ হ’লে চিত্ৰ-10.12 (aS উত্তল লেন্‌ছৰ বাবে আৰু চিত্ৰ 10.12(b)
ত অৱতল লেন্ছৰ বাবে ইয়াক প্ৰদৰ্শন কৰা হৈছে।

চিত্র-10.12(8) লৈ মনোযোগেৰে লক্ষ্য কৰা। মুখ্য অক্ষৰ সমান্তৰাল পোহৰৰ কেইবাটাও
ৰশ্মি উত্তল লেন্‌ছখনত পৰিছে। এই ৰশ্মিসমূহ লেন্‌ছত ঘটা প্ৰতিসৰণৰ পিছত মুখ্য অক্ষৰ এটা
বিন্দুলৈ অভিসাৰী হৈছে। মুখ্য অক্ষৰ এই বিন্দুটোকে মুখ্য ফ’কাছ বোলে। এতিয়া আমি অবতল
লেন্ছৰ কাৰ্যপ্ৰণালী চাওঁ আহাঁ।

চিত্র-10.12 (b) লৈ মনোযোগেৰে লক্ষ্য কৰা। মুখ্য অক্ষৰ সমান্তৰালকৈ অহা পোহৰৰ
কেইবাটাও ৰশ্মি লেন্‌ছখনত পৰিছে। RES ঘটা প্রতিসৰণৰ পিছত এই ৰশ্মিসমূহ মুখ্য অক্ষ
এটা বিন্দুৰ পৰা অপসাৰী হোৱা যেন লাগে। মুখ্য অক্ষত থকা এই বিন্দুটোকেই অবতল লেন্ছৰ
মুখ্য FAQ বোলে।

যদি তোমালোকে লেন্‌ছখনৰ বিপৰীত পৃষ্ঠইদি সমান্তৰাল ৰশ্মি পাৰ হ'বলৈ দিয়া তেন্তে
বিপৰীত ফালে আন এটা মুখ্য ফ’কাছ পাবা৷ সাধাৰণতে মুখ্য ফ’কাছ সূচাবৰ বাবে F আখৰটো
ব্যৱহাৰ কৰা হয়। যিহেতু লেন্‌ছ এখনৰ দুটা মুখ্য PAY থাকে গতিকে ইহঁতক F, আৰু FA
সূচোৱা হয়। লেন্‌ছ্ৰ আলোক কেন্দ্ৰৰ পৰা মুখ্য ফ’কাছৰ দূৰত্বক ইয়াৰ ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্য বোলে।
ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্য বুজাবৰ বাবে f আখৰটো ব্যৱহাৰ কৰা হয়। উত্তল লেন্‌ছৰ ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্য কেনেকৈ
নিৰূপণ কৰিবা? কাৰ্যকলাপ-10.11] মনত পেলোৱা। এই কাৰ্যকলাপটোত GER অৱস্থান
আৰু সূৰ্যৰ প্রতিবিম্বৰ অৱস্থানৰ মাজৰ দূৰত্বই মোটামুটিভাৱে লেন্‌ছখনৰ ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্য সূচায়।

পোহৰ- প্রতিফলন আৰু প্ৰতিসৰণ

177

--- Page 185 ---
10.3.4 লেন্্‌ছৰ দ্বাৰা প্ৰতিবিম্ব গঠন (Image Formation by Lenses) :

পোহৰৰ প্ৰতিসৰণ ঘটাই লেন্ছে প্ৰতিবিম্ব গঠন কৰে। লেন্ছে প্ৰতিবিম্ব কেনেকৈ গঠন কৰে? ইহঁতৰ
age rea 2 প্ৰথমে উত্তল জেনপশনন ক্ষেত্ৰত আমি এই বিষয় অধ্যয়ন কৰো আহাঁ।

্ এখন উ উত্তল RB ল্‌ | ত্রিয়াকলাপ 10.116 ব্যাখ্যা কৰাৰ দৰে মোটামুটিভাৱে
ইয়াৰ ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্য নিৰ্ণয় কৰা।

= টেবুল এখনত চক পেস্সিলেৰে পাঁচডাল সমান্তৰাল ৰেখা এনেদৰে টানা যাতে দুডাল
ক্ৰমিক ৰেখাৰ মাজৰ দূৰত্ব ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্যৰ সমান হয়।

= লেন্‌ছখন এটা আধাৰৰ (stand) ওপৰত থোৱা। এতিয়া আধাৰটো সোঁমাজৰ
ৰেখাডালৰ ওপৰত এনেদৰে থোৱা যাতে লেন্‌ছৰ আলোক কেন্দ্ৰ ৰেখাডালৰ ওপৰত
থাকে।
যথোপযুক্ত আখৰ 27, ]"।, F, আৰু 2F, ৰে flee কৰা।

= জ্বলি থকা মম এডাল 2F, ৰ বহু আঁতৰত বীওফালে সংস্থাপন কৰা Cre
বিপৰীত দিশে পৰ্দা এখনত স্পষ্ট ay এটা গঠন কৰা।
৷ প্ৰতিবিম্বৰ প্ৰকৃতি, অৱস্থান আৰু আপেক্ষিক আকাৰ টুকি ৰাখা।

= লক্ষ্যবস্তুটো IF ঠিক পিছত, F, আৰু 2]|ৰ মাজত, FS F, আৰু 0 ৰ মাজত
ৰাখি ক্ৰিয়াকল৷পটোৰ পুনৰাবৃত্তি কৰা। নিৰীক্ষণবোৰ টুকি লৈ তালিকাবদ্ধ কৰা।

আৰু আপেক্ষিক আকাৰ সংক্ষিপ্তৰূপত তালিকা-10.4 ত দিয়া হৈছে।

তালিকা-10.4 : লক্ষ্যবস্তুৰ ভিন্‌ ভিন্‌ অৱস্থানৰ বাবে উত্তল লেন্‌ছ এখনে গঠন কৰা প্ৰতিবিম্বৰ প্ৰকৃতি, অৱস্থান আৰু
আপেক্ষিক আকাৰ

অসীমত PARE, © অতিশয় সংকুচিত, বিন্দু অসৎ আৰু ওলোটা
আকাৰৰ
2F 4 পৰা আঁতৰত F, আৰু 2F, ৰ মাজত APIS সৎ আৰু ওলোটা
2F 8 2F,8 একে আকাৰৰ সৎ আৰু ওলোটা
F, আৰু 2]'৷ৰ মাজত  2]",ৰ পৰা আঁতৰত বিবৰ্ধিত সৎ আৰু ওলোটা
AR FS অসীমত অসীমৰূপে ডাঙৰ বা সৎ আৰু ওলোটা
অতিশয় বিবৰ্ধিত

PHRF আৰু আলোক লক্ষ্যবস্তুৰ সৈতে CRA Rate অসৎ আৰু থিয়
কেন্দ্ৰ 0ৰ মাজত একেফালে।

178

অৱতল লেন্্‌ছ এখনে গঠন কৰা ASAI প্রকৃতি, অৱস্থান আৰু আপেক্ষিক আকাৰ অধ্যয়ন
কৰিবৰ বাবে আমি আন এটা কাৰ্যকলাপ কৰো আহাঁ।

বিজ্ঞান

--- Page 186 ---
" naa ৰ লোৱা আৰু ইয়াক লেন্‌ছৰ আধাৰ এটাত সংস্থাপিত কৰা।
= লেন্‌ছখনৰ এটা ফালে এডাল জ্বলি থকা৷ মম থোৱা।
= লেন্‌ছখনৰ আনটো ফালৰ পৰা লেন্‌ছৰ মাজেৰে প্ৰতিবিম্বটোলৈ লক্ষ্য কৰা। সম্ভৱ
হ’লে প্রতিবিম্বটো পৰ্দা এখনত পেলাবলৈ চেষ্টা কৰা। যদি নহয়, তেন্তে
প্রতিবিম্বটোলৈ লেন্‌ছৰ মাজৰে পোনপটীয়াকৈ চোৱা।
= প্ৰতিবিম্বটোৰ প্রকৃতি, আপেক্ষিক আকাৰ আৰু মোটামুটি অৱস্থান টুকি ৰাখা।
= মমডাল লেন্‌ছখনৰ পৰা আঁতৰাইনিয়া ৷ প্ৰতিবিস্বৰ আকাৰৰ পৰিবর্তনলৈ মন কৰা। মমডাল
ওপৰৰ কাৰ্যকলাপটোৰ সাৰাংশ তলৰ তালিকা 10.56 দিয়া হৈছে।
তালিকা-10.5 : লক্ষ্যবস্তুৰ বিভিন্ন অৱস্থানৰ বাবে অৱতল লেন্‌ছ এখনে গঠন কৰ প্রতিবিম্বৰ প্ৰকৃতি, অৱস্থান আৰু

আপেক্ষিক আকাৰ
LEE
FRE, © অতিশয় সংকুচিত, বিন্দু অসৎ আৰু থিয়
আকাৰৰ
অসীম আৰু লেন্সৰ F, আৰু আলোক কেন্দ্ৰ সংকুচিত অসৎ আৰু ওলোটা

আলোক কেন্দ্ৰ 0 ৰ মাজত 0 ৰ মাজত
এই ক্ৰিয়াকলাপটোৰ পৰা তুমি কি সিদ্ধান্তত উপনীত হ’বা ? লক্ষ্যবস্তুৰ যিকোনো অৱস্থানৰ
অৱতল লেন্্‌ছে সদায় অসৎ, থিয় আৰু সংকুচিত প্ৰতিবিম্ব গঠন কৰে।

10.3.5 ৰশ্মিচিত্ৰ ব্যৱহাৰ কৰি লেন্্‌ছত প্ৰতিবিম্ব গঠন (Image Formation in Lenses
using Ray Diagram).:

ৰশ্মিচিত্ৰ ব্যৱহাৰ কৰি আমি লেন্সৰ প্ৰতিবিম্ব গঠন প্ৰদৰ্শন কৰিব পাৰো। ৰশ্মিচিত্ৰই আমাক

CCR গঠন কৰা প্রতিবিম্বৰ প্রকৃতি, অৱস্থান আৰু আপেক্ষিক আকাৰ অধ্যয়ন কৰাতো সহায়

কৰিব। লেন্‌ছৰ ৰশ্মিচিত্ৰ আঁকিবলৈ গোলাকাৰ দাপোনৰ দৰে তলত উল্লেখ কৰা যিকোনো

দুডাল ৰশ্মি বিবেচনা কৰিব পাৰো।

(0) লক্ষ্যবস্তুৰ পৰা অহা আৰু মুখ্য অক্ষৰ সমান্তৰাল পোহৰ ৰশ্মি এডাল উত্তল লেন্‌ছত
প্রতিসৰণৰ পিছত চিত্ৰ-10.13 (aS দেখুওৱাৰ দৰে লেন্সৰ আনটো দিশে থকা মুখ্য
ফ’কাচৰ মাজেদি যায়।
অবতল লেন্ছৰ ক্ষেত্রত
foa-10.13 (a) ত
দেখুওৱাৰ দৰে লেন্সৰ
একে ফালে থকা মুখ্য
ফ’কাছৰ পৰা ৰশ্মিডাল
অপসাৰী হোৱা যেন
লাগে। চিত্ৰ1 0.13

পোহৰ- প্রতিফলন আৰু প্ৰতিসৰণ 179

--- Page 187 ---
(})মুখ্য ফ’কাছৰ মাজেদি যোৱা ৰশ্মি
এডাল উত্তল লেন্‌ছত প্রতিসৰণৰ
পিছত মুখ্য অক্ষৰ সমান্তৰালকৈ
ওলাই আহিব। ইয়াক চিত্ৰ-1[0.14
(a) ত দেখুওৱা হৈছে। অৱতল
লেন্ছৰ মুখ্য ফ’কাছত লগ হ’বলৈ
যোৱা যেন লগা পোহৰ ৰশ্মি এডাল
প্রতিসৰণৰ পিছত মুখ্য অক্ষৰ
সমান্তৰাল হৈ ওলাই আহিব। ইয়াক
চিত্ৰ- 10.14 (b) ত দেখুওৱা হৈছে।

Gii) CIR এখনৰ আলোক কেন্দ্ৰৰ
মাজেদি যোৱা পোহৰ ৰশ্মি কোনো
বিচ্যুতি নোহোৱাকৈ নিৰ্গত হ’ব।
ইয়াক চিত্ৰ-10.15(8) আৰু চিত্ৰ

@) ) 10.15(byS দেখুওৱা হৈছে।

চিত্ৰ- 10.15 উত্তল লেন্‌ছ এখনৰ লক্ষ্যবস্তুৰ

চিত্ৰ10.14

কেইটামান অৱস্থানৰ বাবে প্রতিবিম্ব গঠনৰ ৰশ্মিচিত্ৰ, চিত্র-10.16ত দেখুওৱা হৈছে। লক্ষ্যবস্তুৰ
ভিন্ন স্থানৰ বাবে অবতল লেন্‌ছ এখনে গঠন কৰা প্ৰতিবিম্বৰ ৰশ্মিচিত্ৰ, চিত্ৰ-[0.17ত দেখুওৱা
হৈছে।

180 বিজ্ঞান

--- Page 188 ---
চিব্ৰ-ঃ0.7 অবতল লেন্‌ছ এখনে গঠন কৰা ACMA প্রকৃতি, স্থান আৰু আপেক্ষিক প্রকৃতি

10.3.6 গোলাকাৰ লেন্্‌ছৰ বাবে চিহ্ন প্ৰথা (Sign Convention For Spherical
Lenses).:

লেন্‌ছৰ বাবে আমি গোলাকাৰ দাপোণৰ সৈতে একে ধৰণৰ চিহৃ প্ৰথা অনুসৰন কৰিম। আমি

দূৰত্বৰ বাবে চিহ্নৰ নিয়মসমূহ প্ৰয়োগ কৰিম; অৱশ্যে সকলো WAG CRBS আলোক কেন্দ্ৰৰ

পৰা জোখা হ'ব। এই Al অনুসৰি, উত্তল লেন্‌ছৰ ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্য ধনাত্নমক আৰু অৱতল লেন্ছৰ

ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্য খণাত্নমক। তোমালোকে সতৰ্কতাৰে u, ৮ / লক্ষ্যবস্তুৰ উচ্চতা h আৰু প্ৰতিবিম্বৰ

উচ্চতা /'ৰ যথাযথ চিহ্ন প্ৰয়োগ কৰিব লাগিব।

10.3.7 CRRA সূত্ৰ আৰু বিবর্ধন (Lens Formula and Magnification).:

গোলাকাৰ দাপোণৰ দৰে গোলাকাৰ TRA সূত্ৰ আছে। এই সূত্ৰই লক্ষ্যবস্তুৰ দূৰত্ব (/) আৰু
ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্য (/) মাজত সম্বন্ধ স্থাপন কৰে। লেন্্‌ছৰ সূত্ৰ এনেদৰে প্রকাশ কৰা হয়

ভক (10.8)

] 1]
voué=f

ওপৰত দিয়া লেন্‌ছৰ সূত্ৰটো এটা সাধাৰণ সূত্ৰ আৰু যিকোনো গোলাকাৰ CRRA
সকলো অৱস্থাৰ বাবে AST | CHB সম্পৰ্কীয় অনুশীলনসমূহ সমাধান কৰোঁতে ৰাশিবোৰৰ
সাংখ্যিক মানৰ চিহ্নৰ ওপৰত যথোচিত গুৰত্ব দিবা।

পোহৰ- প্রতিফলন আৰু প্ৰতিসৰণ

181

--- Page 189 ---
182

বিবর্ধন (Magnification).:

CCR কৰা বিবৰ্ধকৰ সংজ্ঞা, গোলাকাৰ দাপোণৰ সদৃশৰূপে প্রতিবিম্বৰ উচ্চত৷ আৰু লক্ষ্যবস্তুৰ
উচ্চতাৰ অনুপাত হিচাপে দিয়া হয়। ইয়াক m আখৰেৰে সূচোৱা হয়। যদি লক্ষ্যবস্তুৰ উচ্চতা }
আৰু প্ৰতিবিম্বৰ উচ্চতা h' হয় তেন্তে লেন্‌ছে কৰা বিবর্ধন হ’ব।

প্রতিবিম্বৰ উচ্চতা }}'

m= ae (10.9)

লেন্্‌ছে কৰা বিবৰ্ধষনৰ লগত লক্ষ্যবস্তুৰ WAG (u), প্ৰতিবিম্বৰ আৰু দূৰত্ব (৮) ৰ সম্বন্ধ আছে।

Rake (m) = => ত (10.10)

উদাহৰণ 10.3

অৱতল NG এখনৰ ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্য 15 cm! লেন্‌ছখনৰ পৰা কিমান দূৰত্বত লক্ষ্যবস্তু
এটা ৰাখিব লাগিব যাতে তাৰ পৰা 10 cm দূৰত্বত GBA প্রতিবিম্ব এটা গঠন কৰিব
পাৰে। তদুপৰি, RRS হোৱা বিবর্ধন নিৰ্ণয় কৰা।

সমাধান ঃ
অৱতল লেন্ছে সদায় লক্ষ্যবস্তু থকা ফালে অসৎ, থিয় প্ৰতিবিম্ব গঠন কৰে।
প্ৰতিবিম্ব দূৰত্ব v=-10cm
ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্য / = - 15cm
THINS দূৰত্ব u = ?

1 1 1 1
Lome — — +
u -10 (-15) 10 15
1 -3+2 1
৮ 30 -30
বা, ৷৷=-30 cm

গতিকে, লক্ষ্যবস্তুৰ দূৰত্ব 30 cm

2 u -=]10
বিবৰ্ধন =); = 30 om = 70.33 মো)

ধনাত্মক চিহ্নই বুজায় যে প্ৰতিবিম্বটো থিয় আৰু অসৎ | AST AG লক্ষ্যবস্তুৰ এক তৃতীয়াংশ |

উদাহৰণ 10.4
2.0 গল উচ্চতাৰ বস্তু এটা 10 cm ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্যৰ উত্তল লেন্‌ছ এখনৰ মুখ্য অক্ষৰ লম্বভাৱে
ৰখা হ’ল। লেন্ছৰ পৰা লক্ষ্যবস্তুৰ দূৰত্ব 15 cm | প্ৰতিবিম্বৰ প্রকৃতি, অৱস্থান আৰু আকাৰ নিৰ্ণয়
কৰা। ইয়াৰ বিবৰ্ধনো উলিওৱা।


--- Page 190 ---
সমাধান 8
লক্ষ্যবস্তুৰ উচ্চতা }} = + 2.0 cm
ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্য / = +10 গো]
লক্ষ্যবস্তৰ দূৰত্ব ॥=-15 cm
প্রতিবিম্বৰ দূৰত্ব ১ =?
প্ৰতিবিম্বৰ উচ্চতা h' = ?
যিহেতু, 1-11
* u f
1 ]
= fo
uf
1 1 1 1
= +—=-—+
v (-15) 10 15 10
1 -2+3 1

৮ 30 30
aiv=+30cm
৮ ৰ ধনাত্মক চিহ্নই বুজায় যে প্রতিবিম্বটো আলোক কেন্দ্ৰৰ আনটো ফালে 30 cm দূৰত্বত
গঠন হ’ব। প্রতিবিস্বটো সৎ আৰু ওলোটা |
টা h'
বিবর্ধন পু 1 ==
}} u

বা, h' = h (v/u)
প্রতিবিশ্বৰ উচ্চতা, h' = (2.0)(+30/-15) = = 4.0 cm
fae m=—
Uu
+30

m5
MAS h' ৰ ধণাত্মক চিহ্নই বুজায় যে প্রতিবিম্বটো সৎ আৰু ওলোটা ৷ ই মুখ্য অক্ষৰ তলৰ
ফালে গঠন হ'ব। অৰ্থাৎ 4ছেমি উচ্চতাৰ এটা সৎ আৰু ওলোটা প্ৰতিবিম্ব লেন্‌ছখনৰ আনটো

ফালে 30 cm দূৰত্বত গঠন VA! প্ৰতিবিম্বটো দুগ্ডণে বিবৰ্ধিত।

10.3.8 লেন্ছৰ ক্ষমতা (Power of Lens).:

আমি ইতিমধ্যে শিকিছোঁ যে লেন্‌ছৰ পোহৰ ৰশ্মিক অভিসাৰী বা অপসাৰী কৰাৰ সামৰ্থ্য ইয়াৰ
ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্যৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে। উদাহৰণ স্বৰূপে, কম ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্যৰ লেন্‌ছ এখনে পোহৰৰ
ৰশ্মি আলোক কেন্দ্ৰৰ ওচৰলৈ অভিসাৰী কৰি ডাঙৰ কোনত বেঁকা কৰে। একেদৰে, অতি কম
ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্যৰ অৱতল লেন্‌ছ এখন বেছি ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্যৰ লেন্‌ছ এখনৰ তুলনাত অধিক অপসাৰী
হ'ব লেন্‌ছ এখনে পোহৰ ৰশ্মিক কি মাত্ৰাত অভিসাৰী বা অপসাৰী কৰিছে। ক্ষমতাৰে প্রকাশ
কৰা হয়। লেন্‌ছ এখনৰ ক্ষমতা হ’ল লেন্‌ছখনৰ ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্যৰ TS ভগ্নাংশ। ইয়াক P আখৰেৰে
সূচোৱা হয়।/ ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্যৰ লেন্‌ছ এখনৰ ক্ষমতা এনেদৰে প্রকাশ কৰা হয় —

]
৮=- (10.11)

]
or, =
D
1

পোহৰ- প্রতিফলন আৰু প্ৰতিসৰণ

183

--- Page 191 ---
ক্ষমতাৰ SI একক US| ইয়াক D আখৰেৰে সূচোৱা হয়। যদি [; ৰ মান মিটাৰত
প্রকাশ কৰা হয় তেন্তে ক্ষমতাৰ একক হ’ব ডায়’প্টাৰ। 1 মিটাৰ ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্যৰ লেন্‌ছ এখনৰ
ক্ষমতা 1 ডায়’প্টাৰ। 1D = 111 | তোমালোকে মনত ৰাখিবা যে GSAT লেন্‌ছ এখনৰ ক্ষমতা
ধনাত্মক আৰু অবতল লেন্‌ছ এখনৰ ক্ষমতা VNB |

চকু চিকিৎসকসকলে CHE ক্ষমতা উল্লেখ কৰি সংশোধনী লেন্ছৰ বিধান দিয়ে। ধৰা
হওঁক, এনেদৰে বিধান দিয়া লেন্‌ছ এখনৰ ক্ষমতা +21) ৷ ইয়াৰ অৰ্থ এয়ে যে লেন্‌ছখন উত্তল
আৰু ইয়াৰ ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্য / m = 0.5 m| একেদৰে -2.5 D ক্ষমতাৰ লেন্‌ছ এখনৰ ফ’কাছ
দৈৰ্ঘ্য - 0.4 MINS লেন্‌ছখন অৱতল।

CRE এখনৰ 1 ORO ক্ষমতাৰ সংজ্ঞা দিয়া।

উত্তল লেন্‌ছ এখনে বেজী এটাৰ সৎ আৰু ওলোটা প্রতিবিম্ব তাৰ পৰা 50 ছেমি দূৰত্বত
গঠন কৰে। যদি প্রতিবিম্বৰ আকাৰ লক্ষ্যবস্তুৰ আকাৰৰ সমান হয়, তেন্তে লক্ষ্যবস্তুটো উত্তল
CRS সন্মুখত ক’ত ৰখা হৈছিল? নিৰ্ণয় কৰা।

2m ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্যৰ অৱতল লেন্‌ছ এখনৰ ক্ষমতা নিৰ্ণয় কৰা।

৷ পোহৰ সৰল ৰেখাৰে গতিশীল যেন লাগে।

৷ দাপোণ আৰু লেন্্‌ছে বস্তুৰ প্ৰতিবিম্ব গঠন কৰে। লক্ষ্যবস্তুৰ অৱস্থান অনুযায়ী প্ৰতিবিন্ব সৎ বা অসৎ হ'ব
পাৰে।

a সকলোধৰণৰ প্রতিফলন পৃষ্ঠই প্রতিফলনৰ সূত্ৰসমূহ মানি চলে। প্রতিসৰণ পৃষ্ঠসমূহে প্রতিফলনৰ নিয়ম
মানে।

৷ গোলাকাৰ দাপোণ আৰু CRS বাবে নতুন কাটীয় চিহ্ন প্ৰথা অনুসৰণ কৰা হয়।

184 বিজ্ঞান

--- Page 192 ---
1,11
দাপোণৰ সূত্র, //+ + =

ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্যৰ (/) মাজৰ সম্বন্ধ প্ৰদৰ্শন কৰে।

গোলাকাৰ দাপোণৰ ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্য, ইয়াৰ ভাজ ব্যাসাৰ্ধৰ আধা।

গোলাকাৰ দাপোণত ঘটা বিবর্ধন হ’ল প্রতিবিম্বৰ উচ্চতা আৰু লক্ষ্যবস্তুৰ উচ্চতাৰ অনুপাত।

ঘনতৰ মাধ্যমৰ পৰা লঘুতৰ মাধ্যমলৈ হেলনীয়াকৈ যোৱা পোহৰৰ ৰশ্মি অভিলম্বৰ পৰা আঁতৰলৈ বেঁকা
হয়। লঘুতৰ মাধ্যমৰ পৰা ঘনতৰ মাধ্যমলৈ হেলনীয়াকৈ যোৱা পোহৰৰ ৰশ্মি অভিলম্বৰ দিশলৈ বেঁকা হয়।
শূন্যত পোহৰ 3x108 mst প্রচণ্ড দ্ৰুতিৰে গতিশীল। ভিন্ন মাধ্যমত পোহৰৰ বেগ ভিন্ন।

কোনো এটা মাধ্যমৰ প্ৰতিসৰণাংক হৈছে, শূন্যত পোহৰৰ দ্ৰুতি আৰু মাধ্যমটোত পোহৰৰ দ্ৰুতিৰ অনুপাত।
আয়তাকাৰ কীচৰ টুকুৰাৰ ক্ষেত্রত, বায়ু-কীচ সন্ধিতল আৰু কীচ-বায়ু সন্ধিতল দুয়োটাতে প্ৰতিসৰণ ঘটে।
নিৰ্গত ৰশ্মিৰ দিশ আপতিত ৰশ্মিৰ দিশৰ সমান্তৰাল।

এ গোলাকাৰ দাপোণৰ বাবে লক্ষ্যবস্তৰ দূৰত্ব (/), SOTA দূৰত্ব (১) আৰু

1 1.1
লেন্‌ছৰ সূত্ৰ ; _;/ = 7 এ গোলাকাৰ লেন্ছৰ লক্ষ্যবস্তুৰ AY (u), প্রতিবিম্বৰ দূৰত্ব (৯) আৰু ফ’কাছ

দৈৰ্ঘ্য () ৰ মাজৰ সম্পৰ্ক স্থাপন কৰে।
লেন্স এখনৰ ক্ষমতা, তাৰ ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্যৰ ব্যস্ত ভগ্নাংশ। GBI ক্ষমতাৰ SI একক ডায়’প্টাৰ।

(a) পানী (b) কীচ (c) প্লাষ্টিক (0) মৃত্তিকা (clay)
2. অবতল দাপোণ এখনে গঠন কৰা প্ৰতিবিম্বটো অসৎ, থিয় আৰু লক্ষ্যবস্তুতকৈ ডাঙৰ পোৱা PET | লক্ষ্যবস্তুৰ
অৱস্থান ক’ত হ’ব লাগিব?
(a) মুখ্য ফ’কাছ আৰু ভীজ ব্যাসাৰ্ধৰ মাজত
(b) ভাজ কেন্দ্ৰত
(০) ভাজ কেন্দ্ৰৰ বাহিৰত
(0) দাপোণৰ মেৰু আৰু তাৰ মুখ্য ফ’কাছৰ মাজত।
3. লক্ষ্যবস্তুৰ সমান আকাৰৰ সৎ প্ৰতিবিম্ব পাবলৈ হ’লে লক্ষ্যবস্তুটো উত্তল লেন্‌ছৰ সম্মুখত কোন স্থানত ৰাখিব
লাগিব?
(a) CRRA মুখ্য ফ’কাছত
(০) ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্যৰ দুগুণ দূৰত্বত
(০) অসীমত
(0) লেন্‌ছৰ আলোক কেন্দ্ৰ আৰু মুখ্য WRI মাজত
4. এখন গোলাকাৰ দাপোণ আৰু এখন ক্ষীণ গোলাকাৰ লেন্্‌ছ প্ৰত্যেকৰে ফ’কাচ দৈৰ্ঘ্য -15 মো] ৷ দাপোণ
আৰু লেন্ছৰ প্রকৃত কেনেকুৱা হ‘ব পাৰে?
(a) দুয়োখন অবতল
(b) দুয়োখন উত্তল

পোহৰ- প্রতিফলন আৰু প্ৰতিসৰণ 185

--- Page 193 ---
10.

1].

2

ee
14.

15.

16.
17;

186

(০) দাপোণখন অৱতল লেন্ছখন উত্তল

(0) দাপোণখন উত্তল লেন্‌ছখন অৱতল।

দাপোণ এখনৰ পৰা যিমানে দূৰত থিয় নোহোৱা লাগে প্ৰতিবিম্বটো সদায় থিয় হয়। দাপোণখন কেনেকুৱা
হ'ব পাৰে?

(a) সমতল (৮) অৱতল

(০) উত্তল

(d) হয় সমতল নতুবা উত্তল।

অভিধানত থকা সৰু সৰু আখৰবোৰ পঢ়িবলৈ তুমি কেনে ধৰণৰ RB ব্যৱহাৰ কৰিবলৈ বিচাৰিবা?

(a) 50 cm ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্যৰ উত্তল লেন্‌ছ

(0) 5 মো] ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্যৰ অৱতল RB

(০) 5 cm ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্যৰ উত্তল লেন্‌ছ

(0) 5 cm ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্যৰ অৱতল RE

50 ছেমি ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্যৰ অবতল দাপোণ এখন ব্যৱহাৰ কৰি আমি লক্ষ্যবস্তু এটাৰ থিয় প্রতিবিম্ব পাব বিচাৰিছো।
দাপোণৰ পৰা লক্ষ্যবস্তুৰ দূৰত্বৰ পৰিসৰ কিমান হোৱা উচিত? প্রতিবিম্বৰ প্রকৃতি কি হ’ব? প্রতিবিম্বটো
লক্ষ্যবস্তুতকৈ ডাঙৰ নে সৰু? এই ক্ষেত্রত প্রতিবিম্বৰ গঠন দেখুৱাবৰ বাবে এটা ৰশ্মিচিত্ৰ আঁকা।

তলত দিয়া পৰিস্থিতি সমূহত ব্যৱহাৰ কৰা দাপোণৰ প্রকাৰ লিখা —

(a) গাড়ীৰ হেডলাইট

(b) গাড়ীৰ পিছলৈ চোৱা দাপোণ

(c) সৌৰ ভাঁতী

. উত্তল লেন্‌ছ এখনৰ অৰ্ধাংশ ক’লা কাগজেৰে ঢাকি দিয়া হ’ল। এই HBA বস্তু এটাৰ সম্পূৰ্ণ প্ৰতিবিম্ব

গঠন কৰিবনে? তোমাৰ উত্তৰ পৰীক্ষাৰ যোগেদি প্রতিপন্ন কৰা। তোমাৰ পৰ্যবেক্ষণসমূহ ব্যাখ্যা কৰা।

5 গো! দৈৰ্ঘ্যৰ বস্তু এটা 10 cm ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্যৰ অভিসাৰী লেন্‌ছ এখনৰ পৰা 25 cm দূৰত্বত ৰখা হ’ল। ইয়াৰ
ৰশ্মিচিত্ৰ আঁকা আৰু গঠিত প্রতিবিম্বৰ অৱস্থান, আকাৰ আৰু প্রকৃতি নিৰ্ণয় কৰা।

15 cm ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্যৰ অৱতল লেন্‌ছ এখনে তাৰ পৰা 10 cm দূৰত্বত প্ৰতিবিম্ব এটা গঠন কৰে। লক্ষ্যবস্তুটো
RRS পৰা৷ কিমান দূৰত্বত আছে? ৰগ্মিচিত্র আঁকা।

15 cm ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্যৰ উত্তল দাপোণ এখনৰ পৰা 10 cm দূৰত্ব বস্তু এটা ৰখা হ’ল। প্রতিবিম্বৰ অৱস্থান আৰু
প্রকৃতি নিৰ্ণয় কৰা|

সমতল দাপোণে +1 বিবর্ধন দিয়ে। ইয়াৰ অৰ্থ কি?

30 cm ভাজ ব্যাসাৰ্ধৰ উত্তল উত্তল দাপোণ এখনৰ সন্মুখত 20 cm দূৰত্বত 5 ছেমি দৈৰ্ঘ্যৰ বস্তু এটা ৰখা
হ’ল। প্রতিবিম্বৰ অৱস্থান, ইয়াৰ APS আৰু আকাৰ নিৰ্ণয় কৰা।

18 cm ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্যৰ অৱতল দাপোণ এখনৰ সন্মুখত 27 cm দূৰত্বত 7 সম৷ আকাৰৰ বস্তু এটা ৰখা হৈছে।
দাপোণখনৰ পৰা কিমান দূৰত্বত পৰ্দা এখন ৰাখিলে তাত স্পষ্টকৈ গঠন হোৱা কৰা প্রতিবিম্ব এটা পোৱা
যাব? প্ৰতিবিম্বৰ আকাৰ আৰু প্রকৃতি নিৰ্ণয় কৰা।

-2.0 D ক্ষমতাৰ লেন্‌ছ এখনৰ PHY দৈৰ্ঘ্য কিমান? লেন্‌ছখনৰ প্রকৃতি কেনেকুৱা ?

ডাক্তৰে এজনে বিধান দিয়া সংশোধনীমূলক CRS ক্ষমতা +1.5]) ৷ লেন্‌ছখনৰ ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্য নিৰ্ণয় কৰা।

এই RR অভিসাৰী নে অপসাৰী?

--- Page 194 ---
(THE HUMAN EYE AND THE COLOURFUL
WORLD)

তোমালোকে ইয়াৰ আগৰ অধ্যায়ত CRBS দ্বাৰা পোহৰৰ প্রতিফলনৰ বিষয়ে পঢ়িলা।
FREE গঠন কৰা প্ৰতিবিম্বৰ প্ৰকৃতি, অৱস্থান আৰু আপেক্ষিক আকাৰৰ বিষয়েও পঢ়িলা। এই
ধাৰণাসমূহ মানৱ চকুৰ অধ্যয়নত আমাক কেনে ধৰণেৰে সহায় কৰিব পাৰে? মানুহৰ চকুৱে
পোহৰ ব্যৱহাৰ কৰি আমাৰ চৌপাশৰ বস্তুবোৰ দৃশ্যমান কৰায়। ইয়াৰ How এখন লেন্‌ছ
থাকে। মানৱ চকুৰ এই লেন্‌ছখনৰ কাম কি? চছমাত ব্যৱহৃত HB আমাৰ দৃষ্টিৰ সংশোধনত
কেনেকৈ সহায় কৰে? এই অধ্যায়ত আমি এই প্ৰশ্নসমূহ বিবেচনা কৰিম।

ইয়াৰ আগৰ অধ্যায়ত আমি পোহৰ আৰু ইয়াৰ কিছুমান ধৰ্মৰ বিষয়ে অধ্যয়ন কৰিলো। এই
অধ্যায়ত আমি প্ৰকৃতিৰ কিছুমান আলোকী পৰিঘটনাৰ অধ্যয়নত এই ধাৰণাসমূহ ব্যৱহাৰ কৰিম।
আমি ৰামধেনুৰ গঠন, বগা পোহৰৰ বিভাজন আৰু আকাশৰ নীলা ৰঙৰ বিষয়ে আলোচনা
কৰিম।

11.1 মানৱ চকু (The human Eye) :

lant

মানুহৰ চকুযোৰ হ’ল অমূল্য আৰু অতি সংবেদনশীল অনুভূতি ইন্দ্ৰিয়।ই আমাক বিস্ময়কৰ
জগতখন আৰু আমাৰ চৌদিশে থকা ৰংবোৰ প্রত্যক্ষ কৰোৱায়। চকু মুদা অৱস্থাত আমি বস্তুবোৰ
সিহঁতৰ গোন্ধ, সোৱাদ, সিহঁতে কৰা শব্দ নতুবা স্পৰ্শৰ যোগে কিছু পৰিমাণে চিনাক্ত কৰিব
কৰিব পাৰো কিন্তু চকুমুদা অৱস্থাত ৰং চিনাক্ত কৰাটো অসম্ভৱ। সেয়েহে, অনুভূতি ইন্্ৰিয়সমূহৰ
ভিতৰত মানুহৰ চকুযোৰ সবাতোকৈ গুৰত্বপূৰ্ণ; কিয়নো ই আমাক চৌপাশৰ মনোমোহা,
বাৰেবৰণীয়া জগতখন প্ৰত্যক্ষ কৰোৱায়।

মানুহৰ চকুটো এটা কেমেৰাৰ দৰে৷ ইয়াৰ লেন্ছ প্রণালীয়ে
অঙ্ষিপট (retina) নামৰ পোহৰ সংবেদী এখন পৰ্দাত প্ৰতিবিম্ব “abe
গঠন BA | কৰ্ণিয়া (cornea) নামৰ পাতল ছাল এখনৰ
মাজেৰে পোহৰ চকুত সোমায়। ই চিত্ৰ 11.1 ত দেখুওৱাৰ
দৰে অক্ষিগোলকৰ (eyeball) সন্মুখ পৃষ্ঠত উফন্দি উঠা স্বচ্ছ
অংশ এটা সৃষ্টি কৰে। অক্ষিগোলকটো মোটামুটিভাৱে
গোলকাৰ, ইয়াৰ ব্যাস প্ৰায় 2.3 cm | চকুত সোমোৱা পোহৰ
ৰশ্মিৰ অধিকাংশ প্ৰতিসৰণ Seas বহিঃপৃষ্ঠত ঘটে। চকুৰ
স্ফটিকীয় লেন্‌ছে কেৱল বেলেগ বেলেগ দূৰত্বত অৱস্থিত
বস্তুৰ পৰা অহা পোহৰ অক্ষিপটত নিৰ্বিষ্ট কৰিবলৈ প্ৰয়োজন
হোৱা ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্যৰ সূক্ষ্ম সমাযোজনহে কৰে। কৰ্ণিয়াৰ পিছফালে চকুৰ পতা (Iris) থাকে।
চকুৰ পতা হ’ল এখন ক’লা পেশীবহুল পৰ্দা যি চকুৰ মণিৰ (pupil) আকাৰ নিয়ন্ত্ৰণ কৰে। চকুৰ

শৰ ret h
H4S5B1


--- Page 195 ---
তোমালোকে জানানে?

188

মণিয়ে চকুত সোমোৱা পোহৰৰ পৰিমাণ নিয়মীয়া আৰু নিয়ন্ত্ৰণ কৰে। চকুৰ HCY অক্ষিপটত
সৎ আৰু ওলোটা প্রতিবিম্ব গঠন PS | অক্ষিপট হৈছে অসংখ্য পোহৰ সংবেদী কোষযুক্ত কোমল
ছাল এখন | পোহৰ সংবেদী কোষবোৰত পোহৰ পৰিলে এইবিলাক সক্ৰিয় হৈ উঠে আৰু বৈদ্যুতিক

সংকেত উৎপন্ন কৰে। নেত্ৰ-স্নায়ুৰ (0]200121"%6) জৰিয়তে এই বৈদ্যুতিক সংকেতবোৰ মগজুলৈ
প্ৰেৰণ কৰা হয়। মগজুৱে এই সংকেতবোৰৰ তাংৎপৰ্যোদ্ধাৰ কৰে আৰু শেষত তথ্যবিশ্লেষণৰদ্বাৰা
সঠিকৰূপত দৃষ্টিৰ অনুভূতি জগায়।

11.1.1 উপযোজন ক্ষমতা (Power of Accomodation) :

চকুৰ লেন্‌ছখন আঁহযুক্ত জেলী (Jelly) সদৃশ পদাৰ্থৰে গঠিত। ইয়াৰ বক্ৰতা কিছু পৰিমাণে
চিলিয়াৰী পেশীএ (cilliary muscles) সলনি কৰিব পাৰে। চকুৰ লেন্ছৰ বক্ৰতাৰ পৰিবৰ্তনে
ইয়াৰ ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্যৰ পৰিবৰ্তন ঘটায়। পেশীবোৰৰ শিথিল অৱস্থাত লেন্‌ছখন ক্ষীণ হয়। এনে
তোমালোকে ওচৰৰ বস্তুবোলৈ চোৱা তেতিয়া চিলিয়াৰী পেশীৰ সংকোচন ঘটে। ইয়াৰ ফলত
দৈৰ্ঘ্য বাঢ়ে। ই আমাক ওচৰৰ বস্তু স্পষ্টকৈ দেখাত সহায় কৰে।

চকুৰ লেন্ছৰ ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্য পৰিবৰ্তন কৰিব পৰা সামৰ্থ্যক উপযোজন ক্ষমতা (accomodation)
বোলে। কিন্তু চকুৰ লেন্‌ছৰ ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্য এটা ন্যূনতম মানতকৈ কমাব নোৱাৰি। ছপা কৰা পৃষ্ঠা
এটা চকুৰ নিচেই ওচৰত ৰাখি পঢ়িবলৈ চেষ্টা কৰা। তোমালোকে অস্পষ্ট প্রতিবিম্ব দেখিবা
অথবা চকুত ক্লেশ অনুভৱ কৰিবা। বস্তু এটা অনায়াসে আৰু স্পষ্টকৈ দেখা পাবলৈ প্রায় 25
ছেমি দূৰত্বত ৰাখিব লাগিব। চকুৰ পৰা যি ন্যুনতম দূৰত্বত বস্তু এটা স্পষ্টকৈ আৰু কৃচ্ছসাধন
নকৰাকৈ দেখা পোৱা যায় তাক স্পষ্ট দৃষ্টিৰ ন্যূনতম Ya (least distance of distinct vision)
বুলি কোৱা হয়। ইয়াক চকুৰ নিকট বিন্দু (Near point) বুলিও কোৱা BA প্রাপ্ত বয়স্ক যুৱক-
যুৱতীৰ সুস্থ চকুৰ বাবে এই নিকট বিন্দু চকুৰ পৰা দূৰত্ব প্রায় 25 মে] | চকুৰে স্পষ্টকৈ দেখা
আটাইতকৈ দূৰৰ বিন্দুটোক দূৰ বিন্দু (Far Point) বোলে। সুস্থ চকুৰ বাবে দূৰ বিন্দু অসীমত
থাকে। সুস্থ চকুৱে চকুৰ পৰা 25 cm দূৰত্বৰ পৰা অসীমলৈ বস্তুবোৰ স্পষ্টকৈ দেখা পায়।
যায়। ইয়াকে কেটেৰেক্ট বা ছানি পৰা বোলে। ইয়াৰ বাবে আংশিকভাবে বা সম্পূৰ্ণকৈ দৃষ্টি শক্তি
লোপ পায়। কেটেৰেক্ট অস্ত্ৰোপচাৰৰ যোগে দৃষ্টি শক্তি পুনৰ ঘূৰাই অনাটো সম্ভৱ।

বিজ্ঞান

--- Page 196 ---
তোমালোকে জানানে?

11.2 দৃষ্টিৰ বিকাৰ আৰু তাৰ প্ৰতিকাৰ (DEFECTS OF VISION AND THEIR
CORRECTION):

কেতিয়াবা চকুৰ উপযোজন ক্ষমতা লাহে লাহে হাস পাব পাৰে। এনে অৱস্থাত মানুহে

স্পষ্টভাৱে আৰু অনায়াসে বস্তুবোৰ দেখা নাপায়। চকুৰ প্রতিসৰণমূলক বিকাৰৰ বাবে দৃষ্টিৰ
অনুভূতি ধূসৰ হৈ পৰে।

দৃষ্টিৰ প্ৰতিসৰণমূলক বিকাৰ প্ৰধানকৈ তিনিবিধ। এইকেইটা হ’ল — (i) মায়’পিয়া (myopia)

বা নিকট দৃষ্টিগ্রস্ততা। (ii) হাইপাৰ মেট্ৰ’পিয়া বা দূৰ দৃষ্টিগ্রস্ততা আৰু (iii) প্ৰেছবায়পিয়া বা
জৰাদৃষ্টি। এই বিকাৰসমূহ উপযুক্ত গোলাকাৰ লেন্ছৰ ব্যৱহাৰেৰে সংশোধন কৰিব পাৰি। তলত
আমি এই বিকাৰসমূহ আৰু ইহঁতৰ প্রতিকাৰ সম্পৰ্কে আলোচনা কৰিম।

(a) মায়’পিয়া বা নিকট দৃষ্টিগ্রস্তুতা (Myopia) 3

মায়’পিয়াক নিকট দৃষ্টিগ্রস্ততা বুলিও কোৱা হয়।
ATARI থকা ব্যক্তিয়ে ওচৰৰ বস্তুবোৰ ভালকৈ
দেখে কিন্তু দূৰৰ বস্তুবোৰ স্পষ্টকৈ দেখা নাপায়।
এই বিকাৰ থকা ব্যক্তিৰ দূৰবিন্দু অসীমতকৈ
ওচৰত থাকে। এনে মানুহে কেইমিটাৰমান
দূৰলৈকেহে স্পষ্টকৈ দেখে। মায়’পিয়া থকা
চকুৱে দূৰৰ বস্তুবোৰৰ প্রতিবিম্ব অক্ষিপটত গঠন
নকৰি ৰেটিনাৰ কিছু সন্মুখত [চিত্ৰ 11.2 (0) ]
গঠন কৰে। এই বিকাৰৰ কাৰণসমূহ হৈছে (i)
চকুৰ লেন্‌ছৰ অত্যধিক Tol বা (ii)
অক্ষিগোলকৰ দীঘল অৱস্থা। উপযুক্ত ক্ষমতাৰ
অৱতল লেন্ছ ব্যৱহাৰ কৰি এই বিকাৰ প্রতিকাৰ
কৰিব পাৰি। ইয়াক চিত্ৰ-1 1.2 (টোত ব্যাখ্যা কৰা
হৈছে। উপযুক্ত ক্ষমতাৰ অবতল লেন্‌ছৰ
ব্যৱহাৰে প্রতিবিম্বটো পুনৰ ৰেটিনালৈ ঘূৰাই
আনে আৰু এনেকৈ এই বিকাৰৰ প্রতিকাৰ হয়।

মানুহৰ চকু আৰু বাৰেবৰণীয়া পৃথিৱী

(a) মায়পিক চকুৰ দূৰবিন্দু

(৮) মায়পিক চকু

আজ os

(0) মায়পিয়ার সংশোধন

চি্ৰি-11.2
(a), (b) মায়পিক চকু আৰু (c) অবতল VSI সহায়ত মায়’পিয়াৰ সংশোধন

189

--- Page 197 ---
(b) হাইপাৰমেনট্ৰ’পিয়৷ বা দূৰ দৃষ্টিগ্ৰস্তুতা (Hypermetropia) 2
হাইপাৰমেতট্ৰ’পিয়াক দূৰ দৃষ্টিগ্ৰস্ততা বুলিও কোৱা হয়। হাইপাৰমেট্ৰ’পিয়া

+ থকা ব্যক্তি এজনে দূৰৰ বস্তুবোৰ স্পষ্টকৈ দেখে কিন্তু ওচৰৰ বস্তুবোৰ
ভালকৈ দেখা নাপায়। এনে ব্যক্তিৰ নিকট বিন্দু চকুৰ পৰা স্বাভাৱিক
(a) হাইপাৰম্টে পিক চকুৰ নিকট বিন্দু দূৰত্ব 25 cm তকৈ অধিক দূৰত্বত অৱস্থিত হয়। এনে ব্যক্তিয়ে কষ্ট

নকৰাকৈ পঢ়িবলৈ পঠন সামগ্ৰী চকুৰ পৰা 25 cm তকৈ বেছি দূৰত্বত
ৰাখিব লাগে। ইয়াৰ কাৰণ হ’ল বিকাৰগ্ৰস্ত চকুৰ লেন্‌ছে ওচৰৰ বস্তু এটাৰ

4 ন পৰা অহা পোহৰ ৰশ্মিবোৰ চিত্ৰ 11.3 (byw দেখুওৱাৰ দৰে অক্ষিপটৰ
পিছফালে থকা এটা বিন্দুলৈ অভিসাৰী কৰে। এই বিকাৰৰ কাৰণ হ’ল
(b) হাইপাৰম্টেপিক চকু (i) চকুৰ লেন্‌ছৰ ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্য যথেষ্ট বেছিবা (ii) অক্ষিগোলকটো যথেষ্ট

FE | উপযুক্ত ক্ষমতাৰ উত্তল RBI ব্যৱহাৰেৰে এই বিকাৰ প্রতিকাৰ
কৰিব পাৰি। ইয়াক চিত্ৰ 11.3 (2)ত ব্যাখ্যা কৰা হৈছে। এনে চছ্‌মাই
UPS প্ৰতিবিম্ব গঠনৰ বাবে প্রয়োজন হোৱা অতিৰিক্ত অভিসাৰী
ক্ষমতাৰ যোগান ধৰে।

(০) প্ৰেছবায়পিয়া (Presbyopia) 2

(0 হাইপাৰম্টে’পিক চকুৰ সংশোধন

চ্রি-11.3
বয়সৰ লগে লগে চকুৰ উপযোজন ক্ষমতা সাধাৰণতে কমি আহে।
স্স্প ৮৮.৮১৮ ৮৯১৬২ ws বাবে নিকট ৰি — —

তেওঁলোকে সংশোধনীমূলক DEM নহ’লে নিকটৱৰ্তী বস্তুবোৰ স্পষ্টকৈ

আৰু অনায়াসে চোৱাত অসুবিধা পায়। ইয়াকে প্ৰেছবায়’পিয়া বোলে। চিলিয়াৰী

পেশীবোৰ দুৰ্বল হৈ পৰিলে আৰু চকুৰ লেন্‌ছৰ নমনীয়তা কমি গ’লে এই বিকাৰ হয়।

এনে মানুহক সাধাৰণতে দ্বি-ফ’কছযুক্ত লেন্‌ছৰ আৱশ্যক হয়। সাধাৰণ দ্বি-ফ’কাছ MBS

উত্তল আৰু অৱতল দুয়োবিধ লেন্‌ছেই থাকে। ইয়াৰ ওপৰৰ অংশটো অৱতল লেন্ছ।

ইয়াৰ বাবে দূৰৰ চোৱাত সুবিধা হয়। তলৰ অংশটো এখন উত্তল IAA! ইয়াৰ বাবে
ওচৰৰ বস্তু চোৱাত সুবিধা হয়।

আজি কালি প্রতিসৰণমূলক বিকাৰবোৰ স্পৰ্শলেন্‌ছ (Contact lesns) বা শল্য চিকিৎসা

(Surgical interventions) যোগে সংশোধন কৰাটো সম্ভৱ হৈছে।

চকুৰ উপযোজন ক্ষমতা কি?

মায়’পিয়াগ্ৰস্ত চকু থকা মানুহ এজনে 1.2 mers বেছি দূৰৰ বস্তু স্পষ্টকৈ দেখা নাপায়।
যথোচিত দৃষ্টি ঘূৰাই আনিবলৈ কেনেধৰণৰ CRB ব্যৱহাৰ কৰিব লাগিব?

স্বাভাৱিক দৃষ্টিৰ এজন মানুহ এজনৰ বাবে দূৰ-বিন্দু আৰু নিকটবিন্দু কি?

ছাত্ৰ এজন শেষৰ বেঞ্চত বহিলে PEA চোৱাত অসুবিধা পায়। ল’ৰাজনে ভোগা বিকাৰটো
কি হ'ব পাৰে? ইয়াৰ সংশোধন কেনেকৈ কৰিব পাৰি?

190 বিজ্ঞান

--- Page 198 ---
তোমালোকে দেখা বিস্ময়কৰ বস্তুবোৰৰ কথা কোৱা,
তোমালোকে কোৱা যে সূৰ্যটো উজ্জ্বলকৈ জিলিকিছে,
মই তেওঁৰ উত্তাপ অনুভৱ কৰো, কিন্তু তেওঁ কেনেকৈ পাৰে
নতুবা দিন বা ৰাতি কেনেকৈ কৰে?

— fb. চিব্বাৰ (C. Cibber)
তোমালোকে জানানে আমাৰ চকুযোৰ আমাৰ মৃত্যুৰ পিছতো জীয়াই থাকিব পাৰে? আমাৰ মৃত্যুৰ পিছত চকুযোৰ দান
কৰি আমি এজন অন্ধ ব্যক্তিৰ জীৱন উজ্জ্বলাই তুলিব পাৰো।
উন্নয়নশীল দেশসমূহৰ প্ৰায় 35 নিযুত মানুহ অন্ধ আৰু এওঁলোকৰ সৰহ ভাগকেই আৰোগ্য কৰি তুলিব পাৰি। কৰ্ণিয়াজনিত
অন্ধতাৰ চিকাৰ প্রায় 4.5 নিযুত মানুহ দান দিয়া চকুৰ কৰ্ণিয়া প্রতিস্থাপনৰ যোগে আৰোগ্য কৰিব পাৰি। এই 4.5 নিযুত
মানুহৰ 60 শতাংশ 12 বছৰৰ তলৰ শিশু | গতিকে আমাৰ যিসকলৰ দৃষ্টিশক্তি আছে তেওঁলোকে দৃষ্টিশক্তি নথকা এজনলৈ
নেত্ৰদান নকৰোঁ কিয়? নেত্ৰদান কৰিবলৈ হ’লে আমি কি কি কথা মনত ৰখা উচিত?

a নেত্ৰদান কৰোঁতাসকল যিকোনো বয়সৰ বা লিংগৰ হব পাৰে। যিবিলাক লোকে DVN পৰিধান কৰে বা যিসকলৰ
ছানি পৰা (Cataract) ৰোগৰ অস্ত্ৰোপচাৰ হৈছে তেওঁলোকেও নেত্ৰদান দান কৰিব পাৰে। মধুমেহ (diabatis), উচ্চ
নু (Hypertension) আৰু এজমা ৰোগী আৰু যিসকলৰ কোনো সোঁচৰা বেমাৰ নাই তেওঁলোকেও নেত্ৰদান

পাৰে।
চকুযোৰ মৃত্যুৰ 4-5 ঘন্টাৰ ভিতৰতে আঁতৰাব লাগিব। ওচৰৰ নেত্ৰালয়ত (eyebank)S লগে লগে খবৰ দিব লাগে।
নেত্ৰালয়ৰ মানুহে মৃতকৰ ঘৰতে বা চিকিৎসালয়ত চকুযোৰ আঁতৰাব।
চকুযোৰ আঁতৰাওতে মাত্ৰ 10-15 মিনিট সময় লাগে। এইটো এটা সৰল প্ৰক্ৰিয়া আৰু ইয়াৰ দ্বাৰা কোনো অংগক্ষত

নহয়।
যিসকল লোক এইড্‌চ (AIDS), হেপাটিটিচ BUNS Geis, বিষম লিউকেমিয়া, ধনুষ্টংকাৰ, কলেৰা, মেনিন্‌জাইটিছ্‌
বা এনকেফেলাইটিছ আক্ৰান্ত বা যাৰ মৃত্যুৰ কাৰণ এনেবোৰ ৰোগ তেওঁলোকে নেত্ৰদান কৰিব নোৱাৰে। নেত্ৰালয়বোৰৰ
কাম হ’ল দান দিয়া চকুৰ সংগ্ৰহ, পৰীক্ষণ আৰু বিতৰণ। দান দিয়া সকলো চকু অতি নিয়মনিষ্ঠ চিকিৎসা পদ্ধতিৰে
পৰীক্ষা কৰা হয়। দান দিয়া যিবিলাক চকু সংস্থাপনৰ বাবে অনুপযোগী সেইবিলাক চকু গৱেষণা আৰু চিকিৎসা
এযোৰ চকুৱে কৰ্ণিয়াজনিত অন্ধতা থকা দুজনক দৃষ্টি দিয়ে।

11.3. প্রিলমৰ মাজেৰে পোহৰৰ প্রতিসৰণ (RETRACTION OF LIGHT
THROUGH A PRISM):

আমি এডোখৰ আয়তাকাৰ কাঁচৰ মাজেৰে পোহৰ কেনেকৈ প্রতিসৰিত হয় তাৰ বিষয়ে শিকিলোঁ।
কাঁচৰ টুকুৰাটোত থকাৰ দৰে সমান্তৰাল প্ৰতিসৰণ পৃষ্ঠবোৰত নিৰ্গত আপতিত ৰশ্মিৰ সমান্তৰাল
BI অৱশ্যে ই APIS সামান্য স্থানান্তৰিত হয়। স্বচ্ছ প্ৰিজম এটাৰ মাজেৰে পোহৰ কেনেকৈ
afore হ'ব? কাঁচৰ ত্ৰিভুজকাৰ fer এটা বিবেচনা কৰা। ইয়াৰ দুটা ত্ৰিভুজাকাৰ ভুমি
আৰু তিনিটা আয়তাকাৰ APTN পৃষ্ঠ থাকে। এই পৃষ্ঠতিনিটা পৰস্পৰ হেলনীয়া। দুটা পাৰ্শ্বায়
পৃষ্ঠৰ মাজৰ কোণটোক প্ৰিজমৰ কোণ বোলা হয়। কাঁচৰ ত্ৰিভুজাকাৰ প্রিজম এটাৰ মাজেৰে
পোহৰৰ প্রতিসৰণ বুজিবলৈ আমি এটা কাৰ্যকলাপ কৰো আঁহা।

মানুহৰ চকু আৰু বাৰেবৰণীয়া পৃথিৱী 191

--- Page 199 ---
192

প-11.1
ড্ৰয়িং বৰ্ড এখনত ড্বয়িং পিনৰ সহায়ত বগা কাগজ এখন লগাই লোৱা।
ইয়াত কাঁচৰ AST এটা এনেদৰে ৰাখা যাতে ই তাৰ ত্ৰিভুজাকাৰ এটা ভূমিৰ ওপৰত
থাকে। পেঞ্চিল এডালেৰে সহায়ত প্ৰিজমৰ ঘেৰটো আঁকা।
= প্ৰিজমটোৰ যিকোনো এটা প্ৰতিসৰণ পৃষ্ঠ ধৰা ABS হেলনীয়াকৈ PE এডাল সৰল
ৰেখা টানা।
চিত্ৰ 11.4ত দেখুওৱাৰ দৰে PE ৰেখাৰ ওপৰত দুটা পিন ধৰা } আৰু 0 পোতা।
আনখন পৃষ্ঠ ACS মাজেৰে P আৰু 0 বিন্দুত পোতা পিন দুটাৰ প্রতিবিম্বকেইটা
চোৱা।
= ROIS বিন্দুত আৰু দুটা পিন এনেদৰে পোতা যাতে ইহঁত P আৰু Q ৰ প্রতিবিম্বৰ
লগত একে সৰলৰেখাত থাকে।
PE, E বিন্দুত প্রিজমৰ সীমাৰ সৈতে মিলিত হৈছে (চিত্ৰ-11.4 চোৱা)। একেদৰে R
আৰু S বিন্দু দুটা সংযোগ কৰি বঢ়াই দিয়া। ধৰা হওঁক এই ৰেখা দুডালে ক্ৰমে E
আৰু F বিন্দুত প্রিজমৰ সীমাৰ সৈতে লগ লাগিছে। E আৰু F সংযোগ কৰা।
প্ৰিজমৰ প্ৰতিসৰণ পৃষ্ঠ AB আৰু AC ৰ ক্ৰমে E আৰু F বিন্দুত লম্ব টানা।
চিত্র 11.4ত দেখুওৱাৰ দৰে আপতন কোণ (<i), প্রতিসৰণ কোণ (<r) আৰু নিৰ্গত
কোণ (<c) ৰে চিহ্নিত কৰা।

800,
EZ

B ৪:
PE- আপতিত ৰশ্মি Zi- আপতন কোণ
EF— afore ৰশ্মি Zr — প্ৰতিসৰণ কোণ
FS— নিৰ্গত ৰশ্মি Ze = নিৰ্গত কোণ
ZA প্রিজমৰ কোণ ZD - বিচ্ছুৰিত কোণ

চ্ৱি-[ 1.4 : ত্ৰিভুজাকাৰ ao প্রিজমৰ মাজেদি পোহৰৰ প্ৰতিসৰণ

ইয়াত PE আপতিত ৰশ্মি, EF প্রতিসৰিত ৰশ্মি আৰু FS নিৰ্গত ৰশ্মি। তোমালোকে লক্ষ্য
কৰিবা যে প্রথম পৃষ্ঠ ABS পোহৰ ৰশ্মি বায়ুৰপৰা কাঁচত সোমাইছে। পোহৰ ৰশ্মি প্লতিসৰণৰ
পিছত অভিলম্বৰ দিশত বেঁকা হৈছে। দ্বিতীয় পৃষ্ঠ ACS পোহৰ ৰশ্মিটো কাঁচৰ পৰা বায়ুত
সোমাইছে। গতিকে ই অভিলম্বৰ পৰা আঁতৰলৈ বেঁকা হৈছে। প্ৰিজমৰ প্ৰতিখন প্ৰতিসৰণ
পৃষ্ঠত আপতন কোণ আৰু প্রতিসৰণ কোণৰ তুলনা কৰা। ই কাঁচৰ টুকুৰাৰ ক্ষেত্ৰত বেঁকা
হোৱাৰ দৰে একেনে? প্ৰিজমৰ চাৰিত্ৰিক আকাৰৰ বাবে নিৰ্গত আপতিত ৰশ্মিৰ দিশৰ সৈতে
এটা কোণত বেঁকা হয়। এই কোণটোক বিচ্যুতি কোণ বোলা হয়। এই ক্ষেত্ৰত < D হৈছে
বিচ্যুতি কোণ। ওপৰৰ কাৰ্যকলাপটোত বিচ্যুতি কোণটো চিহ্নিত কৰা আৰু ইয়াক জোখা।

বিজ্ঞান

--- Page 200 ---
11.4. কাঁচৰ প্ৰিজমৰদ্বাৰা বগা পোহৰৰ বিচ্ছুৰণ (DISPERSION OF WHITE

LIGHT BY A GLASS PRISM) :

তোমালোকে ৰামধেনুৰ চালে চকুৰোৱা ৰঙবোৰ নিশ্চয় দেখি বিমোহিত হৈছা নিশ্চয়! সূৰ্যৰ

বগা পোহৰে ৰামধেনুৰ বিভিন্ন ৰং কেনেকৈ সৃষ্টি কৰে? এই প্রশ্নটোৰ উত্তৰ দিয়াৰ আগতে

আমি fier মাজেৰে পোহৰৰ প্রতিসৰণলৈ উভতি যাম। fers হেলনীয়া প্রতিসৰণ

পৃষ্ঠকেইখনে এটা চিত্তাকৰ্ষক ঘটনা প্ৰদৰ্শন কৰে। এটা কাৰ্যকলাপৰ যোগে আমি এই বিষয়ে

_কাৰ্যকলাপ-11.2 _

= এখন ডাঠ কাগজ লোৱা আৰু ইয়াৰ মাজভাগত সৰু ফুটা এটা বা ঠেক ছিদ্ৰ এটা কৰা।

= ঠেক ছিদ্ৰটোত সূৰ্যৰ পোহৰ পৰিবলৈ দিয়া। ই বগা পোহৰৰ ঠেক কিৰণ (beam) এটা দিব।

= এতিয়া কাঁচৰ প্ৰিজম এটা লোৱা আৰু চিত্ৰ 11.5ত দেখুওৱাৰ দৰে ছিদ্ৰৰপৰা অহা পোহৰ
প্ৰিজমৰ পৃষ্ঠত পৰিবলৈ frat |

= প্ৰিজমটো লাহে লাহে ঘূৰোৱা যাতে ইয়াৰ পৰা ওলোৱা পোহৰ ওচৰৰ পৰ্দা এখনত পৰে।

= তোমালোকে কি দেখিলা ? তোমালোকে সুন্দৰ ৰঙীণ পটি কিছুমান দেখিবা। কিয় এনে
হয়?

প্ৰিজমটোৱে সম্ভৱতঃ আপতিত বগা পোহৰক ৰঙৰ
পটিবোৰলৈ বিভক্ত কৰিছে। ৰঙৰ পটিবোৰৰ দুই প্ৰান্তৰ ৰং
দুটালৈ লক্ষ্য কৰা | পৰ্দাত দেখা ৰংবোৰৰ অনুক্ৰম কি? ইয়াত
দেখা বিভিন্ন ৰংবোৰ হৈছে বেঙুনীয়া, ঘন নীলা, নীলা,
সেউজীয়া, হালধীয়া, কমলা আৰু ৰঙা; এইবোৰ চিত্ৰ বগা পোহৰৰ
11.5ত দেখুওৱা হৈছে। বৰ্ণ সমাহাৰ VIBGYOR ৰে কিৰণ
তোমালোকক ৰঙৰ অনুক্ৰমটো মনত ৰখাত সহায় কৰিব।
পোহৰৰ কিৰণ এটাৰ ৰঙীণ উপাংশৰ পটিবোৰকে তাৰ
বৰ্ণালী বোলে। তোমালোকে সকলো ৰং পৃথকভাবে দেখা
নাপাব পাৰা। তথাপিও কিবা এটা কাৰণত এটা ৰং আনটোতকৈ WOR CZ থাকে। ৰঙৰ
উপাংশসমূহৰ পৃথকীকৰণকে বিচ্ছুৰণ বুলি কোৱা হয়।

তোমালোকে দেখিলা যে প্ৰিজম এটাৰদ্বাৰা৷ বগা পোহৰ সাতটা ৰঙৰ উপাংশলৈ বিচ্ছুৰিত
হয়। আমি এই ৰংবোৰ কিয় পাওঁ ? eras মাজেদি পাৰ হওঁতে বিভিন্ন ৰঙৰ পোহৰ আপতিত
ৰশ্মিৰ সাপেক্ষে বিভিন্ন কোণত বেঁকা হয়। ৰঙা ৰঙৰ পোহৰ আটাইতকৈ কমকৈ আৰু বেঙুনীয়া
আটাইতকৈ বেছিকৈ বেঁকা হয়। এইদৰে বিভিন্ন ৰঙৰ ৰশ্মিবোৰ বিভিন্ন পথেৰে নিৰ্গত হৈ পৃথক
হয়। আমি বৰ্ণালীত এইদৰে পৃথক হোৱা ৰঙৰ পটিবোৰকে
দেখো।

সূৰ্যৰ পোহৰৰ বৰ্ণালী পাবলৈ প্ৰিজমৰ ব্যৱহাৰ কৰা প্রথম
ব্যক্তিজন আছিল চাৰ আইজাক নিউটন তেওঁ আন এটা প্ৰিজম
ব্যৱহাৰ কৰি ৰংবোৰ আৰু অধিক পৃথক কৰিবলৈ চেষ্টা
কৰিছিল। কিন্তু তেওঁ এই সাতটাতকৈ বেছি ৰং নাপালে। ইয়াৰ

AND প্রৰিজম

চি্রি-ঃ 1.5 প্রিজমৰ দ্বাৰা বগা পোহৰৰ বিচ্ছুৰণ

চি্রি- 1.6 বগা পোহৰৰ বণাৰ্লীৰ পুনৰ সংযোজন

মানুহৰ চকু আৰু বাৰেবৰণীয়া পৃথিৱী

193

--- Page 201 ---
চি্রি-! 1.7 আকাশত ৰামধেনু

বৰষুণৰ টোপাল
সুৰ পোহৰ

ৰঙা
বেঙুনীয়া

পিছত তেওঁ চিত্র 11.6ত দেখুওৱাৰ দৰে একেধৰণৰ দ্বিতীয়টো প্ৰিজম প্ৰথমটোৰ
ওলোটাকৈ বহুৱালে। ই বৰ্ণালীৰ সকলো ৰং দ্বিতীয় প্রিজমৰ মাজেদি যাবলৈ দিলে।
তেওঁ দ্বিতীয় প্রিজমৰ আনটো ফালৰ পৰা নিৰ্গত হোৱা বগা পোহৰৰ কিৰণ এটা
পালে। এই পৰ্যবেক্ষণটোৱে নিউটনক এটা ধাৰণা দিলে যে সূৰ্যৰ পোহৰ সাতটা
ৰঙেৰে গঠিত।

সূৰ্যৰ পোহৰৰ লেখীয়া বৰ্ণালী উৎপন্ন কৰা যিকোনো পোহৰক বগা পোহৰ বুলি
গণ্য কৰা হয়।

ৰামধেনু হৈছে বৰষুণৰ পিছত আকাশত সৃষ্টি হোৱা এবিধ প্রাকৃতিক বৰ্ণালী।
বায়ুমণ্ডলত থকা পানীৰ ক্ষুদ্ৰ টোপালবোৰত সূৰ্যৰ পোহৰৰ বিচ্ছুৰণ ঘটি ইয়াৰ সৃষ্টি
হয়। ৰামধেনু সদায় সূৰ্যৰ বিপৰীত দিশত সৃষ্টি হয়।

পানীৰ টোপালবোৰে ক্ষুদ্ৰ প্ৰিজমৰ দৰে কাম কৰে। এইবিলাকে আপতিত সূৰ্যৰ
পোহৰ প্ৰতিসৰিত আৰু বিচ্ছুৰিত কৰে, তাৰ পিছত আভ্যন্তৰীণ প্রতিফলন ঘটায় আৰু
অৱশেষত বৰষুণৰ টোপালৰ পৰা বাহিৰলৈ ওলাই আহোতে পুনৰ প্ৰতিসৰিত কৰে।
(চিত্ৰ 11.8) | পোহৰৰ বিচ্ছুৰণ আৰু আভ্যন্তৰীণ প্ৰতিফলনৰ বাবে বিভিন্ন ৰংবোৰ
পৰ্যবেক্ষকৰ চকুত সোমায়হি।

তোমালোকে ফৰকাল দিন এটাত সূৰ্যটো পিছলৈ ৰাখি জলপ্ৰপাত এটাৰ মাজেৰে

চিত্ৰ ঃ 1.8 ৰামধেনুৰ গঠন _ নতুবা পানীৰ ফুৱাৰা এটাৰ মাজেৰে আকাশলৈ চালেও ৰামধেনু দেখিবলৈ পাবা।
11.5. বায়ুমণ্ডলীয় প্ৰতিসৰণ (ATMOSPHERIC REFRACTION) :

তোমালোকে নিশ্চয় মন কৰিছা যে জুই শিখা বা বিকিৰক এটাৰ পৰা ওপৰলৈ যোৱা আলোড়িত

গৰম বায়ুৰ মাজেদি চালে বস্তুবোৰ কঁপি থকা যেন লাগে। জুইৰ ঠিক ওপৰতে থকা বায়ুখিনি

বেছি ওপৰত থকা বতাহতকৈ অধিক গৰম হয়। গৰম বায়ু ওপৰৰ চেঁচা বায়ুতকৈ পাতল (কম

ঘনত্বৰ) আৰু ইয়াৰ প্রতিসৰণাংক চেঁচা বায়ুতকৈ কিছু কম। যিহেতু প্রতিসাৰক মাধ্যমৰ (বায়ু)

ভৌতিক অৱস্থা সুস্থিৰ নহয় গতিকে গৰম বায়ুৰ মাজেদি চাই পঠোৱা বস্তু এটাৰ আপাত অৱস্থানৰ

সাল-সলনি ঘটে। লক্ষ্যবস্তু এনেদৰে কঁপি উঠাটো আমাৰ স্থানীয় পৰিবেশত কম মাত্ৰাত সংঘটিত

বায়ুমণ্ডলীয় প্রতিসৰণৰ ফল (পৃথিৱীৰ বায়ুমণ্ডলত পোহৰৰ প্রতিসৰণ)।

সু তৰাৰ আপাত Bey

*

ৰশ্মিপথ

প্ৰতিসৰণাংক »

f69-11.9
বায়ুমঙলীয় প্রতিসৰণৰ বাবে
তৰাৰ আপাত স্থান

194

তৰাবোৰৰ তিৰ্বিৰণিও বৃহৎ মাত্ৰাত একে ধৰণৰ ঘটনা। আমি ইয়াক কেনেকৈ
ব্যাখ্যা কৰিব পাৰো চাওঁ আঁহা।

তৰাৰ তিৰ্বিৰণি তৰাৰ পোহৰৰ বায়ুমণ্ডলীয় প্ৰতিসৰণৰ বাবেই a | তৰাৰ পোহৰ
পৃথিৱীৰ বায়ুমণ্ডলত অবিৰতভাৱে প্রতিসৰিত হয়। বায়ুমণ্ডলীয় প্রতিসৰণ ঘটা
মাধ্যমটোত প্ৰতিসৰণাংক ক্ৰমান্বয়ে সলনি হৈ থাকে। যিহেতু বায়ুমণ্ডলে তৰাৰ
পোহৰ অভিলম্বৰ দিশত বেঁকা কৰি দিয়ে তৰাটোৰ আপাত অৱস্থান, প্রকৃত
অৱস্থানতকৈ কিছু বেলেগ হয়। দিগন্তৰ ওচৰত থকা অৱস্থাত চালে তৰাটো
ইয়াৰ প্রকৃত অৱস্থানতকৈ কিছু ওপৰত থকা যেন লাগে (চিত্র 11.9)। আগৰ
পৰিচ্ছেদৰ উদাহৰণটোৰ দৰে যিহেতু পৃথিৱীৰ বায়ুমণ্ডলৰ ভৌতিক অৱস্থা সুস্থিৰ
নহয় গতিকে তৰাটোৰ আপাত অৱস্থানও সুস্থিৰ নহৈ সামান্য ইফাল-সিফাল হৈ

বিজ্ঞান

--- Page 202 ---
থাকে। যিহেতু তৰাবোৰ অতি দূৰত থাকে গতিকে ইহঁতক পোহৰৰ বিন্দু বুলি ধৰিব পাৰি।
তৰাৰ পৰা অহা পোহৰৰ গতিপথৰ কিছু পৰিবৰ্তন হৈ থাকে বাবে তৰাৰ আপাত অৱস্থানৰ
পৰিবৰ্তন হৈ থাকে আৰু চকুত সোমোৱা তৰাৰ পোহৰ কম বেছি হয়। তৰাটো কেতিয়াবা
উজ্জ্বল আৰু কেতিয়াবা স্নান যেন লাগে। এইটোৱেই হৈছে তিৰ্বিৰণি।
গ্ৰহবোৰ তিৰবিৰাই নাথাকে কিয়? AAAS পৃথিৱীৰ নিচেই ওচৰত অৱস্থিত আৰু সেইবাবে
সিহঁতক বিস্তৃত উৎস হিচাবে গণ্য কৰিব পাৰি। যদি আমি এটা গ্ৰহক
পোহৰৰ বহুতো বিন্দু উৎসৰ সমষ্টি বুলি ধৰোঁ তেন্তে সকলো বিন্দু উৎসৰ
পৰা আহি আমাৰ চকুত সোমোৱা পোহৰৰ পৰিবৰ্তনৰ গড় মান শূন্য হ'ব L

আৰু ইয়েই তিৰ্বিৰণিৰ প্রভাৱ নস্যাৎ কৰে। ভক্তা,

অগ্রিম সূৰ্যোদয় আৰু পলম সূৰ্যাস্ত (Advance sunrise and ৰ মম ২}

delayed sunset) : j । পৃথিৱী

বায়ুমণ্ডলীয় প্ৰতিসৰণৰ বাবে প্ৰকৃত সূৰ্যোদয়ৰ সময়তকৈ 2 মিনিট
আগেয়ে আৰু সূৰ্যাস্তৰ প্ৰকৃত সময়ৰ 2 মিনিট পিছতে সূৰ্য দৃশ্যমান হৈ
থাকে। প্রকৃত সূৰ্য্যেদয় মানে সূৰ্যই প্রকৃততে দিগন্ত পাৰ হোৱাটোকে
বুজো চিত্ৰ 11.10 ত দিগস্তৰ সাপেক্ষে সূৰ্যৰ প্ৰকৃত আৰু আপাত অৱস্থান
দেখুওৱা হৈছে। প্রকৃত সূৰ্যাস্ত আৰু আপাত সূৰ্যাস্তৰ মাজৰ সময়ৰ পাৰ্থক্য প্রায় 2 মিনিট।

চ্রৰিণ[1.10

সূৰ্যোদয় আৰু সূৰ্যাস্তৰ সময়ত সূৰ্যৰ চাকটো আপাতভাৱে চেপেটা দেখাৰ কাৰণো একেই।
11.6. পোহৰৰ বিক্ষেপণ (SCALLERING OF LIGHT) :

আমাৰ চৌপাশৰ বিভিন্ন বস্তুৰ লগত পোহৰৰ ক্ৰিয়া-প্ৰতিক্ৰিয়াই প্ৰকৃতিৰ বহুকেইটা বিস্ময়কৰ
ঘটনাৰ সৃষ্টি কৰে। আকাশৰ নীলা ৰং, গভীৰ সমুদ্ৰৰ পানীৰ ৰং, সূৰ্যেদয় আৰু সূৰ্যাস্তৰ সময়ৰ
বেলিৰ ৰঙা আভা হ’ল আমাৰ পৰিচিত কেইটামান বিচিত্ৰ পৰিঘটনা ৷ আগৰ শ্ৰেণীত তোমালোকে
কলয়ডীয় কণাৰ দ্বাৰা পোহৰৰ বিক্ষেপণৰ বিষয়ে শিকিছা। প্ৰকৃত Ux এটাৰ মাজেৰে পাৰ
হোৱা পোহৰৰ কিৰণ এটাৰ গতিপথ দৃশ্যমান নহয়। কিন্তু কলয়ডীয় Barto কণাবোৰৰ আকাৰ
আপেক্ষিকভাৱে ডাঙৰ বাবে তাৰ মাজেৰে যোৱা পোহৰৰ কিৰণৰ গতিপথ দৃশ্যমান হয়।

11.6.1. টিণ্ডেল পৰিঘটন৷ (Tyndall effect) :

পৃথিৱীৰ বায়ুমণ্ডল ক্ষুদ্ৰ ক্ষুদ্ৰ কণাৰ এটা সানমিহলি Piet | এই কণাবোৰৰ ভিতৰত আছে
ধোঁৱা, পানীৰ ক্ষুদ্ৰ টোপাল, উপঙি থকা ধুলিকণা আৰু বায়ুৰ অণু। পোহৰৰ কিৰণ এটাই এই
মিহি কণাবোৰত খুন্দা মাৰিলে ইয়াৰ গতিপথ দৃশ্যমান হৈ পৰে। এই কণাবোৰত বিক্ষিপ্ত প্রতিফলন
ঘটাৰ পিছত পোহৰ আমাৰ ওচৰ পায়হি। কলয়ডীয় কণাত পোহৰৰ বিক্ষেপণৰ বাবে টিণ্ডেল
পৰিঘটনাৰ সৃষ্টি হয়, যাৰ বিষয়ে তোমালোক নৱম শ্ৰেণীত পঢ়িছা। ধোঁৱাৰে পূৰ্ণ কোঠা এটাত
সৰু ফুটা এটাইদি সূৰ্যৰ মিহি কিৰণ এটা সোমালে এই পৰিঘটনাটো চকুত পৰে। অৰ্থাৎ পোহৰৰ
বিক্ষেপণৰ বাবে কণাসমূহ দৃশ্যমান হৈ পৰে। ঘন হাবিত, গছ লতাৰে আবৃত ঠাইৰ মাজেৰে সূৰ্যৰ
পোহৰ পাৰ হৈ গ’লেও টিণ্ডেল পৰিঘটনা দৃশ্যমান হয়। ইয়াত কুঁৱলীৰ ক্ষুদ্ৰ পানীৰ টোপালবোত
পোহৰ বিক্ষেপন হয়।

বিক্ষিপ্ত পোহৰৰ ৰং, বিক্ষিপ্ত কৰা কণাসমূহৰ আকাৰৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে। অতি সুক্ষ্ম কণাবোৰে
নীলা ৰং আৰু ডাঙৰ আকাৰৰ কণাবোৰে অধিক তৰংগ দৈৰ্ঘ্যৰ পৌহৰ বিক্ষিপ্ত কৰে। যদি পোহৰ
বিক্ষিপ্ত কৰা কণাসমূহৰ আকাৰ যথেষ্ট ডাঙৰ হয় তেন্তে বিক্ষিপ্ত পোহৰৰ ৰং বগাও হ'ব পাৰে।

মানুহৰ চকু আৰু বাৰেবৰণীয়া পৃথিৱী

সুযোদয় আৰু সূযাক্তত
বায়ুমণ্ডলীয় HOA প্রভাৱ

195

--- Page 203 ---
চ্ৰিা 1.11

11.6.2. মুকলি আকাশৰ ৰং নীলা কিয় ? (Why is the colour of the clear sky blue?)

বায়ুৰ অণু আৰু বায়ুমণ্ডলৰ অন্যান্য সূক্ষ্ম কণাবোৰৰ আকাৰ দৃশ্যমান পোহৰৰ তৰংগ দৈৰ্ঘ্যতকৈ
কম। এই কণাবোৰ ৰঙা মূৰৰ দীঘল তৰংগ দৈৰ্ঘ্যৰ পোহৰতকৈ নীলা মূৰৰ চুটি পোহৰ বিক্ষিপ্ত
কৰাত বেছি কাৰ্য্যকৰী। ৰঙা পোহৰৰ তৰংগ দৈৰ্ঘ্য নীলা পোহৰতকৈ 1.8 গুণ বেছি। গতিকে
যেতিয়া সূৰ্যৰ পোহৰ বায়ুমণ্ডলৰ মাজেৰে পাৰ হয় তেতিয়া বায়ুৰ ক্ষুদ্ৰ কণাবোৰে নীলা ৰং (চুটি
তৰঙ্গদৈৰ্ঘ্যৰ) ৰঙাৰ তুলনাত বেছিকৈ বিক্ষিপ্ত কৰে। এই বিক্ষিপ্ত নীলা পোহৰ আমাৰ চকুত
সোমায়। পৃথিৱীৰ যদি বায়ুমণ্ডল নাথাকিলেহেঁতেন, তেন্তে বিক্ষেপণ নহ’লহেঁতেন। তেতিয়া
আকাশ এন্ধাৰ হৈ থাকিলহেঁতেন। অতি উচ্চতাৰে উৰা মৰা বিমান যাত্ৰীসকলৰ বাবে আকাশখন
এন্ধাৰ যেন লাগে, কাৰণ তেনে উচ্চতাত বিক্ষেপণৰ প্রভাৱ কম।

তোমালোকে নিশ্চয় লক্ষ্য কৰিছা যে বিপদ সংকেত দিয়া পোহৰৰ ৰং ৰঙা। কি কাৰণে
জানানে? কুঁৱলী বা ধোঁৱাই ৰঙা ৰঙ আটাইতকৈ কমকৈ বিক্ষিপ্ত কৰে। সেইবাবে ইহঁতক দূৰৰ
পৰা একে ৰূপতে দেখা যায়।
11.6.3 সূৰ্যোদয় আৰু সূৰ্যাস্তৰ সময়ত সূৰ্যৰ ৰং (Colour of Sun at sunrise and
sunset) :

তোমালোকে সূৰ্যাস্ত আৰু সূৰ্যোদয়ৰ সময়ত আকাশখন আৰু বেলিটো দেখিছানে?
তোমালোকে ভাবি চাইছানে সূৰ্যটো আৰু চাৰিওকাষৰ আকাশ কিয় ৰঙা হয়? আকাশৰ নীলা
ৰং হোৱা আৰু সূৰ্যোদয় আৰু সূৰ্যাস্তৰ সময়ত সূৰ্য্যৰ ৰং ৰঙচুৱা হোৱাৰ কাৰণ বুজিবৰ বাবে আমি
এটা কাৰ্যকলাপ কৰো "=, |

= এখন | অভিসাৰী ন CRS (L) ফ’কাছত এটা শক্তিশালী পোহৰৰ উৎস (9) ৰাখা।
লেন্‌ছখনে সমান্তৰাল পোহৰৰ কিৰণ এটা দিব।
= এই পোহৰৰ কিৰণক পৰিষ্কাৰ পানীৰে পূৰ্ণ স্বচ্ছ কাঁচৰ পাত্ৰ [')ৰ মাজেৰে যাবলৈ দিয়া।
= এই পোহৰৰ কিৰণক ডাঠ কাগজৰ ফুটা (0) এটাৰ মাজেৰে পাৰ হ'বলৈ দিয়া। চিত্ৰ
11.11ত দেখুওৱাৰ দৰে দ্বিতীয় অভিসাৰী cre (L,) এখনৰ সহায়ত পৰ্দা (MN)
এখনত ফুটাটোৰ ফুটাটোৰ স্পষ্ট প্ৰতিবিম্ব গঠন কৰা।
= পাত্ৰটোত প্রায় 2 La পৰিষ্কাৰ পানীত 200 g ছ'ডিয়াম থায়’চালফেট (হাইপ’) দ্ৰৱীভূত
কৰা। 1 ৰ পৰা 2 ml গাঢ় চালফিউৰিক এচিড পানীত মিহলাই frat | তোমালোকে কি
লক্ষ্য কৰিলা?
তোমালোকে 2ৰ পৰা 3 মিনিট সময়ৰ পিছত সুক্ষ্ম অনুবীক্ষণিক চালফাৰ কণাসমূহৰ
অধঃক্ষেপণ হোৱা দেখিবা। চালফাৰ কণাসমূহ গঠন হবলৈ আৰম্ভ কৰিলে তোমালোকে কাঁচৰ
M পাত্ৰটোৰ তিনি ফালৰপৰা নীলা পোহৰ
দেখিবা। ইয়াৰ কাৰণ হ’ল সূক্ষ্ম কলয়ডীয়
চালফাৰ কণাবোৰৰ দ্বাৰা চুটি তৰংগ দৈৰ্ঘ্যৰ
বিক্ষেপণ। ফুটাৰ ফালে মূৰ কৰি থকা চতুৰ্থ
দিশত নিৰ্গত পোহৰৰ ৰঙলৈ লক্ষ্য কৰা
পৰ্দাত প্রথমে কমলা ৰঙা ৰং আৰু পিছত
উজ্জ্বল ৰক্তবৰ্ণৰ প্ৰতিবিম্ব দেখা পোৱা যাব
এই কাৰ্যকলাপটোৱে পোহৰৰ বিক্ষেপণ

কলয়ডীয় দ্ৰৱণত পোহৰৰ বিষ্ষিপ্ডীকৰণ ALT PUT সঁজুলি

196

বিজ্ঞান

--- Page 204 ---
প্রদৰ্শন কৰে; ই তোমালোকক আকাশৰ নীলা ৰং আৰু সূৰ্যোদয়
আৰু সূৰ্যাস্তৰ সময়ত সূৰ্যৰ ৰঙা ৰঙৰ কাৰণ বুজাত সহায় কৰিব।

দিগস্তৰ ওচৰত সূৰ্যৰ পোহৰ আমাৰ চকুত সোমোৱাৰ পূৰ্বে
বায়ুমণ্ডলৰ আপেক্ষিকভাৱে ডাঠ তৰপবোৰৰ মাজেৰে যথেষ্ট দূৰত্ব নীলা RES AAC ৰঙচুৱা
অতিক্ৰম কৰে (চিত্ৰ 11.12)। hae © 2

কিন্তু মূৰৰ ওপৰত থকা সূৰ্যৰ পোহৰে তুলনামূলকভাবে কম -_ ওচৰত /*_
দূৰত্ব অতিক্ৰম কৰে। দুপৰীয়া সূৰ্যৰ ৰং বগা কাৰণ নীলা আৰু
বেঙুনীয়া ৰঙৰ কিঞ্চিৎতহে বিক্ষিপ্ত হয়। দিগন্তৰ ওচৰত নীলা ৰঙৰ
সৰহভাগ আৰু চুটি তৰংবোৰ কণাসমূহে বিক্ষিপ্ত কৰি আঁতৰাই
ADT | সেইবাবে আমাৰ চকুত পৰা পোহৰ অধিক তৰংগ দৈৰ্ঘ্যৰ।
ই সূৰ্যক ৰঙচুৱা আভা প্রদান কৰে।

নীলা কমকৈ PES

fo9-11.12

FMA আৰু PST সময়ত বেলিটো ৰঙা পৰা

চকুৰ ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্য সালসলনি কৰি দূৰত অথবা ওচৰত থকা বস্তু ফ’কাছ কৰিব পৰা ANAS চকুৰ উপযোজন
ক্ষমতা বোলে।

চকুৰপৰা যি ন্যূনতম দূৰত্ব বস্তু এটা স্পষ্টকৈ আৰু চকুত জোৰ নপৰাকৈ দেখা পোৱা যায় তাক চকুৰ নিকট বিন্দু বা
স্পষ্ট দৃষ্টিৰ ন্যূনতম দূৰত্ব বুলি কোৱা হয়। নিয়মীয়া দৃষ্টি শক্তিৰ সদ্য প্ৰাপ্তবয়স্কৰ বাবে এই দূৰত্ব 25 cm |

দৃষ্টিৰ সাধাৰণ প্রতিসৰণমূলক ক্ৰটীসমূহ হ’ল মায়’পিয়া, হাইপাৰমেট্ৰ’পিয়া আৰু প্ৰেছবায়’পিয়া। মায়’পিয়া (নিকট
দৃষ্টিগ্ৰস্তুতা — দূৰৰ বস্তুৰ প্ৰতিবিম্ব ৰেটিনাৰ আগত গঠন হয়) উপযুক্ত ক্ষমতাৰ অবতল লেন্ছ ব্যৱহাৰ কৰি শুধৰাব

পাৰি। হাইপাৰ CHG PR (দূৰ দৃষ্টিগ্ৰস্তুতা -ওচৰৰ বস্তুৰ প্ৰতিবিম্ব ৰেটিনাৰ পিছত গঠন হয়।) উপযুক্ত ক্ষমতাৰ উত্তল
CRE ব্যৱহাৰ কৰি শুধৰাব পাৰি বৃদ্ধ । বয়সত চকুৰ উপযোজন ক্ষমতা লোপ পায়।

বগা পোহৰক উপাংশ ৰংবোৰলৈ পৃথিকীকৰণকে বিচ্ছুৰণ বোলে।
পোহৰৰ বিক্ষেপণৰ বাবে আকাশৰ ৰং নীলা আৰু সূৰ্যোদয় আৰু সূৰ্যাস্তৰ সময়ত সূৰ্যৰ ৰং ৰঙা হয়।

1. মানুহৰ চকুৱে চকুৰ লেন্‌ছৰ ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্য সালসলনি কৰি বিভিন্ন দূৰত্বত অৱস্থিত বস্তু ফ’কাছ কৰিব পাৰে।
ইয়াৰ কাৰণ হ’ল —
(a) প্ৰেছবায়পিয়া (b) উপযোজন ক্ষমতা
(c) নিকট দৃষ্টিগ্ৰস্তত (0) দূৰ দৃষ্টিগ্রস্ততা
2. মানুহৰ চকুৱে বস্তু এটাৰ প্ৰতিবিম্ব গঠন কৰাৰ স্থান
(a) কৰ্ণিয়া (Cornea) (b) চকুৰ পতা (Iris)
(০) চকুৰ মণি (Pupil) (0) অক্ষিপট (Retina)

মানুহৰ চকু আৰু বাৰেবৰণীয়া পৃথিৱী 197

--- Page 205 ---
198

. নিয়মীয়া দৃষ্টিৰ সদ্য প্ৰাপ্তবয়স্কৰ বাবে স্পষ্টকৈ দেখা ন্যুনতম দূৰত্ব -=

(8) 25m (b) 2.5 cm
(c) 25 cm (d) 2.5m

._ চকুৰ কি অঙ্গৰ ক্ৰিয়াৰ বাবে চকুৰ RES ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্যৰ পৰিবৰ্তন হয়?

(a) চকুৰ মণি (৮) অক্ষিপট
(c) চিলিয়াৰী (0) চকুৰ পতা

._ এজন মানুহৰ দূৰ BATS) সংশোধনৰ বাবে -5.5 ডায়প্টাৰ ক্ষমতাৰ CRS আৱশ্যক৷ তেওঁৰ নিকট দৃষ্টিগ্রস্ততাৰ

সংশোধনৰ বাবে আৱশ্যকীয় RS ক্ষমতা-1.5 ডায়প্টাৰ হ’লে (i) দূৰ দৃষ্টিপ্রস্ততা (1) নিকট দৃষ্টিগ্ৰস্ততাৰ
সংশোধনৰ বাবে আৱশ্যক হোৱা RBS ফ’কাছ দৈৰ্ঘ্য কিমান?

._ নিকট দৃষ্টিগ্রস্ত মানুহ এজনৰ দূৰ বিন্দু চকুৰ সন্মুখত 80 cm দূৰত্বত। এই বিকাৰৰ সংশোধনৰ বাবে প্রয়োজন

হোৱা RR প্রকৃতি কি আৰু ক্ষমতা কিমান?

._ দূৰ দৃষ্টিগ্রস্ততাৰ সংশোধন দেখুৱাই ৰশ্মিচিত্ৰ অংকন কৰা। দূৰ দৃষ্টিপ্রস্ত চকু এটাৰ বাবে নিকট বিন্দু 1 m1 এই

বিকাৰৰ সংশোধনৰ বাবে প্রয়োজন হোৱা লেন্্‌ছৰ ক্ষমতা কিমান? ধৰি লোৱা স্বাভাৱিক চকুৰ বাবে নিকট

বিন্দু 25 গো] |

. সাধাৰণ চকুৱে এটা 25 স৷]তকৈ ওচৰত ৰখা বস্তু দেখা নাপায় কিয়?

._ চকুৰ পৰা লক্ষ্যবস্তুৰ দূৰত্ব বঢ়াই নিলে চকুৰ ভিতৰত প্ৰতিবিম্বৰ দূৰত্বৰ কি হয়?
._ তৰাই তিৰ্বিৰাই কিয়?

._ গ্রহই তিৰ্বিৰাই নাথাকে কিয়?

. ৰাতিপুৱা সূৰ্যক ৰঙচুৱা দেখি কিয়?

._ মহাকাশচাৰী এজনে আকাশৰ ৰং নীলাৰ পৰিবৰ্তে ক’লা দেখে কিয়?


--- Page 206 ---
অষ্যায়-1 2
Se

(ELECTRICITY) H6V7P7.

আধুনিক সমাজত বিদ্যুতৰ এক সুকীয়া ঠাই আছে। ই এক নিয়ন্ত্ৰণ কৰিব পৰা আৰু সুবিধাজনক
শক্তিৰ প্রকাৰ, যি ঘৰ, বিদ্যালয়, চিকিৎসালয়, কাৰখানা আদি বিভিন্ন ক্ষেত্রত ব্যৱহাৰ হয়। বিদ্যুৎ
কিহেৰে গঠন হয়? ই বিদ্যুৎ বৰ্তনীত কেনেকৈ প্রবাহিত হয়? বিদ্যুৎবৰ্তনীত প্রবাহ নিয়ন্ত্ৰণ বা
পৰিচালনা কৰিবলৈ কি কি কাৰক আছে? এই অধ্যায়ত আমি এই প্ৰশ্নসমূহৰ উত্তৰ দিবলৈ যত্ন
কৰিম। আমি বিদ্যুৎ প্রবাহৰ তাপীয় ক্ৰিয়া আৰু ইয়াৰ ব্যৱহাৰৰ বিষয়েও আলোচনা কৰিম।

12.1. বিদ্যুৎ প্ৰবাহ আৰু বৰ্তনী (ELECTRIC CURRENT AND CIRCUIT) :

আমি বায়ুৰ প্রবাহ আৰু পানীৰ প্ৰবাহৰ লগত সুপৰিচিত। আমি জানো যে — নদীৰ
পানীৰ HS হ’ল বৈ যোৱা পানী। একেদৰে, যদি এডাল পৰিবাহীৰ (যেনে এডাল ধাতুৰ তীৰ)
মাজেৰে বিদ্যুৎ আধান চালিত হয় তেন্তে আমি কওঁ যে পৰিবাহীডালত বিদ্যুৎ প্রবাহ আছে।
আমি জানো যে এটা DHS কোষবিলাকে (বা, সঠিক ক্ৰমত সজোৱা এটা বেটেৰীয়ে) BOs
বাল্বটো জ্বলাবৰ বাবে ইয়াৰ মাজেৰে আধান চালিত কৰে বা বিদ্যুৎ প্রবাহ কৰোৱায়। আমি
এইটোও জানো যে BS চাবিটো (Switch) দিলেহে ই পোহৰ দিয়ে। এটা চাবিয়ে কি কৰে?
চাবিয়ে বাল্ব আৰু কোষৰ মাজত পৰিবহনমূলক সংযোগ স্থাপন Hes | বিদ্যুৎ প্ৰবাহৰ নিৰবিচ্ছিন্ন
আৰু বন্ধ পথ এটাকে বৰ্তনী বোলে। এতিয়া বৰ্তনীটো কোনো ঠাইত ভংগ কৰিলে (বা যদি
DECOM চাবিটো মুক্ত কৰা হয়) তেন্তে প্রবাহ বন্ধ হয় আৰু বাল্বটো THAT |
বিদ্যুৎ SAE আমি কেনেকৈ প্রকাশ কৰোঁ ?একক সময়ত কোনে৷ বিশেষ ক্ষেত্ৰফলৰ মাজৰে
চালিত আধানৰ পৰিমাণে বিদ্যুৎ প্রবাহ বুজায়। অন্য কথাত, ই হৈছে বিদ্যুৎ আধানৰ প্রবাহৰ
হাৰ। ধাতুৰ তাঁৰৰ বৰ্তনীত ইলেক্ট্ৰনবোৰ হ’ল প্রবাহী আধান। অৱশ্যে বিদ্যুতৰ পৰিঘটনাবোৰৰ
আৱিষ্কাৰৰ সময়ত ইলেক্ট্ৰনৰ বিষয়ে কোনে জ্ঞাত নাছিল। সেইবাবে ধনাত্মক আধানৰ গতিকহে
বিদ্যুৎ প্রবাহ বুলি বিবেচনা কৰা হৈছিল আৰু ইয়াৰ গতিৰ দিশকেই বিদ্যুৎ প্রবাহৰ দিশ বুলি কোৱা
হৈছিল। পৰম্পৰাগতভাৱে এটা বিদ্যুৎ বৰ্তনীত প্ৰবাহৰ দিশ খণাত্মক আধানযুক্ত ইলেকট্ৰনবিলাকৰ
গতিৰ দিশৰ বিপৰীতে লোৱা হয়।


--- Page 207 ---
যদি কোনো পৰিবাহীৰ যিকোনো প্ৰস্থচ্ছেদৰ মাজেৰে t সময়ত মুঠ 0 আধান চালিত হয়
তেতিয়া প্রস্থচ্ছেদটোৰ মাজেৰে বিদ্যুৎ প্রবাহ হ’ব | —

b= 2 (12.1)

বিদ্যুৎ আধানৰ এচ, আই, একক হৈছে কুলম্ব (0), যি প্ৰায় 6 x 10'8 টা ইলেক্‌ট্ৰনত থকা
আধানৰ সমপৰ্যায়ৰ (আমি জানো যে এটা ইলেক্ট্ৰনৰ 1.6 x 10:৬(ধণণাত্মক আধান থাকে)
বিদ্যুৎ প্রবাহক এম্পিয়াৰ (A) এককত প্রকাশ কৰা হয়। ই ফৰাচী বিজ্ঞানী Andre-Marie
Ampere (1775-1836) ৰ নামৰ পৰা আহিছে। প্ৰতি ছেকেণ্ডত এক কুলম্ব

10
আধানৰ প্রবাহক এক এম্পিয়াৰ বুলি কোৱা হয়। অর্থাৎ 14 =]; ৷ প্রবাহৰ সৰু মানক

মিলিএম্পিয়াৰ (1 mA = 103 A) বা মাইক্ৰ’এম্পিয়াৰ (1A =
10%/%) ত প্রকাশ কৰা হয়। এমিটাৰ নামৰ সঁজুলিৰ সহায়েৰে এটা
বৰ্তনীৰ বিদ্যুৎ প্ৰবাহ জোখা হয়। ইয়াক প্রবাহ জুখিব লগা বৰ্তনীটোত
সদায় শ্ৰেণীবদ্ধভাৱে সংযোগ কৰা হয়। চিত্র 12.1ত এটা কোষ,
এটা বাল্ব, এটা AAT চাবি আৰু এটা এমিটাৰৰ সৈতে গতানুগতিক
বৈদ্যুতিক বৰ্তনী এটাৰ নক্সা চিত্ৰ দেখুওৱা হৈছে।

মন কৰিবলগীয়া যে বৰ্তনীটোত বিদ্যুৎ প্রবাহ কোষটোৰ ধনাত্মক
প্ৰান্তৰ পৰা ANSE প্ৰান্তলৈ বাল্ব আৰু এমিটাৰৰ মাজেৰে চালিত
হৈছে।

+

৮ + ত

চ্ৱি 12.1
কোষ, এমিটাৰ, বৈদ্যাতিক বাল্ব আৰু ANF DIRT সৈতে
এটা বৈদ্যুতিক বতৰ্নীৰ নক্সা চিত্ৰ

উদাহৰণ 12.1
এটা বৈদ্যুতিক বাল্বৰ তাঁৰডালে (filament) 10 মিনিট সময় 0.5 A প্রবাহ লয়। বৰ্তনীটোত
চালিত হোৱা বৈদ্যুতিক আধানৰ পৰিমাণ উলিওৱা।
সমাধান ঃ
আমাক দিয়া আছে, ! = 0.5 A, t= 10 min = 600 ৪. সমীকৰণ 12.1 ৰ পৰা আমি পাওঁ
00=17
=0.5A x 600s
=300C.

1. এটা বৈদ্যুতিক বৰ্তনী বুলিলে কি বুজা?
2. প্ৰবাহৰ এককৰ সংজ্ঞা দিয়া।
3. এক কুলম্ব আধান হ’বলৈ প্রয়োজন হোৱা ইলেকট্ৰনৰ সংখ্যা গণনা FAT |


--- Page 208 ---
পৰিবাহী এডালৰ ভিতৰত আধানৰ ‘প্রবাহ’ ('Flow' of charges inside a wire)

ধাতুৱে কেনেকৈ বিদ্যুৎ প্ৰবাহিত কৰে? তুমি ভাবিব পাৰা যে কম শক্তিৰ ইলেক্ট্নবোৰৰ বাবে গোটা পৰিবাহীৰ
মাজেৰে পাৰ হৈ যাবলৈ বহুত অসুবিধা হয়। গোটা বস্তুৰ অন্তৰ্ভাগত পৰমাণুবিলাক পৰস্পৰৰ পৰা অতি কম
ব্যৱধানত ঠাঁহ খাই থাকে। কিন্তু ই প্ৰমাণিত হৈছে যে ইলেকট্ৰনবিলাকে সম্পূৰ্ণ গোটা স্ফটিকৰ মাজেৰে AT SITS
সম্ভৱ হোৱাৰ দৰে সহজ আৰু সাৱলীলভাৱে ‘ভ্ৰমণ’ কৰিব পাৰে। অৱশ্যে পৰিবাহীৰ মাজেৰে ইলেকট্ৰনৰ
‘ofS’ আৰু শূন্যস্থানৰ মাজেৰে আধানৰ গতিৰ মাজত বহুত পাৰ্থক্য আছে। যেতিয়া এক স্থিৰ প্রবাহ কোনো

?

পৰিবাহীৰ মাজেৰে সঞ্চালিত হয়, তেতিয়া তাত থকা ইলেক্‌ট্ৰনবিলাক ইয়াৰ পৰিবাহীৰ মাজেৰে এটা বিশেষ
গড় “অপৱাহ দ্ৰুতিৰে” (drift speed) গতি কৰে। কম পৰিমাণৰ প্ৰবাহ কঢ়িওৱা তামৰ তাঁৰ এডালৰ ক্ষেত্রত
এই অপৱাহ দ্ৰুতিৰ মান নিৰ্ণয় কৰিব পাৰি আৰু পোৱা গৈছে যে ইয়াৰ মান প্রকৃততে অতি কম, প্রায় Imms!
ৰ সমান। তেনেহ’লে চাবিটো দিয়াৰ লগে লগে কেনেকৈ বাল্বটো জ্বলি উঠে ?ইলেক্ট্ৰন এটাই বিদ্যুৎ উৎসৰ এটা
প্ৰান্তৰ পৰা যাত্ৰা আৰম্ভ কৰি বাল্বটোৰ মাজেৰে গৈ আনটো প্ৰান্তত কায়িকভাৱে উপনীত হ’লেহে প্রবাহৰ
সূচনা VI এনে নহয়, কাৰণ পৰিবাহী তাঁৰৰ মাজেৰে ইলেক্ট্ৰনৰ কায়িক অপৱাহ এটা অতি মন্থৰ প্রক্ৰিয়া । প্রবাহ
সঞ্চালনৰ প্রকৃত প্ৰণালীটো বৰ চমকপ্ৰদ, ইয়াৰ দ্ৰুতি পোহৰৰ দ্ৰুতিৰ প্রায় সমান। কিন্তু এইখিনি এই কিতাপৰ
পৰিসৰৰ SAS | পৰৱৰ্তী পৰ্যায়ত এই বিষয়ে অন্বেষণ কৰিব লাগে বুলি তোমাৰ অনুভৱ হয়নে?

তোমালোকে জানা

12.2. বিদ্যুৎ বিভৰ আৰু বিভৰভেদ (ELECTRIC POTENTIAL AND
POTENTIAL DIFFERENCE):
বিদ্যুৎ আধানক কিহে গতি দিয়ে? পানীৰ প্রবাহৰ উপমাটো বিবেচনা কৰা VSS | সম্পূৰ্ণৰূপে
অনুভূমিক নলী এডালেদি পানী বৈ নোযোৱাৰ দৰে তামৰ তীৰ এডালৰ মাজৰে আধানবিলাক
স্বয়ংক্ৰিয়ভাৱে গতি নকৰে। যদি উচ্চতা থকা পানীপূৰ্ণ টেংকি এটাত নলীডালৰ এটা মূৰ
সংযোগ কৰি নলীৰ দুই মূৰত চাপৰ পাৰ্থক্য সৃষ্টি কৰা হয় তেন্তে নলীৰ ইটো মূৰেৰে পানী বৈ
আহিব। অৱশ্যে পৰিবাহীত আধানৰ প্রবাহৰ ক্ষেত্রত মাধ্যাকৰ্ষণৰ কোনো ভূমিকা নাই।
ইলেক্ট্ৰনবিলাকে গতি কৰিব যদিহে ইয়াত বিদুৎ চাপৰ পাৰ্থক্য থাকে আৰু এই চাপৰ পাৰ্থক্যকে
পৰিবাহীডালৰ বিভৱভেদ বোলে৷ এই বিভৱভেদ এটা বা ততোধিক HATS বেটাৰীৰ সহায়ত
সৃষ্টি কৰিব পাৰি। কোষৰ অন্তৰ্ভাগৰ ৰাসায়নিক RMS কোষটোৰ মূৰ দুটাৰ মাজত বিভৱভেদ
সৃষ্টি কৰে, আনকি কোষটোৰ পৰা প্রবাহ নগ’লেও এই বিভৱভেদৰ সৃষ্টি হয়। পৰিবাহী বৰ্তনী
উপাদান এটাৰ লগত কোষ এটা সংযোগ কৰিলে এই বিভৱভেদে পৰিবাহীৰ আধানক গতি
প্রদান কৰি প্রবাহৰ জন্ম দিয়ে। প্রদত্ত বৰ্তনী এটাত প্রবাহ বৰ্তাই ৰাখিবলৈ কোষটোৱে তাৰ
সঞ্চিত ৰাসায়নিক শক্তি ব্যয় কৰিব লাগিব। প্রবাহযুক্ত বিদ্যুৎ বৰ্তনীৰ এটা বিন্দুৰ পৰা আন এটা
বিন্দুলৈ একক আধান এটা নিওঁতে কৰা কাৰ্যকে বিন্দু দুটাৰ মাজৰ বিভৱভেদ বোলে।-
সম্পন্ন কৰা কাৰ্য (W)

আধান (Q)

দুটা বিন্দুৰ মাজৰ বিভৱ ভেদ (V) =

W
V=—
0 (12.2)

Rigo 201

--- Page 209 ---
বিভৱভেদৰ এচ আই একক হৈছে ভল্ট (V) 12 ইটালীৰ পদাৰ্থ বিজ্ঞানী Alessandro
Volta (1745-1827) ৰ নামৰ পৰা আহিছে। 1 ভল্ট হৈছে প্রবাহযুক্ত পৰিবাহী এডালৰ দুটা

বিন্দুৰ মাজৰ বিভৱভেদ, যদি 1 কুলম্ব আধান তাৰে এটা বিন্দুৰ পৰা ইটো বিন্দুলৈ চালিত

কৰিবলৈ 1 জুল কাৰ্য কৰিব লগ হয়।
1 জুল
1 কুলম্ব _
1খ = 1 ]0"7 (12.3)
লগ বিন্দু দুটাৰ লগত সদায় সমান্তৰালভাৱে সংযোগ কৰা হয়।

উদাহৰণ 12.2
12V বিভৱভেদৰ দুটা বিন্দুৰ মাজেৰে 2C আধান চালিত কৰোঁতে কিমান কাৰ্য কৰিব
লাগিব?
সমাধান 8
V (=12V) বিভৱভেদৰ দুটা বিন্দুৰ মাজেৰে চালিত 0 আধানৰ পৰিমাণ? C | গতিকে
আধানৰ পৰিবহনত কৰা কাৰ্য হ’ব [12.2 সমীকৰণৰ পৰা৷ |
W= VQ
= 12Vx2C
= 24J.

এতেকে 1 Sb =

1. পৰিবাহীত বিভৱভেদ বৰ্তাই ৰখা সঁজুলি এটাৰ নাম লিখা।

2. দুটা বিন্দুৰ মাজৰ বিভৱভেদ 1V বুলি ক’লে কি বুজায়?
3. 6V বেটেৰী এটাৰ মাজেৰে চালিত হওঁতে প্রতি Porgy আধানক কিমান শক্তি দিয়া হয়?

202

12.3 বৰ্তনী চিত্ৰ (CIRCUIT DIAGRAM) :

আমি জানো যে বৈদ্যুতিক বৰ্তনী এটাত 12.1 চিত্ৰত দেখুওৱাৰ দৰে এটা কোষ (বা বেটেৰী),
alt চাবি (plug key) এটা বা ততোধিক বৈদ্যুতিক উপাদান আৰু সংযোগী তীৰ থাকে।
সাধাৰণতে কিছুমান প্ৰথাগত চিহ্নৰ সহায়েৰে সূচোৱা বৈদ্যুতিক উপাংশ সমূহেৰে এটা বৰ্তনীৰ
প্রণালীবদ্ধ চিত্র অংকন কৰা হয়। বেছিকৈ ব্যৱহাৰ হোৱা কিছুমান বৈদ্যুতিক উপাংশ সূচাবলৈ
ব্যৱহৃত প্ৰথাগত চিহ্ন 12.1 নং তালিকাত দেখুওৱা হৈছে।


--- Page 210 ---
তালিকা 12.1. বৈদ্যুতিক বৰ্তনীত সাধাৰণতে ব্যৱহৃত হোৱা উপাদান কিছুমানৰ প্রতীক।

i
নং

1 এটা বৈদ্যুতিক কোষ =
2 এটা বেটেৰী বা কোষৰ সমষ্টি = ৮] F—
3. এটা গ্লাগ চাবি (মুক্ত) — }—

4 এটা প্লাগ চাবি (বন্ধ)
তঃ5 এডাল তাৰৰ সংযোগ

6 সংযোগহীনভাবে পাৰ হোৱা তাঁৰ

তুছ
ন্ৰন্ল

7_ afer বাল্ব (8) o সতী
=" ৮৬৮৬

8 ২ ৰোধৰ এটা ৰোধক

9 পৰিবৰ্তনশীল ৰোধ বা ৰিঅ'ষ্টেট _/"৬%৬৮০_ ৬৩ }

10 এমিটাৰ

ll ভল্টমিটাৰ

12.4 ওমৰ সূত্ৰ (OHM’S LAW)
পৰিবাহী এডালৰ দুই মূৰৰ বিভৱভেদ আৰু ইয়াৰ মাজেৰে চালিত প্ৰবাহৰ মাজত কিবা সম্পৰ্ক
আছেনে? এটা কাৰ্যকলাপৰ সহায়েৰে এই বিষয়ে শিকৌ আহাঁ।

কাৰ্যকলাপ-12.1

= প্ৰায় 5 মিটাৰ দৈৰ্ঘ্যৰ XY এডাল নিক্ৰ’ম (Nichrome)4 তীৰ, এটা এমিটাৰ, এটা ভল্টমিটাৰ আৰু প্ৰত্যেকেই 1.5
V বিভৱভেদৰ চাৰিটা কোষ লৈ 12.2 চিত্ৰত দেখুওৱাৰ দৰে এটা বৰ্তনী সাজা।
(নিক্ৰ’ম হ’ল নিকেল, ক্ৰমিয়াম, মেংগানিজ আৰু আইৰনৰ সংকৰ ধাতু)

= প্ৰথমে মাত্ৰ এটা কোষক বৰ্তনীটোত উৎস হিচাপে লোৱা। প্রবাহ [ ৰ বাবে এমিটাৰৰ পাঠ আৰু নিক্ৰ’মৰ তীৰ XY

Rage 203

--- Page 211 ---
ৰ দুই মূৰৰ বিভৱভেদ V ৰ বাবে ভল্টমিটাৰৰ পাঠ
লোৱা। তলত দিয়া তালিকাত যথাস্থানত এই পাঠসমূহ
লিপিবদ্ধ কৰা।

৷ ইয়াৰ পিছত দুটা কোষ বৰ্তনীত সংযোগ কৰা আৰু
প্রবাহৰ বাবে এমিটাৰৰ আৰু Fay তাঁৰত হোৱা
বিভৱভেদৰ বাবে ভল্টমিটাৰৰ পাঠ তালিকাবদ্ধ কৰা।

=n বৰ্তনীটোত বেলেগে বেলেগে তিনিটা আৰু চাৰিটা
কোষ লৈ ওপৰৰ কামখিনিৰ পুনৰাবৃত্তি কৰা।

= প্রতি যোৰ বিভৱভেদ, V আৰু প্রবাহ, I< বাবে V
আৰু [ ৰ অনুপাত উলিওৱা।

নিক্ৰ’ম তাৰৰ মাজেৰে | Fee's তাৰৰ দুয়োমূৰৰ
যোৱা প্ৰবাহ | বিভৱভেদ V (ভল্ট)

=m VON | ৰ লেখ অংকন কৰা আৰু ইয়াৰ প্রকৃতিলৈ মন FAI |

2 V
এই কাৰ্যকলাপত প্রতি ক্ষেত্ৰতে তুমি 7} ৰ মান প্রায় একে পাবা। এতেকে V1 লেখটো 12.3

, ৮
চিত্ৰত দেখুওৱাৰ দৰে মূলবিন্দুৰ মাজেৰে যোৱা এডাল সৰলৰেখা BA! এতেকে = এটা

| J ধ্ৰুৱক অনুপাত।
| / 1827 চনত Georg Simon Ohm (1787-1854) নামৰ জাৰ্মান পদাৰ্থ বিজ্ঞানীজনে
৪ ৱী কোনো ধাতুৰ তাঁৰৰ মাজেৰে চালিত প্রবাহ J আৰু ইয়াৰ দুই মূৰৰ বিভৱভেদৰ
4| 7 মাজৰ সম্পৰ্কটো উলিয়াইছিল। উষ্ণতা স্থিৰে থকা অৱস্থাত বৰ্তনীত সংযোজিত প্রদত্ত ধাতুৰ
L তাঁৰ এডালৰ দুই মূৰৰ মাজৰ বিভৱভেদ, V তাঁৰডালৰ মাজেৰে যোৱা প্রবাহৰ সমানুপাতিক।
00102 03 04 05 06 ইয়াকে ওমৰ সূত্ৰ বোলে। অন্য কথাত

—
=
a

“বিভৱ wry), ™)

৮ Vol (12.4)
৮
চিত্র 12.3 a, | =ধৱক = 1২
Mey তাঁৰৰ |] লেখ। এটা _ বাঙ্ড=]]২ (12.5)

সৰলৰৈখিক লেখে ইয়াকে সমীকৰণ (12.5) GR হৈছে এক নিৰ্দিষ্ট উষ্ণতাত প্রদত্ত পৰিবাহী এডালৰ বাবে এটা ধ্ৰুৱক
বুজায় যে পৰিবাহীৰ মাজেৰে আৰু ইয়াক ৰোধ বুলি কোৱা হয়। ই হৈছে আধানৰ গতিক বাধা দিয়া পৰিবাহীৰ এটা ধৰ্ম | ইয়াৰ

যোৱা প্রবাহ বাঢ়ি গ’লে ৰ
ন ট ও হ Q ৰে pS
Reaens বাখিকভাৱে বাঢ়ি = আই একক ST আৰু ইয়াক গ্ৰীক আখৰ Q ৰে সূচায়। ওমৰ সূত্ৰ মতে

যায়।ইয়ে ওমৰ সুত্ৰ ।

204 বিজ্ঞান

--- Page 212 ---
৮
বি != = (12.6)

I
যদি পৰিবাহী এডালৰ দুই মূৰৰ বিভৱভেদ 1V আৰু ইয়াৰ মাজেৰে 1A প্রবাহ চালিত হয়
তেনেহ’লে পৰিবাহীডালৰ ৰোধ 10 হ’ব।

অৰ্থাৎ 1 ওম = 1 ভল্ট
_] এম্পিয়াৰ
আকৌ 12.5 নং সমীকৰণৰ পৰা ৷ = । (12.7)

সমীকৰণ 12.7 ৰ পৰা পোৱা গৈছে যে এটা ৰোধকৰ মাজেৰে চালিত প্রবাহ ইয়াৰ ৰোধৰ
ব্যস্তানুপাতিক। যদি ৰোধ দুগুণ কৰা হয় তেন্তে প্রবাহৰ মান আধা হ’ব। বিদ্যুৎ বৰ্তনীত বিভিন্ন
ব্যৱহাৰিক ক্ষেত্ৰত প্রবাহৰ মান বেছি বা কম কৰিব লগা হয়। বিভৱভেদৰ উৎস সলনি নকৰাকৈ
প্রবাহৰ মান নিয়ন্ত্ৰণ কৰা বৈদ্যুতিক সঁজুলিটোক পৰিবৰ্তনশীল ৰোধ (rheostat) বোলে। এটা
বৰ্তনীত ৰোধৰ মান পৰিবৰ্তন কৰিবলৈ এই সঁজুলিটো ব্যৱহাৰ কৰা হয়। তলৰ কাৰ্যকলাপৰ
জৰিয়তে পৰিবাহীৰ বৈদ্যুতিক ৰোধৰ বিষয়ে অধ্যয়ন কৰিম।

|) =, খা

= এটা টর্চৰ বাল্ব, এটা 10 W বাল্ব, এডাল নিক্ৰ’মৰ তাৰ, এটা এমিটাৰ (0-5A পৰিসৰৰ), এটা tial চাবি আৰু

কিছুমান সংযোগী তীৰ লোৱা।

= চিত্র 12.46 দেখুওৱাৰ দৰে প্ৰত্যেকেই 1.5 VA চাৰিটা শুকান কোষ এটা এমিটাৰৰ লগত শ্রেণীবদ্ধভাবে সংযোগ

কৰা। বৰ্তনীটোত XY AVI খালী অংশ ৰাখিবা।

=— =|
I নিক্ৰম তাঁৰ
টী

181৮৬

fog-12.4

চাবিটো উঠাই frat | [দ্ৰষ্টব্যঃ প্ৰবাহৰ জোখ লোৱাৰ পিছত সদায় চাবিটো খুলি দিবা ৷]

XY weit অংশত নিক্ৰ’ম তীৰডাল সংযোগ কৰা। চাবিটোৰে সংযোগ স্থাপন কৰা। এমিটাৰৰ পাঠ লোৱা। Bile

XY খালী অংশত 10 W ৰ বাল্বটো সংযোগ কৰি ওপৰৰ কাৰ্যখিনিৰ পুনৰাবৃত্তি কৰা।

কি চিহ্নিত কৰে?

নিক্ৰ’ম তীৰডালৰ ঠাইত DOS বাল্বটো সংযোগ কৰা আৰু ইয়াৰ মাজেৰে যোৱা প্ৰবাহৰ মান এমিটাৰৰ পৰা সংগ্ৰহ কৰা।

XY খালী অংশত বেলেগ বেলেগ উপাদানবোৰ সংযোগ কৰোঁতে এমিটাৰৰ পাঠ সলনি হ’লনে ? ওপৰৰ পৰ্যবেক্ষণসমূহ

এমিটাৰৰ পাঠলৈ মন কৰা। এই পৰ্য্যবেক্ষণসমূহ বিশ্লেষণ কৰা।

এই কাৰ্যকলাপত আমি লক্ষ্য কৰিলো যে বেলেগ বেলেগ উপাদানৰ বাবে প্রবাহৰ মান
বেলেগ বেলেগ হয়। সিহঁত কিয় বেলেগ বেলেগ হয়? কিছুমান উপাদানে বিদ্যুৎ প্ৰবাহৰ সঞ্চালনৰ
বাবে সুচল পথ দিয়ে আৰু আনহাতে অন্য কিছুমানে প্রবাহৰ সঞ্চালনত বাধা দিয়ে। আমি

বিদ্যুত

তুমি খালী অংশটিত যিকোনো ভৌতিক উপাদান সংযোগ কৰি এই কাৰ্যকলাপৰ পুনৰাবৃত্তি কৰিব পাৰা৷ প্ৰতি ক্ষেত্ৰতে

205

--- Page 213 ---
206

জানো যে কোনো বিদ্যুৎ বৰ্তনীত ইলেক্ট্ৰনৰ গতিয়েই বিদ্যুৎ প্রবাহ। অৱশ্যে পৰিবাহীৰ
ইলেক্ট্ৰনবিলাক গতিৰ বাবে সম্পূৰ্ণৰূপে মুক্ত নহয়। ইলেক্ট্নবোৰৰ চৌপাশৰ পৰমাণুৰ আকৰ্ষণে
সিহঁতক বাধা দিয়ে। এতেকে পৰিবাহীৰ মাজেৰে যোৱা ইলেকট্ৰনৰ গতিক ইয়াৰ ৰোধে মন্থৰিত
কৰে। প্রদত্ত আকাৰৰ উপাদান এটাৰ ৰোধ কম হ’লে তাক সু-পৰিবাহী বুলি কোৱা হয়। যথেষ্ট
পৰিমাণৰ ৰোধযুক্ত পৰিবাহীক ৰোধক বোলে। একে আকাৰৰ বেছি ৰোধযুক্ত পৰিবাহীক কু-
পৰিবাহী বুলি কোৱা হয়। একে আকাৰৰ অপৰিবাহী এডালৰ ৰোধ তাতোকৈ বেছি।

12.5 পৰিবাহীৰ ৰোধ নিৰ্ভৰ কৰা কাৰকসমূহ (FACTORS ON WHICH THE
RESISTANCE OF A CONDUCTOR DEPENDS) :

ত্র 12.5 ত দেখুওৱাৰ দৰে এটা কোষ, ! দৈৰ্ঘ্যৰ এডাল নিক্ৰ’মৰ তাৰ [ধৰা হওঁক, (1) চিহ্নিত কৰ৷ হৈছে] আৰু
এটা প্লাগ চাবিৰে বৈদ্যুতিক বৰ্তনী এটা সম্পূৰ্ণ কৰা।

Tee

চিত্ৰ 12.5 পৰিবাহী তাৰৰ ৰোধ নিভৰ্ৰ কৰা কাৰকসমূহ অধ্যয়ন কৰিবলৈ এটা CAEP বতৰ্নী
এতিয়া চাবিটোৰে গ্লাগটো বন্ধ কৰা। এমিটাৰৰ প্রবাহৰ পাঠ লোৱা।
আগৰডাল নিক্ৰ’ম তীৰৰ ঠাইত একে প্রস্থচ্ছেদৰ কিন্তু দুগুণ দৈৰ্ঘ্যৰ অর্থাৎ 2/ দৈৰ্ঘ্যৰ আন এডাল নিক্ৰ’ম তাৰ
সংযোগ কৰা [চিত্র 12.56 (2)ৰে চিহ্নিত Fat |]
এমিটাৰৰ পাঠ লোৱা।
এতিয়া আগৰ তাৰডালৰ সলনি | দৈৰ্ঘ্যৰ কিন্তু আগৰ ডালতকৈ শকত fT তাৰ এডাল সংযোগ কৰা৷ [(2)ৰে
চিহ্নিত কৰা৷] পুনৰ বৰ্তনীৰ প্রবাহৰ পাঠ লোৱা।
নিক্ৰ’ম তীৰৰ সলনি বৰ্তনীটোত এইবাৰ তামৰ তাৰ এডাল সংযোগ কৰা [12.5 চিত্ৰত (4)ৰে চিহ্নিত কৰা হৈছে]।
ধৰা হওঁক, ইয়াৰ দৈৰ্ঘ্য আৰু প্ৰস্থচ্ছেদ প্ৰথম ভীৰডালৰ [ (1) ৰে চিহ্নিত] সমান। প্রবাহৰ মান লোৱা।
প্রতি ক্ষেত্ৰতে প্রবাহৰ ANAC লক্ষ্য কৰা।
প্রবাহৰ মান পৰিবাহীৰ দৈৰ্ঘ্যৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰেনে?
ব্যৱহৃত তীৰডালৰ প্ৰস্থচ্ছেদৰ কালিৰ ওপৰত প্রবাহ নিৰ্ভৰ কৰেনে?

দেখা গ’ল যে WS দৈৰ্ঘ্য দুগুণ হ’লে এমিটাৰৰ পাঠ আধালৈ হাস হয়। বৰ্তনীত একে
দৈৰ্ঘ্যৰ আৰু একে পদাৰ্থৰ শকত তীৰ ব্যৱহাৰ কৰিলে, এমিটাৰৰ পাঠ বাঢ়ে। একে দৈৰ্ঘ্য আৰু
একে প্ৰস্থচ্ছেদৰ কিন্তু বেলেগ পদাৰ্থৰ তাঁৰ ব্যৱহাৰ কৰিলে এমিটাৰৰ পাঠ সলনি হয়। ওমৰ
সূত্ৰ [সমীকৰণ 12.5 ৰ পৰা 12.7 লৈ] প্রয়োগ কৰি আমি পাওঁ যে পৰিবাহী ৰোধ তাৰ (i)
দৈৰ্ঘ্য, (ii) প্রস্থচ্ছেদৰ কালি আৰু (iii) পদাৰ্থৰ প্ৰকৃতিৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে। সঠিক জোখ-মাখৰ
পৰা দেখা যায় যে সুষম ধাতুৰ তীৰৰ ৰোধ ইয়াৰ দৈৰ্ঘৰ (}) সামানুপাতিক আৰু প্ৰরস্থচ্ছেদৰ
কালিৰ ব্যস্তানুপাতিক। অৰ্থাৎ

Re ! (12.8)

আৰু R = 4)" (12.9)

ওপৰৰ (12.8) আৰু (12.9) সমীকৰণ দুটা একেলগ কৰি আমি পাওঁ —


--- Page 214 ---
I
R=,

al, R= pl (12.10)

য’ত ) (ৰ’) VA এটা সমানুপাতিক ধ্ৰুৱক আৰু ইয়াক পৰিবাহীৰ পদাৰ্থৰ ৰোধকতা বুলি
কোৱা হয়। ৰোধকতাৰ এচ আই একক OQ m । ই পদাৰ্থৰ এটা বৈশিষ্ট্যমূলক ধৰ্ম। ধাতু বা
সংকৰ ধাতুৰ (alloy) ৰোধকতা অতি কম। ইয়াৰ মানৰ পৰিসৰ 10% Q ms ৰ পৰা 10% Qm
ৰ তৰক | সিহঁত বিদ্যুতৰ সু-পৰিবাহী ৷ ৰবৰ আৰু কাঁচৰ দৰে অপৰিবাহীবিলাকৰ ৰোধকতাৰ
পৰিসৰ 10: 02 m ৰ পৰা 107 0 m ৰ ভিতৰত। পদাৰ্থৰ ৰোধ আৰু ৰোধকতা দুয়োটাৰে
উষ্ণতাৰ লগত পৰিবৰ্তন হয়।

12.2 নং তালিকাত দেখা যায় যে সংকৰ ধাতুৰ ৰোধকতা সাধাৰণতে ইয়াক গঠনকাৰী
ধাতু কেইটাতকৈ বেছি। উচ্চ উষ্ণতাত সংকৰ ধাতুৰ সহজতে জাৰণ নঘটে জ্বলি নাযায়)
সেইবাবে সিহঁতক বৈদ্যুতিক ইস্ত্ৰি, প৷উ ৰুটি সেকা যন্ত (Toaster) আদি বৈদ্যুতিক তাপ উৎপাদক
সঁজুলিত ব্যৱহাৰ কৰা হয়। টাংষ্টন বৈদ্যুতিক বাল্বত ব্যৱহাৰ কৰা হয়, বিদ্যুত সৰবৰাহ তাঁৰত
কপাৰ আৰু এলুমিনিয়াম ব্যৱহাৰ কৰা হয়।

তালিকা 2.2 : 20°C উষ্ণ্তাত কিছুমান পদাথৰ বৈদ্যুতিক কতা

eee

ৰূপ 1.60 x 10°
তাম 1.62 x 10°
এলুমিনিয়াম 2.63 x 10°
টাংষ্টেন 5.20 x 10°
নিকেল 6.84 x 10°
লো (iron) 10.0 x 10%
ক্রমিয়াম 12.9 x 10%
পাৰা 94.0 x 10°
মেংগানিজ 1.84 x 10°
সংকৰ ধাতু কন্‌ষ্টেনটান 49 x 10°
(তাম আৰু নিকেলৰ সংকৰ ধাতু)
মেংগানিন 4A x 10°
(তাম, মেংগানিজ আৰু নিকেলৰ
সংকৰ ধাতু)
নিক্ৰ’ম 100 x 10°
(নিকেল, তাম, মেংগানিজ আৰু
el সংকৰ ধাতু)
অপৰিবাহী 1070. 1014
টা 1013. 1016
ইবনাইট 10%- 10!”
হীৰা 1012. 108
কাগজ (শুকান) 1012

বিদ্যৃত

* এই মানসমূহ তুমি মনত ৰখাৰ দৰকাৰ নাই। সমস্যা সমাধানত এই মানসমূহ ব্যৱহাৰ কৰিব পাৰিবা।

207

--- Page 215 ---
উদাহৰণ 12.3

(a) 220V উৎসৰ পৰা এটা বৈদ্যুতিক AICS কিমান প্রবাহ ল’ব যদি বাল্বৰ তাঁৰৰ ৰোধ
1200 Q হয়? (b) যদি বৈদ্যুতিক হিটাৰ এটাৰ ৰোধ 100 Q হয় তেন্তে ই 220 V

উৎসৰ পৰা কিমান প্রবাহ ল’ব?
সমাধান $
(a) আমাক দিয়া আছে, V = 200 V, R= 1200 Q
(12.6) নং সমীকৰণৰ পৰা আমি পাওঁ প্রবাহ, I = 220V
1200Q
(b) আমাক দিয়া আছে, V = 200 V, R= 100Q

; 220V
(12.6) নং সমীকৰণৰ পৰা আমি পাওঁ, প্রবাহ 1 = 1000 = 2.2 A
এটা বৈদ্যুতিক বাল্ব আৰু বৈদ্যুতিক হিটাৰে একেটা 220 উৎসৰ ৰ পৰ৷ বেলেগ বেলেগ
প্রবাহ লোৱাটোলৈ মন PA |

উদাহৰণ 12.4

এটা বৈদ্যুতিক হিটাৰৰ দুই ches বিভৱভেদ 60 ্থ আৰু ই উৎসৰ পৰা 4 A প্রবাহ আহৰণ
কৰে। বিভৱভেদ 120 লৈ বঢ়ালে হিটাৰটোৱে কিমান প্রবাহ ল’ব?

সমাধান 8
আমাক দিয়া আছে যে বিভৱভেদ V = 60 V, প্ৰবাহ 1=4A

= 0.18 A.

৮
ওমৰ সূত্ৰমতে, R= | = 150
যেতিয়া বিভৱভেদ 120 লৈ বৃদ্ধি কৰা হয়, তেতিয়া প্রবাহ হ’ব

প্ৰবাহ = =8A
হিটাৰৰ মাজেৰে চালিত প্রবাহ হ'ব 8 A

উদাহৰণ 12.5
20°C উষ্ণতাত Im দৈৰ্ঘ্যৰ ধাতুৰ তীৰ এডালৰ ৰোধ 26 QO । যদি তীৰডালৰ ব্যাস
0.3mm হয়, তেন্তে সেই উষ্ণতাত ধাতুৰ ৰোধকতা কিমান হ'ব? তালিকা 12.2 ৰ পৰা
পদাৰ্থবিধ কি হ’ব পাৰে উলিওৱা |
সমাধান ঃ
দিয়া আছে তীৰডালৰ ৰোধ R = 2602,
ব্যাস 0 = 0.3 mm = 3১ 107m,
আৰু তাৰডালৰ দৈৰ্ঘ্য, [ = 1m,
এতেকে সমীকৰণ 12.10 ৰ পৰা ধাতুৰ ORIEN ৰোধকতা হ’ব,
RA
=

ইয়াত মানসমূহ বহুৱাই পাওঁ
p = 1.84 > 10% 0) m.
গতিকে 20°C উষ্ণতাত ধাতুৰ ৰোধকতা হ’ব 1.84 x 10% 0 10। 12.2 নং তালিকাৰ

পৰা আমি পাওঁ যে ই হ’ল মেংগানিজৰ ৰোধকতা।

বিজ্ঞান

208

--- Page 216 ---
উদাহৰণ 12.6
1 দৈৰ্ঘ্যৰ আৰু A কালিৰ প্রস্থচ্ছেদৰ তীৰ এডালৰ ৰোধ 40) । একে পদাৰ্থৰ অন্য এডাল

i «

3 দৈৰ্ঘ্যৰ আৰু 2A কালিৰ প্রস্থচ্ছেদৰ তীৰৰ ৰোধ কি হ’ব?
সমাধান ঃ
প্ৰথমডাল তাৰৰ ক্ষেত্ৰত

[
Rae
এতিয়া দ্বিতীয় তীৰডাল ক্ষেত্রত
[
2..101
R= Pon 1774
1
হে
R, = 10

নতুন তাৰডালৰ ৰোধ হ’ব 1 0 |

পৰিবাহীৰ ৰোধ কি কি কাৰকৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে?

একেটা উৎসৰ লগত সংযোজিত, একে পদাৰ্থৰ এডাল শকত আৰু এডাল ক্ষীণ তাৰৰ
কোনডালত বেছি সহজে প্রবাহ চালিত হয়? আৰু কিয়?

ধৰা হওঁক বৈদ্যুতিক উপাদান এটাৰ দুই মূৰৰ মাজৰ বিভৱভেদ আগৰ মানৰ আধালৈ কমাওতে

ৰোধৰ মান একে থাকে। ইয়াৰ মাজেৰে চালিত প্রবাহৰ কি পৰিবৰ্তন হ'ব?

পাউৰুটি সেকা বৈদ্যুতিক সঁজুলি আৰু বৈদ্যুতিক ইস্ত্ৰিৰ কুণ্ডলী বিশুদ্ধ ধাতুৰে গঢ়াৰ বিপৰীতে
সংকৰ ধাতুৰে গঢ়া হয় কিয়?

তালিকা 12.2 ত দিয়া তথ্য ব্যৱহাৰ কৰি তলৰ প্ৰশ্নসমূহৰ উত্তৰ দিয়া-

(a) লো আৰু পাৰাৰ ভিতৰত কোনটো অধিক ভাল পৰিবাহী?

(b) কোনটো পদাৰ্থ আটাইতকৈ ভাল পৰিবাহী?

12.6 ৰোধক প্ৰণালীৰ ৰোধ (RESISTANCE OF A SYSTEM OF RESISTORS)

আগৰ অনুচ্ছেদবোৰত আমি কিছুমান সৰল বৈদ্যুতিক বৰ্তনীৰ বিষয়ে শিকিলোঁ। এডাল পৰিবাহীৰ
মাজেৰে যোৱা বৈদ্যুতিক প্রবাহ, ইয়াৰ ৰোধ আৰু দুই মুৰৰ মাজৰ বিভৱভেদৰ ওপৰত কেনেদৰে
নিৰ্ভৰশীল সেয়াও লক্ষ্য কৰিলোঁ। বিভিন্ন বৈদ্যুতিক সঁজুলিত আমি প্রায়ে ৰোধকৰ বিভিন্ন
সজ্জা ব্যৱহাৰ কৰোঁ। সেইবাবে এতিয়া আমি ৰোধকৰ সজ্জাত কেনেদৰে ওমৰ সূত্ৰ প্রয়োগ
কৰিব পাৰি তালৈ মন কৰিম।

একাধিক ৰোধক সংযোগ দুই ধৰণে কৰিব পাৰি। ]২। ]২, আৰু R, ৰোধবিশিষ্ট তিনিটা
ৰোধক প্ৰান্তে প্ৰান্তে সংযোগ কৰি গঠন কৰা বৈদ্যুতিক বৰ্তনী এটা 12.6 নং চিত্ৰত দেখুওৱা
হৈছে। এনে অৱস্থাত ৰোধককেইটা শ্ৰেণীবদ্ধভাৱে সংযোজিত বুলি কোৱা হয়।

Rigo 209

--- Page 217 ---
210

||৮৮
512.6: শ্ৰেণীবদ্ধ সজ্জাত ৰোধক

চিত্ৰ নং 12.7 ত ৰোধকৰ এটা সজ্জা দেখওৱা হৈছে য’ত ৰোধককেইটা একেলগে /* আৰু B

বিন্দুৰ মাজত সংযোগ কৰা হৈছে। এনে অৱস্থাত ৰোধককেইটাক সমান্তৰালভাবে সংযোজিত

কৰা বুলি কোৱা হয়।

চিত্ৰ 12.7 : সমাত্তৰাল সজ্জাত ৰোধক
12.6.1 শ্ৰেণীবদ্ধ সজ্জাত ৰোধক (Resistors in Series)

কেইবাটাও ৰোধক বৰ্তনী এটাত শ্ৰেণীবদ্ধভাৱে সংযোগ কৰিলে AES মান কি হ'ব? সিহঁতৰ
সমতুল্য ৰোধ কি হ'ব? তলৰ কাৰ্যকলাপকেইটাৰ সহায়ত এইবিলাক বুজিবলৈ চেষ্টা কৰা
হওঁকচোন।

কাৰ্যকলাপ-12.4

= বেলেগ বেলেগ মানৰ তিনিটা ৰোধ শ্ৰেণীবদ্ধভাবে সংযোগ কৰা। সিহঁতক এটা
বেটেৰী, এটা এমিটাৰ আৰু এটা প্লাগ DIRS লগত 12.6 নং চিত্ৰত দেখুওৱাৰ দৰে
সংযোগ কৰা। তুমি 10, 20, 3Q আদি মানৰ তিনিটা ৰোধক আৰু OV ৰ বেটেৰীৰ
সহায়েৰে এই BAPAC কৰিব পাৰা।

= চাবিটো বন্ধ কৰা আৰু এমিটাৰৰ পাঠ লোৱা।

= ৰোধককেইটাৰ মাজৰ যিকোনো স্থানলৈ এমিটাৰটো স্থানান্তৰ কৰা। প্রতিবাৰতে
এমিটাৰৰ পাঠ লোৱা।

= এমিটাৰৰ মাজেৰে যোৱা প্রবাহৰ মানৰ কিবা পৰিবৰ্তন পাইছানে?


--- Page 218 ---
তুমি দেখিবা যে এমিটাৰত প্ৰবাহৰ মান একেই থাকে; ইয়াৰ অৱস্থানৰ ওপৰত প্রবাহৰ মান
নিৰ্ভৰশীল নহয়। ইয়াৰ অৰ্থ হ’ল ৰোধকৰ শ্ৰেণীবদ্ধ সজ্জাত বৰ্তনীৰ সকলে৷ অংশতে প্রবাহৰ
মান একে হয় বা প্রত্যেক ৰোধকৰ মাজেৰে একে প্রবাহ চালিত হয়।

কাৰ্যকলাপ-12.5

= কাৰ্যকলাপ 12.4 ৰ তিনিটা ৰোধৰ শ্ৰেণীবদ্ধ সজ্জাত, চিত্ৰ 12.6 ত দেখুওৱাৰ দৰে ১
আৰু Y প্ৰান্তৰ মাজত এটা ভল্টমিটাৰ সংযোগ কৰা।

= বৰ্তনীৰ প্লাগ চাবিটো বন্ধ কৰা আৰু ভল্টমিটাৰৰ পাঠ লোৱা। ই ৰোধককেইটাৰ
শ্ৰেণীবদ্ধ সজ্জাটোৰ দুই মূৰৰ মাজৰ বিভৱভেদৰ মান দিব। ধৰা৷ হওক এই মান VI
এতিয়া বেটেৰীৰ দুই মূৰৰ বিভৱভেদৰ জোখ লোৱা। দুয়োটা মান তুলনা কৰা।

= প্লাগ চাবিটো মুক্ত কৰা আৰু ভল্টমিটাৰটো সংযোগহীন কৰা৷ এতিয়া 12.8 নং চিত্ৰত
দেখুওৱাৰ দৰে প্ৰথমটো ৰোধকৰ _X আৰু PX মাজত ভল্টমিটাৰটো সংযোগ কৰা।

'|}|/||[ ৫
চিত্ৰ 2.8

= Ala চাবিটো বন্ধ কৰা আৰু প্রথম ৰোধকটোৰ দুই মূৰৰ মাজৰ বিভৱভেদ জোখা। ধৰা
হওঁকইঘ৷।
= একেদৰে ই দুটা ৰোধকৰে৷ দুই মূৰৰ মাজৰ বিভৱভেদ পৃথকে পৃথকে জোখা। ধৰা হওঁক
এই মানকেইটা যথাক্ৰমে V, আৰু V, |
= V,V, V, Sie স্ব,ৰ মাজৰ সম্পৰ্ক প্রতিষ্ঠা কৰা।
তুমি দেখিবা যে বিভৱভেদ V ৰ মান ঘ্ব। ঘা, আৰু V9 যোগফলৰ সমান। অৰ্থাৎ ৰোধকৰ
শ্ৰেণীবদ্ধ সজ্জাৰ দুই মূৰৰ মাজৰ মুঠ বিভৱভেদ প্রতিটো ৰোধকৰ দুই মূৰৰ মাজৰ বিভৱভেদৰ
যোগফলৰ সমান। অৰ্থাৎ,
V=V,+V, +৮, (12.11)
চিত্র 12.8 ত দেখুওৱা বৈদ্যুতিক WIS ধৰা হওঁক I প্রবাহ চালিত হৈছে। প্রতিটো
ৰোধকৰ মাজেৰে চালিত প্রবাহৰ মানো [ হ’ব। শ্ৰেণীবদ্ধ সজ্জাত থকা ৰোধক তিনিটাৰ ঠাইত
[২ মানৰ এটা সমতুল্য ৰোধক সংযোগ কৰাটো ABA, যাৰ দুই মূৰৰ মাজৰ বিভৱভেদ V Tie
ইয়াৰ মাজেৰে চালিত প্রবাহ I পূৰ্বৰ দৰে একে থাকিব। গোটেই বৰ্তনীটোত ওমৰ সূত্ৰ প্ৰয়োগ

কৰি আমি পাওঁ,
V=IR (12.12)

বিদ্যুত

211

--- Page 219 ---
212

তিনিওটা ৰোধকত পৃথকে পৃথকে ওমৰ সূত্ৰ প্ৰয়োগ কৰিলে আমি আৰু পাওঁ যে -=

V,=IR, [12.13(a)]
V,=IR, [12.13(b)]
আৰু V,=IR, [12.13(¢)]

12.11 নং সমীকৰণৰ পৰা
IR=1R,+IR,+1R,
বা,  R=R,+R,+R, (12.14)
আমি সিদ্ধান্ত ল’ব পাৰোঁ যে কেইবাটাও ৰোধক শ্ৰেণীবদ্ধভাবে সংযোগ কৰিলে সজ্জাটোৰ
ৰোধ R,, সিহঁতৰ প্রতিটোৰ GAR, 1২, 1২, ৰ যোগফলৰ সমান আৰু ই যিকোনো এটা স্বতন্ত্ৰ
ৰোধৰ মানতকৈ বেছি।

20 0 ৰোধৰ এটা বৈদ্যুতিক বাল্ব আৰু 4 0 ৰোধৰ এডাল পৰিবাহী OV ৰ বেটেৰী এটাৰ
সৈতে সংযোগ কৰা হৈছে (চিত্র 12.9) (a) বৰ্তনীৰ মুঠ ৰোধ উলিওৱা, (b) বৰ্তনীৰ
মাজেৰে যোৱা প্রবাহ আৰু (2) বৈদ্যুতিক বাল্ব আৰু পৰিবাহীৰ দুই মূৰৰ মাজৰ বিভৱভেদ
উলিওৱা।

(6512.9 : 4 0 ৰ ৰোধক আৰু 6৮ বেটেৰীৰ লগত শ্ৰেণীবদ্ধভাৱে সংযোগ কৰা এটা CGSB বাল্ব।

সমাধান ঃ
বৈদ্যুতিক বাল্বটোৰ ৰোধ R, = 20 0 শ্ৰেণীবদ্ধভাবে সংযোগ কৰা পৰিবাহীডালৰ
ৰোধ [২, = 4.0
বৰ্তনীটোৰ মুঠ ৰোধ
R=R,+R,
][২,= 20 0 + 4 0 = 24 0
বেটেৰীটোৰ দুই মূৰৰ মাজৰ বিভৱভেদ
V=6V
গতিকে ওমৰ সূত্ৰ অনুসৰি বৰ্তনীৰ মাজেৰে চালিত প্রবাহ হ'ব —
V

l=—
Ry


--- Page 220 ---
=” = 25%
240; "+"
বৈদ্যুতিক বাল্ব আৰু পৰিবাহীডালত পৃথকে পৃথকে ওমৰ সূত্ৰ প্ৰয়োগ কৰিলে আমি
পাওঁ, বাল্বটোৰ দুয়োমুৰৰ বিভৱভেদ V, = 200) x 0.25A
=5V.
আৰু পৰিবাহীডালৰ দুই মূৰৰ মাজৰ বিভৱভেদ V, = 40) 0.25 A
=1V.
ধৰা হওঁক, বৈদ্যুতিক বাল্ব আৰু পৰিবাহীডালৰ শ্ৰেণীবদ্ধ সজ্জাটোৰ ঠাইত এটা সমতুল্য
ৰোধক প্ৰতিষ্ঠাপিত কৰিব বিচাৰোঁ। ইয়াৰ ৰোধ এনেকুৱা হ’ব লাগিব যাতে OV
বিভৱভেদৰ বেটেৰীৰ বাবে বৰ্তনীৰ মাজেৰে 0.25A প্রবাহ চালিত হয়। সমতুল্য
ৰোধকটোৰ ৰোধ RA মান হ’ব-_

1. প্ৰতিটোৰে 2V কৈ তিনিটা কোষৰ এটা COST, এটা 5 0, ৰ ৰোধক, এটা 8 0 ৰ ৰোধক, এটা
12 0 ৰ ৰোধক আৰু এটা প্লাগ চাবি শ্ৰেণীবদ্ধভাবে সংযোগ কৰি এটা বৰ্তনীৰ নক্সা অংকন কৰা।

2. ৰোধক কেইটাৰ মাজেৰে যোৱা প্রবাহ জুখিবৰ বাবে এটা এমিটাৰ আৰু 12 ৫ ৰোধকটোৰ দুই মূৰৰ
মাজৰ বিভৱভেদ জুখিবৰ বাবে এটা ভল্টমিটাৰ সংযোগ কৰি 1 নং প্ৰশ্নত দিয়া বৰ্তনীটো পুনৰ
অংকন কৰা। এমিটাৰ আৰু ভল্টমিটাৰৰ পাঠ কি হ’ব?

12.6.2 সমান্তৰাল সজ্জাত ৰোধক (Resistors in Parallel) :

এতিয়া চিত্ৰ 12.7 ত দেখুৱাৰ দৰে কোষৰ সমষ্টি (বা বেটেৰী) এটাৰ লগত সমান্তৰালভাৱে
সংযোজিত তিনিটা ৰোধকৰ প্ৰসংগ উত্থাপন কৰোঁ।

কাৰ্যকলাপ-12.6
= R,,R, আৰু 1২; ৰোধৰ তিনিটা ৰোধকৰ এটা সমান্তৰাল
সজ্জা XY গঠন কৰা। ইয়াক এটা বেটাৰী, এটা প্লাগচাবি ঢ "%/৮--!
আৰু এমিটাৰৰ লগত চিত্ৰ 12.10 ত দেখুওৱাৰ দৰে
সংযোগ কৰা। আকৌ ৰোধকৰ সজ্জাটোৰ লগত এটা
ভল্টমিটাৰ সমান্তৰালভাবে সংযোগ কৰা।
= Bist চাবিটো বন্ধ কৰা আৰু এমিটাৰৰ পাঠ লোৱা। ধৰা
হওঁক প্ৰবাহৰ মান I । ভল্টমিটাৰৰ পাঠো লোৱা। ই
সজ্জাটোৰ দুই মূৰৰ মাজৰ বিভৱভেদ ৰ মান দিব।
প্রতিটো ৰোধকৰ দুই মূৰৰ মাজৰ বিভৱভেদৰ মানো V | - K
প্রতিটো ৰোধকৰ লগত ভল্টমিটাৰ সংযোগ কৰি ইয়াক «TH
প্রতীয়মান কৰিব পাৰি (চিত্ৰ 12.11 চোৱা) চ্রি1 2.10

=

Rigo 213

--- Page 221 ---
= প্লাগটোৰ পৰা চাবিটো মুক্ত কৰা। বৰ্তনীৰ পৰা এমিটাৰ আৰু ভল্টমিটাৰ আতঁৰ কৰা। চিত্ৰ 12.11 ত দেখুওৱাৰ
দৰে এমিটাৰটো ৰোধক ]২। ৰ লগত শ্ৰেণীবদ্ধভাৱে সংযোগ কৰা। এমিটাৰৰ পাঠ লোৱা।

T
চিত্র 2.11

= একেদৰে R, আৰু R, ৰ মাজেৰে চালিত হোৱা প্রবাহৰ জোখ লোৱা। ধৰা হওঁক এই মান যথাক্ৰমে [, আৰু [৷],
1, ], আৰু I, ৰ মাজৰ সম্পৰ্কটো কি হ’ব?

দেখা গ’ল যে মুঠ প্রবাহ [ ৰ মান সজ্জাটোৰ প্রতিটো শাখাৰ মাজেৰে যোৱা পৃথক প্রবাহৰ
যোগফলৰ সমান।

1=1+1],+{1, (12.15)

ধৰা হওঁক ৰোধকৰ সমান্তৰাল সজ্জাটোৰ সমতুল্য CAR ৷ ৰোধকৰ সমান্তৰাল সজ্জাটোত
ওমৰ সূত্ৰ প্ৰয়োগ কৰি আমি পাওঁ,

1-৮,
1, (12.16)
প্রতিটো ৰোধকত ওমৰ সূত্ৰ প্ৰয়োগ কৰিলে আমি পাম

hae চল) , আৰু BER (12.17)
(12.15) ৰ পৰা (12.17) সমীকৰণ ব্যৱহাৰ কৰি আমি পাওঁ,
৮ূ_ ৮ ৮ ৮
1, R, RR;
1 1 1 ]1
= —+
R, R, R, 18;
এতেকে আমি সিদ্ধান্ত ল'ব কৰিব পাৰোঁ যে সমান্তৰাল সজ্জাত সংযোজিত ৰোধকৰ সমষ্টি
এটাৰ সমতুল্য ৰোধৰ অনেন্যক (Reciprocal) প্ৰতিটো ৰোধৰ অনোন্যকৰ যোগফলৰ সমান।

উদাহৰণ 12.8

12.10 নং চিত্ৰত দেখুওৱা বৰ্তনীটোত ধৰা হওঁক R,, ]২, আৰু R, ৰোধকৰ মান যথাক্ৰমে
5 0, 10 Q আৰু 1২ 0 যিটো 12 V ৰ বেটেৰী এটাৰ লগত সংযোগ কৰা হৈছে। (a)
প্রতিটো ৰোধকৰ মাজেৰে চালিত হোৱা প্রবাহৰ মান উলিওৱা, (b) বৰ্তনীটোৰ মুঠ প্রবাহৰ
মান আৰু (c) বৰ্তনীটোৰ মুঠ ৰোধ উলিওৱা

সমাধান ঃ

]২।= 5 Q,R, = 10 0, আৰু 1২; = 30 Q, বেটেৰীটোৰ বিভৱভেদ, = 12V প্রতিটো
ৰোধকৰ দুয়োমুৰৰ বিভৱভেদ। এতেকে ৰোধক কেইটাৰ মাজেৰে যোৱা প্ৰবাহ উলিয়াবলৈ
আমি ওমৰ সূত্ৰ ব্যৱহাৰ কৰিম।

বা (12.18)

214 বিভ্ঞান

--- Page 222 ---
৮ 129৮

R, ৰ মাজেৰে যোৱা প্রবাহ 11 =} = 20242
৮ 12৮

R, ৰ মাজেৰে যোৱা প্রবাহ 12 = 1; = 100 = 12%
_৮ 129

]২,ৰ মাজেৰে যোৱা প্রবাহ 1 R, = 300 "04%

বললীটোজ মুঠ] = 1. 47. 41.34 AAA
সমীকৰণ 12.18 য়ে দিয়া মতে মুঠ ৰোধ RBI —
1 1 1 1] 4
=-=+-=+-===-=
R, 5 10 30 3
এতেকে, R, = 3 QI
উদাহৰণ 12.9
12.12 নং চিত্ৰত যদি R, = 10 Q, R, = 40 Q, R,=30 Q, R, = 20 Q, R, = 60 Q
হয় আৰু 12V ৰ বেটাৰী এটা যদি সজ্জাটোৰ লগত সংযোগ কৰা হয়, তেনেহ’লে
(a) বৰ্তনীটোৰ মুঠ ৰোধ আৰু (০) বৰ্তনীটোৰ মাজেৰে চালিত মুঠ প্রবাহৰ মান উলিওৱা।
সমাধান ঃ
ধৰা হওঁক R, আৰু R, সমান্তৰাল ৰোধককেইটা এটা সমতুল্য ৰোধক ]২/ ৰ সহায়েৰে
সলনি কৰা হ’ল। একেদৰেই ]২,, R, আৰু ]২, সমান্তৰাল ৰোধককেইটা অন্য এটা সমতুল্য
ৰোধক R! ৰে সলনি কৰা হ'ল | তাৰ পিছত সমীকৰণ 12.18 ব্যৱহাৰ কৰি
1 1 1] 5
qe

ওঁ-- = =

আমিপা R’ 10 40 40
অর্থাৎ ][২; = 8 0 |

এ 11 ন 1 +] 6
Cmts RT "30 20 60 60
অৰ্থাৎ ][২/ = 10.0

গতিকে, মুঠ ৰোধ [২ = ][২/ + ]২/ = 18 0,
প্রবাহ গণনাৰ বাবে আমি ওমৰ সূত্ৰ ব্যৱহাৰ কৰি পাওঁ —

=.67A

আমি দেখা পালোঁ যে শ্ৰেণীবদ্ধ সজ্জাত বৰ্তনীটোৰ মাজেৰে যোৱা ASS মান গোটেই fog-12.12

বৰ্তনীটোতে একে থাকে। এতেকে এটা বৈদ্যুতিক বাল্ব আৰু এটা বৈদ্যুতিক হিটাৰ শ্ৰেণীবদ্ধভাৱে শ্ৰেণীবদ্ধ আৰু সমাস্তৰাল

সংযোগ কৰাটো স্বাভাৱিকতে অবাস্তৱ কাৰণ সিহঁতক সঠিকভাৱে চলাবলৈ যথেষ্ট পৃথক মানৰ were ৰোধকৰ বিন্যাস
প্ৰবাহৰ প্রয়োজন। (উদাহৰণ-12.3 দৰষ্টব্য)। শ্ৰেণীবদ্ধ সজ্জাৰ আন এটা সীমাবদ্ধতা এয়ে যে দেখুওৱা এটা বৈদ্যুতিক

বৰ্তনীটোৰ কোনো এটা উপাদান বিকল হ’লে বৰ্তনীটো মুক্ত হৈ যায় আৰু ফলত বাকী উপাদানবোৰে a
কাম নকৰে। কেতিয়াবা কোনো উৎসৱ, বিয়া আদিত ঘৰ অলংকৰণৰ বাবে নাচি থকা চাকি (fairy ~~”
light) ব্যৱহাৰ কৰিছ| যদি বিজুলী মিস্ত্ৰিজনে বেয়া হোৱা বাল্ব এটা বিচাৰি উলিয়াওঁতে বা তাক

সলনি কৰোতে বহু সময় লোৱাটো দৃষ্টিগোচৰ হৈছে নিশ্চয়। এই ক্ষেত্ৰত বেয়া হোৱা বাল্বটো
উলিয়াবলৈ প্ৰতিটো বাল্ব পৰীক্ষা কৰিব লগা হয়। আনহাতে এটা সমান্তৰাল বৰ্তনীয়ে বৈদ্যুতিক
সঁজুলিবোৰৰ মাজেৰে প্রবাহক বিভক্ত কৰে। সমান্তৰাল বৰ্তনীত মুঠ ৰোধৰ মান (12.18) নং
সমীকৰণ মতে হাস হয়। প্রতিটো সঁজুলিৰ ৰোধ বিভিন্ন হ’লৈ সিহঁতক ঠিকমতে চলাবলৈ বেলেগ

বেলেগ মানৰ প্ৰবাহ দৰকাৰ হয়, তেনেক্ষেত্ৰত সমান্তৰাল সজ্জা অতিকৈ সুবিধাজনক।

বিদ্যুত

215

--- Page 223 ---
1. নিম্নোক্তবোৰৰ সমান্তৰাল সংযোজন ৰোধ নিৰ্ণয় কৰা।-- (a) 1 0 আৰু 10°Q, (b) 1.0, 1050)
আৰু 10°Q

2. 100 Q ৰ এটা বৈদ্যুতিক বাল্ব, 50 0 ৰ এটা পাউৰুটি সেকা সঁজুলি আৰু 500 0, ৰোধৰ এটা
পানীৰ ফিল্টাৰ 220 উৎসৰ লগত সমান্তৰালভাৱে সংযোগ কৰা হৈছে। যদি এটা বৈদ্যুতিক ইস্ত্ৰি
একেটা উৎসৰ লগত সংযোগ কৰা হয় আৰু যদি ই আন তিনিওটাই লোৱাৰ সমান প্রবাহ লয় তেন্তে

ইস্ত্ৰিটোৰ ৰোধ কিমান হ’ব আৰু ইয়াৰ মাজেৰে চালিত প্রবাহ কিমান হ’ব?

3. এটা বেটাৰীৰ লগত বৈদ্যুতিক সঁজুলিবোৰ শ্ৰেণীবদ্ধ সজ্জাত সংযোগ কৰাতকৈ সমান্তৰাল সজ্জাত
সংযোগ কৰিলে কি কি সুবিধা হয়?

4. 2 0, 3 0 আৰু 6 OF তিনিটা ৰোধক কেনেকৈ সংযোগ কৰিলে সিহঁতৰ মুঠ ৰোধ (a) 4 0 আৰু
(৮) 1 0, পোৱা যাব?

5. 5 0, 8 0, 12 0 আৰু 24 0, ৰোধৰ চাৰিটা কুণ্ডলী লগ লগাই পাব পৰা (a) সৰ্বোচ্চ আৰু (৮)
সৰ্বনিম্ন মুঠ ৰোধৰ মান কিমান হ’ব?

12.7 বিদ্যুৎ প্ৰৱাহৰ তাপীয় feat (HEATING EFFECT OF ELECTRIC
CURRENT) :

আমি জানো যে বেটাৰী বা কোষ হৈছে বৈদ্যুতিক শক্তিৰ এটা উৎস। কোষটোৰ ভিতৰত ঘটা
ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়াই ইয়াৰ প্রান্তযুগলৰ মাজত বিভৱভেদ সৃষ্টি কৰে আৰু ইয়েই বেটাৰীটোৰ
লগত সংলগ্ন এটা ৰোধক বা একাধিক ৰোধকৰ সজ্জাৰ মাজেৰে ইলেক্ট্ৰন সঞ্চালিত কৰি বিদ্যুৎ
প্রবাহ চালিত কৰে। 12.2 নং অনুচ্ছেদত আমি এইটোও দেখিলো যে প্রবাহ বৰ্তাই ৰাখিবলৈ
উৎসটোৱে অবিৰতভাৱে শক্তি খৰচ কৰিব লাগে৷ এই শক্তি ক’লৈ যায়? প্রবাহ বৰ্তাই থাকোতে
উৎসৰ শক্তিৰ এটা অংশ প্রয়োজনীয় কাম (যেনে - বৈদ্যুতিক পাংখা এখনৰ পাখিকেইখন
ঘূৰাওঁতে) কৰাত ব্যৱহাৰ হ’ব পাৰে। উৎসৰ বাকী থকা অংশখিনি সঁজুলিৰ উষ্ণতা বৃদ্ধি কৰা
তাপ হিচাপে খৰচ হ’ব পাৰে। এয়া আমাৰ দৈনন্দিন জীৱনৰ অভিজ্ঞতা | উদাহৰণস্বৰূপে এখন
বৈদ্যুতিক পাংখা একেৰাহে বহুসময় ধৰি চলি থাকিলে গৰম হৈ যায়। এনে আৰু বহুতো উদাহৰণ
আছে। আনহাতে যদি বৈদ্যুতিক বৰ্তনী এটা সম্পূৰ্ণৰূপে ৰোধকীয় হয়, অৰ্থাৎ কেৱল ৰোধকৰ
সজ্জা এটাহে বেটাৰী এটাৰ লগত সংযোগ কৰা থাকে তেন্তে উৎসৰ শক্তিৰ গোটেইখিনিয়েই
কেৱল তাপ হিচাপে অপচয় হয়। ইয়াকে বৈদ্যুতিক প্রৱাহৰ তাপীয় ক্ৰিয়া বুলি কোৱা হয়।
বৈদ্যুতিক হিটাৰ, বৈদ্যুতিক ইস্ত্ৰি আদি সঁজুলিসমূহত এই ক্ৰিয়াৰ প্রয়োগ হয়।

ধৰা হওঁক R ৰোধৰ ৰোধক এটাৰ মাজেৰে I প্রবাহ চালিত হৈছে। ধৰা হওঁক ইয়াৰ দুই মূৰৰ
মাজৰ বিভৱভেদ  (চিত্ৰ-12.13)। ধৰা হওঁক তাৰ মাজেৰে 0 পৰিমাণৰ আধান চালিত
হওঁতে প্রয়োজনীয় সময় ক। V বিভৱভেদেৰে 0 আধান চালিত কৰোঁতে সম্পন্ন হোৱা কাৰ্য
হ’ব VQ ৷ এতেকে / সময়ত উৎসই যোগান ধৰা শক্তিৰ পৰিমাণ হ'ব VQ | এতেকে উৎসই
বৰ্তনীটোলৈ যোগান ধৰা ক্ষমতা হ'ব

p=v2ev1 (12.19)

নাইবা, / সময়ত উৎসই বৰ্তনীটোলৈ যোগান al শক্তি হ’ব Pxr, অৰ্থাৎ Vt | উৎসটোৱে
খৰচ কৰা এই শক্তিখিনিৰ কি হ’ব ? এই শক্তিখিনি ৰোধকত তাপ হিচাপে অপচয় হয়। গতিকে
সুস্থিৰ প্রবাহ [ ৰ বাবে / সময়ত উৎপন্ন হোৱা তাপ H হ’ব,

216 বিভ্ঞান

--- Page 224 ---
H = Vit (12.20)
ওমৰ সূত্ৰ (সমীকৰণ-12.15) প্রয়োগ কৰি আমি পাওঁ

H=F Rt (12.21)
ইয়াকে তাপীয় ক্ৰিয়াৰ জুলৰ সূত্ৰ বুলি কোৱা BA | সূত্ৰটোৰ

মতে ৰোধক এটাত উৎপন্ন হোৱা তাপ (i) প্রদত্ত ৰোধৰ বাবে
প্রবাহৰ বৰ্গৰ সমানুপাতিক, (ii) প্রদত্ত প্রবাহৰ বাবে ৰোধৰ
সমানুপাতিক, (iii) ৰোধকৰ মাজেৰে যোৱা প্রবাহ চলি থকা সময়ৰ
সমানুপাতিক। ব্যৱহাৰিক ক্ষেত্ৰত, যেতিয়া বৈদ্যুতিক সঁজুলি
এটা জ্ঞাত বিভৱ উৎস এটাৰ লগত সংযোগ কৰা হয়, তেতিয়া
সমীকৰণ (21.21) ব্যৱহাৰ কৰি HA মান নিৰ্ণয় কৰা হয়। ইয়াত

V (bq-12.13
প্রবাহৰ মান 1 = }}ু সমীকৰণৰ পৰা উলিওৱা হয়। Pye ACCA TENG এটা নিয়ত প্রবাহ

উদাহৰণ 12.10

এটা বৈদ্যুতিক ইস্ত্ৰিয়ে তপ উৎপাদনৰ হাৰ সৰ্বোচ্চ হৈ থকা অৱস্থাত 840 W হাৰত আৰু
তাপ উৎপাদনৰ হাৰ সৰ্বনিম্ন হৈ থকা সময়ত 360W হাৰত শক্তি খৰচ কৰে। বিভৱৰ মান
220 V । প্ৰতি ক্ষেত্ৰতে প্রবাহ আৰু ৰোধৰ মান কি হ’ব?

সমাধান 8
সমীকৰণ (12.19) ৰ পৰা আমি জানো৷ যে বিনিয়োগ হোৱা ক্ষমতা P = VI
P
গতিকে প্রবাহ | =
টী 840 W
(a) যেতিয়া সৰ্বোচ্চ হাৰত তাপ উৎপন্ন হয় -- ] = 220 3.82 A
V _ 220V
a R=— = £42" = 57.60 0
আৰু বৈদ্যুতিক ইস্ত্ৰিটোৰ ৰোধ হ’ব | 382A
360 W
(0) যেতিয়া সৰ্বনিম্ন হাৰত তাপ উৎপন্ন হয় -- 1= 22 = 1.64V
দা
আৰু বৈদ্যুতিক ইস্ত্ৰিটোৰ ৰোধ হ’ব — == SEN = 134.15 0

12.11
4Q4 ৰোধক এটাত প্রতি ছেকেণ্ডত উৎপন্ন হোৱা তাপ 100 J 1 ৰোধকটোৰ দুই মূৰৰ
মাজৰ বিভৱভেদ Gea |
সমাধান ঃ
H=100J, R=4Q,t=1s, =?
সমীকৰণ 12.214 পৰা আমি পাওঁ যে ৰোধক এটাৰ মাজেৰে চালিত প্রবাহ হ’ব —

গতিকে, ৰোধকটোৰ দুই মূৰৰ বিভৱভেদ V হ’ব [সমীকৰণ (12.5) ৰ পৰা]
V=IR
=5Ax402=20V


--- Page 225 ---
1. বৈদ্যুতিক হিটাৰৰ তাপ উপাদনডাল (heating element) দীপ্ত হয়; কিন্তু সংযোগী তাঁৰবোৰ এনে

2. 9600 কুলম্ব আধান 1 ঘণ্টাত 50  বিভৱভেদৰ মাজেৰে সঞ্চালিত হ’লে, উৎপাদিত তাপৰ পৰিমাণ
উলিওৱা।
3. 20.0 ৰোধৰ এটা বৈদ্যুতিক ইস্ত্ৰিয়ে 5 A প্রবাহ লয়। 30 ছেকেণ্ডতত উৎপন্ন হোৱা তাপৰ পৰিমাণ
গণনা কৰা।

218

127.1 বৈদ্যুতিক প্ৰবাহৰ তাপীয় ক্ৰিয়াৰ ব্যৱহাৰিক প্ৰয়োগ (Practical

Applications of Heating Effect of Electric Current) :

পৰিবাহীত তাপৰ উৎপাদন বিদুৎ প্রবাহৰ এটা অৱশ্যম্ভাৱী ফল। বহুক্ষেত্ৰত ই অবাঞ্চনীয়,
কিয়নো ই লাগতিয়াল বৈদ্যুতিক শক্তিক তাপলৈ ৰূপান্তৰিত কৰে। বিদ্যুৎ বৰ্তনীত নিবাৰণ
অসাধ্য তাপে ইয়াৰ উপাদানসমূহৰ উষ্ণতা বৃদ্ধি কৰে আৰু সিহঁতৰ ধৰ্মবোৰ সলনি কৰে।
তথাপিও বৈদ্যুতিক প্রবাহৰ তাপীয় ক্ৰিয়াৰ বহুতো উপযোগী প্রয়োগ আছে। বৈদ্যুতিক ইস্ত্ৰি
পাউৰুটি সেকা সঁজুলি, বৈদ্যুতিক অ’ভেন (oven), বৈদ্যুতিক কেটলি (kettle) আৰু বৈদ্যুতিক
হিটাৰ হৈছে Gas তাপীয় ক্ৰিয়াৰ ভিত্তিত সজা কিছুমান সঁজুলি।

বৈদ্যুতিক তাপৰ ক্ৰিয়া বৈদ্যুতিক বাল্বৰ দৰে সঁজুলিত পোহৰ উৎপন্নৰ বাবেও ব্যৱহাৰ হয়।
ইয়াত ফিলামেণ্টডালে (filament) যিমান পাৰে সিমান তাপ ধৰি ৰাখিব লাগে যাতে ই অতিশয়
উত্তপ্ত হৈ পোহৰ নিৰ্গত কৰিব পাৰে। এনে উচ্চ উষ্ণতাত ফিলামেণ্টডাল গলিব নালাগিব।
টাংষ্টেনৰ দৰে উচ্চ গলনাংকৰ শক্তিশালী ধাতু (গলনাংক 3380°C) বাল্বৰ ফিলামেণ্ট তৈয়াৰ
কৰাত ব্যৱহাৰ কৰা হয়। ফিলামেণ্টডাল অপৰিবাহী বস্তু আদিৰদ্বাৰা যথাসম্ভৱ তাপীয়ভাৱে
অন্তৰিত কৰি ৰাখিব লাগে। ফিলামেণ্টৰ জীৱনকাল দীঘলীয়া কৰাৰ বাবে বাল্ববিলাকত
সাধাৰণতে ৰাসায়নিকভাৱে নিষ্ক্ৰিয় আৰ্গন আৰু নাইট্ৰ’জেন গেছ ভৰাই ৰখা হয়। ফিলামেণ্ট
ব্যয় কৰা শক্তিৰ অধিকাংশ তাপ হিচাপে ওলায়, কিন্তু ইয়াৰ এটা সৰু অংশ পোহৰ হিচাপে
বিকিৰত হয়।

জুলৰ তাপনৰ অন্য এটা প্রয়োগ হৈছে বৈদ্যুতিক বৰ্তনীত ব্যৱহাৰ কৰা ফিউজ (fuse) |B
অবাঞ্চিত উচ্চ প্রবাহ বন্ধ কৰি বৰ্তনী আৰু বৈদ্যুতিক সঁজুলিবোৰ সুৰক্ষিত কৰি ৰাখে। ফিউজ
সঁজুলিৰ লগত শ্ৰেণীবদ্ধভাৱে সংযোগ কৰা হয়। যথোপযুক্ত গলনাংকৰ কোনো ধাতু বা সংকৰ
ধাতুৰ তাঁৰৰ টুকুৰা এটাৰ পৰা ফিউজ তৈয়াৰ কৰা হয়। উদাহৰণস্বৰূপে এলুমিনিয়াম, তাম,
লো, সীহ ইত্যাদিৰে। যদি পূৰ্বনিৰ্ধাৰিত মানতকৈ বেছি পৰিম৷ণৰ প্রবাহ বৰ্তনীৰ মাজেৰে পাৰ
হৈ যায় তেন্তে HSS তাঁৰৰ উষ্ণতা বৃদ্ধি হ’ব৷ ফলত ফিউজ তাঁৰডাল গলি যাব আৰু বৰ্ত্তনীটো
ছেদ VS | ফিউজ তাঁৰবিলাক সাধাৰণতে চীনামাটি (Porcelain) বা একেধৰণৰ পদাৰ্থৰ ধাতুৰ
মূৰযুক্ত একোটা সৰু টেমাত (cartrige) ভৰাই ৰখা VI | ঘৰত ব্যৱহৃত ফিউজবোৰ 1 A, 2 A,
3:/%, 5 /%, 10 A আদি নিৰিখৰ হয়। 220 VO চলা অৱস্থাত 1 KW বৈদ্যুতিক ক্ষমতা খৰচ

1000
কৰা এটা বৈদ্যুতিক ইস্ত্ৰিৰ বৰ্তনীটোৰ মাজেৰে ঢ়

এই ক্ষেত্ৰত 5 A ৰ ফিউজ তাঁৰ ব্যৱহাৰ কৰাটো প্ৰয়োজনীয়।

JA অৰ্থাৎ 4.54. প্ৰবাহ চালিত হয়।


--- Page 226 ---
12.8 বৈদ্যুতিক ক্ষমতা (Electric Power) :

তোমালোকে আগৰ শ্ৰেণীত পঢ়ি আহিছা যে কাৰ্য কৰাৰ হাৰকেই ক্ষমতা বোলে। ই শক্তি
খৰচৰ হাৰো বুজায়।

এটা বৈদ্যুতিক বৰ্তনীত শক্তিৰ খৰচ বা অপচয় হাৰ সমীকৰণ (12.21) য়ে দিয়ে। ইয়াক
বৈদ্যুতিক ক্ষমতাও বোলা হয়। ক্ষমতা P হৈছে

P = VI
2

বা, P=PR=— (12.22)

বৈদ্যুতিক ক্ষমতাৰ এচ. আই একক হৈছে বাট্‌ (W) 1S হৈছে 1 ডু বিভৱভেদত চলা কোনো
বৈদ্যুতিক সঁজুলিয়ে 1 A প্রবাহ কঢ়িয়ালে তাত খৰচ হোৱা ক্ষমতা।

এতেকে 1 ৱাট(ঘ্) = 1ভল্ট x 1 এম্পিয়াৰ (12.23)

‘ৱাট্‌’ এককটো বহুত AS | গতিকে ব্যৱহাৰিক ক্ষেত্ৰত ‘কিলোৱাট্‌’ নামৰ এটা ডাঙৰ একক
এটা ব্যৱহাৰ কৰো। ই 1000 বাটৰ সমান। যিহেতু বৈদ্যুতিক শক্তি ক্ষমতা আৰু সময়ৰ গুণফল
সেইবাবে বৈদ্যুতিক শক্তিৰ একক AG ঘণ্টা (W h) | 1 SG ক্ষমতা 1 ঘণ্টাৰ বাবে ব্যৱহাৰ হ’লে,
ব্যয় হ’ব এক 1 AG ঘণ্টা। বৈদ্যুতিক শক্তিৰ ব্যৱহাৰিক একক হৈছে কিলোৱাট ঘণ্টা (Kw h) |

ইয়াক সাধাৰণতে ‘একক’ (unit) বুলিয়ে জনা যায়।
1 KWh = 1000 ৱাট্‌ x 3600 ছেকেণ্ড
= 3.6 x 10° ৱাট্‌ ছেকেণ্ড
= 3.6 x 10° জুল (J)

উদাহৰণ 12.12
এটা বৈদ্যুতিক বাল্ব 220 V 4 বিদ্যুৎ উৎপাদক যন্ত্ৰ এটাৰ লগত সংযোগ কৰা হৈছে।
প্ৰবাহৰ মান 0.50 A | বাল্বটোৰ ক্ষমতা কি হ’ব?

সমাধান 8

P = W
= 220Vx0.50A
= 110J/s
= 110W.

Example 12.13
400W fae বৈদ্যুতিক ৰেফিজাৰেটৰ এটা 8 ঘণ্টা/দিন চলে। প্রতি KWhw 3.00
টকাকৈ 30 দিনত খৰচ হোৱা শক্তিৰ মূল্য কিমান হ'ব?

বিদ্যুত

219

--- Page 227 ---
220

সমাধান ঃ
ৰেফিজাৰেটৰটোৱে 30 দিনত ব্যয় কৰা মুঠ শক্তি হ’ব =
400W x 8.0 ঘণ্টা/দিন x 30 দিন = 96000 Wh
= 96 KWh
গতিকে ৰেফিজাৰেটৰটো 30 দিন চলাওতে খৰছ হোৱা শক্তি মূল্য হ'ব
= 96 K Whx প্রতি K Wh © 3.00 টকা = 288.00 টকা।

এটা বৈদ্যুতিক প্রবাহে যোগান ধৰা শক্তিৰ হাৰ কিহে নিৰূপণ কৰে?
এটা বৈদ্যুতিক মটৰে 220 V লাইনৰ পৰা 5 A প্রবাহ লয়। মটৰটোৰ ক্ষমতা আৰু 2 ঘণ্টাত
ইব্যয় কৰা শক্তি উলিওৱা।

কোনো এডাল পৰিবাহীৰ মাজেৰে চালিত ইলেক্ট্ৰনৰ সোঁতকে বিদ্যুৎ প্রবাহ বোলে। পৰম্পৰাগতভাৱে প্রবাহৰ
দিশ ইলেক্‌ট্ৰনৰ গতিৰ দিশৰ বিপৰীত লোৱা হয়।

বৈদ্যুতিক প্ৰবাহৰ এচ আই একক APPT |

এটা বৈদ্যুতিক বৰ্তনীত ইলেক্ট্নক গতিক প্রদানৰ বাবে আমি কোষ বা বেটেৰী ব্যৱহাৰ কৰে৷৷ এটা কোষে
ইয়াৰ AS দুটাৰ মাজত এটা বিভৱভেদ সৃষ্টি কৰে। ইয়াক ভ’ল্টত (V) জোখে।

পৰিবাহীৰ মাজেৰে ইলেকট্ৰনৰ AAA বাধা দিয়া ধৰ্মটোৱেই হৈছে ৰোধ। ই প্রবাহৰ মান নিয়ন্ত্ণ কৰে।

ৰোধৰ এচ আই একক ওম (Q) |

ওমৰ সূত্ৰ উষ্ণতা স্থিৰে থকা অৱস্থাত এটা ৰোধকৰ দুই মূৰৰ বিভৱভেদ ইয়াৰ মাজেৰে চালিত প্রবাহৰ
সমানুপাতিক।

পৰিবাহীৰ ৰোধ সমানুপাতিকভাৱে তাৰ দৈৰ্ঘ্যৰ ওপৰত, ব্যস্তানুপাতিকভাৱে তাৰ প্রস্থচ্ছেদৰ কালিৰ ওপৰত
আৰু পৰিবাহীৰ পদাৰ্থৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে।

কেইবাটাও ৰোধক শ্ৰেণীবদ্ধভাৱে সংযোগ কৰিলে ইহঁতৰ সমতুল্য ৰোধৰ মান প্রতিটো ৰোধৰ যোগফলৰ
সমান

সমান্তৰালভাৱে সংযোগ কৰা ৰোধকৰ এটা সমষ্টিৰ সমতুল্য ৰোধ R, হয়

1 1 1 ]{
R, R, R,
এটা ৰোধকত অপচয় হোৱা বৈদ্যুতিক শক্তি হ’ব-_
W=VxIxt
ক্ষমতাৰ একক ৱাট (W) 1 1 V বিভৱভেদত 1 A প্রবাহ চালিত হওঁতে ব্যয় হোৱা ক্ষমতাক এক ৱাট বোলে।

বৈদ্যুতিক শক্তিৰ ব্যৱসায়িক একক হৈছে কিলোৱাট্‌ ঘণ্টা (k Wh)
1k Wh = 3,600,000 J = 3.6 x 10°J


--- Page 228 ---
._]২ ৰোধৰ এডাল তাঁৰ পাঁচটা সমান ভাগলৈ বিভক্ত কৰা হ’ল। এই অংশবোৰ সমান্তৰালভাৱে সংযোগ কৰা
হ’ল। যদি সজ্জাটোৰ সমতূল্য ৰোধ R’ হয়, তেতিয়া R/R’ অনুপাত হ'ব ==
fa) 1/25 (9) 1/5(0 5 (Ad) 25
(a) PR (b) IR? (c) VI (d) V?/R

._ এটা বৈদ্যুতিক বাল্বল 220V আৰু 100W চিহ্নিত কৰা আছে যেতিয়া 110V ত ইয়াক ব্যৱহাৰ কৰা হয়,
ই লোৱা ক্ষমতা হ’ব —
(a) 100 W (b) 75 W (০) 50 W (d) 25 W

._ একে পদাৰ্থৰ দুডাল একে দৈৰ্ঘ্যৰ আৰু একে ব্যাসৰ পৰিবাহী তাঁৰ প্রথমে শ্ৰেণীবদ্ধ সজ্জাত আৰু পিছত
সমান্তৰাল সজ্জাত এটা বৰ্তনীৰ একেটা বিভৱভেদত সংযোগ কৰা হ’ল। শ্ৰেণীবদ্ধ আৰু সমান্তৰাল সজ্জাত
সৃষ্টিত সৃষ্টি হোৱা তাপৰ অনুপাত —
(a) 1:2 (9) 2:1 (০) 1:4 (d) 4:1

._ দুটা বিন্দুৰ মাজৰ বিভৱভেদ জুখিবলৈ বৰ্তনী এটাত ভল্টমিটাৰ কেনেকৈ সংযোগ কৰিবা?

. এডাল তামৰ তাঁৰৰ ব্যাস 0.5 mm আৰু ৰোধকতা 1.6 x 10% 0) 10. 10 0 ৰোধ পাবৰ বাবে এই
তাঁৰডালৰ দৈৰ্ঘ্য কিমান হ’ব লাগিব? যদি তাঁৰডালৰ ব্যাস দুগুণ কৰা হ’ল, ৰোধৰ পৰিবৰ্তন কিমান হ’ব?
._ এটা প্রদত্ত ৰোধকৰ মাজেৰে প্ৰবাহিত প্ৰবাহ 1 ৰ মান আৰু পাৰস্পৰিক বিভৱভেদ ৮ ৰ মান তলত দিয়া

হ’ল-
I(r) ০.5 1.0 2.0 3.0 4.0
V (ভল্ট) 16 3.4 6.7 10.2 13.2

৮ আৰু 1! ৰ মাজৰ লেখ এটা অংকন কৰা আৰু ৰোধকটোৰ ৰোধ উলিওৱা।

._ যেতিয়া এটা অজ্ঞাত ৰোধ 19% ৰ এটা বেটেৰীৰ লগত সংযোগ কৰা হয় তাত 2.5 mA প্রবাহ চালিত হয়।
ৰোধকটোৰ ৰোধ উলিওৱা।

. IOV বেটাৰীৰ লগত 0.2 0, 0.3 0, 0.4 0, 0.5 0 আৰু 12 0, ৰোধক কেইটা শ্ৰেণীৱদ্ধভাৱে
সংযোগ কৰা হৈছে। 12 Q ৰোধৰ ৰোধকটোৰ মাজেৰে কিমান প্রবাহ চালিত হৈছে?

. 176 0 ৰ কিমানটা ৰোধক হ’লে 220V ৰ লাইন এটাত 5 A প্রবাহ পোৱা যাব?

. প্ৰতিটো 6 0 ৰোধৰ তিনিটা ৰোধক কেনেদৰে সংযোগ কৰিলে সজ্জাটোৰ সমতুল্য ৰোধ (i) 9 0, আৰু (ii)
40 হ'ব?

. বহুকেইটা বৈদ্যুতিক বাল্ব 220 V লাইনত ব্যৱহাৰৰ বাবে তৈয়াৰ কৰা হৈছে আৰু 10 W A চিহ্নিত কৰা
হৈছে। যদি চালিত হোৱা সৰ্বোচ্চ প্রবাহ 5A হয় কিমানটা বাল্ব সমান্তৰূলভৱে 220 V লাইনৰ লগত
সংযোগ কৰিব লাগিব?

220 V লাইনৰ লগত সংযোগ কৰা এটা বৈদ্যুতিক চুলাৰ গৰম ফলিখনৰ দুটা ৰোধ কুণ্ডলী A আৰু B আছে
আৰু প্ৰত্যেকৰে ৰোধৰ মান 24 0, যিকেইটা পৃথকে পৃথকে শ্ৰেণীবদ্ধভাৱে আৰু আৰু সমান্তৰালভাৱে
সংযোগ কৰিব পাৰি। এই তিনিও ক্ষেত্ৰত প্রবাহ কি হ'ব?

Rige 221

--- Page 229 ---
14. 2 0, ৰোধক এটাত ব্যৱহৃত ক্ষমতা তলৰ প্রতিটো ক্ষেত্ৰতে উলিওৱা (i) 1 0 আৰু 2 0 ৰ দুটা ৰোধক CV

222

ৰ বেটেৰী এটাৰ লগত শ্ৰেণীবদ্ধভাৱে, আৰু (ii) 12 0 আৰু 2 0 ৰ ৰোধক এটা AV ৰ বেটেৰীৰ লগত
সমান্তৰালভাৱে সংযোগ কৰিলে।

. এটা 220V ত 100 ঘা চিহ্নিত আৰু অন্যটো 220 V ত 60 W চিহ্নিত দুটা বৈদ্যুতিক চাকি বৈদ্যুতিক

বৈদ্যুতিক যোগানৰ লগত সমান্তৰালভাৱে সংযোগ কৰা৷ হৈছে। যদি যোগান বিভৱ 220৮ হয়, কিমান প্রবাহ
ইল’ব।

. SAR বেছি শক্তি ব্যৱহাৰ কৰিব, এটা 250ঘঘ ৰ TV OOD 1 ঘণ্টা চলিলে বা এটা 1200W ৰ ৰুটিসেকা

সঁজুলি 10 মিনিটত চলিলে?

. 8Q ৰোধৰ এটা বৈদ্যুতিক চুলাই 2 ঘণ্টা চলোতে মেইনৰ পৰা 15 A প্ৰবাহ লয়। চুলাটোত তাপ উৎপন্ন
হোৱা হাৰ উলিওৱা |

. ব্যাখ্যা কৰা ঃ

(a) বৈদ্যুতিক চাকিত বেছিভাগ টাংষ্টেনৰ ফিলামেণ্ট কিয় ব্যৱহাৰ হয়?

(b) বিদ্যুত তাপীয় সঁজুলি যেনে ৰুটি সেকা সঁজুলি আৰু ইস্ত্ৰিৰ বিশুদ্ধ ধাতুৰ পৰিবৰ্তে সংকৰধাতু কিয়
ঘৰা বৰ্তনীবিলাকত শ্ৰেণীবদ্ধ সজ্জা কিয় ব্যৱহাৰ কৰা হয়?
এডাল পৰিবাহীৰ ৰোধ ইয়াৰ প্ৰস্থচ্ছেদৰ কালিৰ লগত কিদৰে পৰিবৰ্তন হয়?
বৈদ্যুতিক সৰবৰাহৰ বাবে সাধাৰণতে তাম আৰু এলুমিনিয়াম তাঁৰ কিয় ব্যৱহাৰ কৰা হয়?


--- Page 230 ---
অধ্যায়-13

r

P2U6

L9

আগৰ অধ্যায় “বিদ্যুত আমি বৈদ্যুতিক প্রবাহৰ তাপীয় ক্ৰিয়াৰ বিষয়ে পঢ়িলো। বৈদ্যুতিক
প্রবাহৰ আন ক্ৰিয়াবোৰ কি হ’ব পাৰে? আমি জানো যে বৈদ্যুতিক প্রবাহযুক্ত পৰিবাহীয়ে চুম্বকৰ
দৰে আচৰণ কৰে। ইয়াকে প্রমান কৰিবলৈ তলৰ কাৰ্যকলাপটো কৰা যাওঁক।
= এডাল পোন শকত তামৰ তীৰ লোৱা আৰু ইয়াক চিত্ৰ 13.1]ত |

দেখুওৱাৰ দৰে, বৰ্তনী এটাৰ X আৰু '% বিন্দুৰ মাজত স্থাপন

কৰা। XY তীৰডাল কাগজৰ পৃষ্ঠৰ লম্ভভাৱে ল’বা।
= তামৰ তীৰডালৰ কাষত দিগদৰ্শন ag (compass) এটা

অনুভূমিকভাবে ৰাখা। ইয়াৰ কীটাডাললৈ লক্ষ্য কৰা। HHHE ৰ

= TEAR গ্লাগত চাবিটো বহুৱাই ইয়াৰ মাজেৰে প্রবাহচালিত কৰা। চিত্র 13.1
= দিশদৰ্শন যন্ত্ৰ কীটাডালৰ অৱস্থানৰ পৰিবৰ্তনলৈ মন কৰা৷। ধাতুৰ তাঁৰৰ মাজেৰে এবাহ চালিত কৰোঁতে দিকৃ নিণাৰয়ক am বিক্ফেপিত
হৈছে

/

আমি দেখিম যে কাঁটাডাল বিক্ষেপিত হৈছে। ইয়াৰ অৰ্থ কি? ইয়াৰ অৰ্থ হৈছে তামৰ
পৰিবাহীডালৰ মাজেৰে যোৱা বৈদ্যুতিক প্রবাহে চুম্বকীয় ক্ৰিয়া সংঘটিত কৰিছ। গতিকে আমি
ক’ব পাৰোঁ যে বিদ্যুত আৰু চুম্বকত্বৰ মাজত যোগসূত্ৰ আছে। তেন্তে, চলমান চুম্বকৰ দ্বাৰা
বৈদ্যুতিক ক্ৰিয়া সংঘটিত হোৱাৰ দৰে বিপৰীত ঘটনাও সম্ভৱ নেকি? এই অধ্যায়ত আমি চুম্বক
ক্ষেত্ৰ আৰু এনেকুৱা বিদ্যুৎচুম্বকীয় পৰিঘটনাসমূহৰ বিষয়ে আলোচনা কৰিম। বৈদ্যুতিক প্রবাহৰ
চুম্বকীয় ক্ৰিয়াৰ আধাৰত বিদ্যুৎ চুম্বক আৰু বৈদ্যুতিক মটৰৰ বিষয়ে আৰু চলমান চুম্বকৰ বৈদ্যুতিক
ক্ৰিয়াৰ আধাৰত বৈদ্যুতিক জেনেৰেটৰৰ (Generator) বিষয়েও আমি অধ্যয়ন কৰিম।

x

উনৈশ শতিকাৰ এগৰাকী অন্যতম নেতৃস্থানীয় বিজ্ঞানী হাল্স্‌ খ্ৰিষ্টিয়ান অ'ৰষ্টেডে বিদ্যুৎ
চুম্বকত্বৰ তাৎপৰ্য উদ্ধাৰত নিৰ্ণায়ক ভূমিকা লৈছিল। 1820 চনত ঘটনাক্ৰমে তেওঁ আৱিষ্কাৰ
কৰিছিল যে ধাতুৰ পৰিবাহীৰ মাজেৰে প্রবাহ চালিত হ’লে তাৰ কাষত ৰখা দিগদৰ্শন যন্ত্ৰৰ
কীটাৰ বিক্ষেপণ হয়। এই পৰ্যবেক্ষণৰ পৰা অ’ৰষ্টেডে দেখুৱালে যে বিদ্যুৎ আৰু চুম্বকত্বৰ
মাজত সম্পৰ্ক বিৰাজমান। তেওঁৰ গৱেষণাই পিছত ৰেডিঅ’, টেলিভিজন আৰু ফাইবাৰ
অপটিক্স (Fibre Optics) ৰ দৰে প্ৰযুক্তিৰ জন্ম দিলে। তেওঁৰ সন্মানত চৌম্বক ক্ষেত্ৰৰ প্ৰাৱল্য
এককৰ নাম অ’ৰষ্টেড ৰখা হ’ল।


--- Page 231 ---
13.1 চৌম্বক ক্ষেত্ৰ আৰু বলৰেখা 3 (MAGNETIC FIELD AND FIELD LINES)

দিগদৰ্শন যন্ত্ৰ এটা দণ্ড চুম্বক এডালৰ ওচৰলৈ আনিলে তাৰ কীটাডালৰ বিক্ষেপন হোৱা
কথাটো আমি জানো। আচলতে, দিগদৰ্শন AZ হৈছে এটুকুৰা সৰু দণ্ড PAs | দিগদৰ্শন যন্ত্ৰৰ
কীটাডালৰ দুইমূৰ প্রায় উত্তৰ-দক্ষিণমুৱাকৈ থাকে। উত্তৰমুৱাকৈ থকা মুৰটোক ‘উত্তৰ পিপাসী’
বা উত্তৰ মেৰু বুলি কোৱা হয়। দক্ষিণমুৱাকৈ থকা আনটো মূৰক ‘দক্ষিণ পিপাসী বা দক্ষিণ মেৰু
বুলি কোৱা হয়। ভালেমান সম্পৰীক্ষাৰ পৰা৷ জানো যে চুম্বকৰ একেধৰণৰ মেৰুৰ মাজত বিকৰ্ষণ

আৰু বেলেগ ধৰণৰ মেৰুৰ মাজত আকৰ্ষণ হয়।

aor লাগিং ধৰা পদাৰ্থৰ সহায়ত অংকন ফলিত এখন
বগা কাগজ লগোৱা।

= ইয়াৰ মধ্যভাগত এডাল দণ্ড চুম্বক স্থাপন কৰা।
দিয়া (চিত্ৰ 13.2)। এটা নিমখ ছটিওৱা সঁজুলি এই

কামত ব্যৱহাৰ কৰিব পাৰি। চিত্ৰ 132
= এতিয়া ফলকখন লাহেকৈ টুকুৰিয়াই দিয়া। দণ্ডচু শ্বকৰ কাষত থকা লোৰ ওৰিবিলাকে
= তুমি কি দেখিবা? চুম্বকবলৰেখাৰ দিশত নিজকে সজাইছে

লোৰ গুড়িবিলাক চিত্র 13.2ত দেখুওৱাৰ দৰে এটা বিশেষ আৰ্হিৰে সজ্জিত হ'ব। লোৰ
গুড়িবিলাক এনেকুৱা আহিৰে কিয় সজ্জিত হয়? এই আৰ্হিয়ে কি প্ৰদৰ্শন কৰে? চুম্বকডালে তাৰ
চৌপাশে নিজৰ প্রভাব বিস্তাৰ কৰে। গতিকে লোৰ গুড়িবোৰে বল অনুভৱ কৰে। এনেদৰে যুক্ত
হোৱা বলে লোৰ গুড়িবোৰক এক বিশেষ SHAS সজাই তোলে। চুম্বক এডালৰ চাৰিওফালৰ যি
অঞ্চলত চুম্বক ডালৰ বল অনুভূত হয় সেই অঞ্চলত এখন চৌম্বক CA (magnetic field)
থকা বুলি কোৱা হয়। যিবিলাক ৰেখাৰে লোৰ গুৰিবোৰ পংক্তিবদ্ধ হয় সেইবোৰক চৌম্বক বল
ৰেখা (magnetic field lines) NC |
দণ্ড PRP এডালৰ চাৰিওফালৰ চৌম্বক বলৰেখাবোৰ জনাৰ অন্য উপায় আছেনে? হয়,
তুমি নিজেই এডাল? দণ্ড — চৌম্বক বলৰেখা অংকন কৰিব পাৰা।
ৰ ae যন্ত্ৰ আৰু এডাল দণ্ড চুম্বক লোৱা।
= অংকন ফলক এখনত এঠাৰে লগাই থোৱা বগা কাগজ এখনত দণ্ড চুম্বকডাল
স্থাপন কৰা |
= চুম্বকডালৰ পৰিসীমা চিহ্নিত কৰা।
= চুম্বকডালৰ উত্তৰ মেৰুৰ কাষত দিগদৰ্শন যন্ত্ৰটো স্থাপন কৰা। ইয়াৰ আচৰণ কেনে
হ'ব? কীটাডালৰ দক্ষিণ মেৰু চুম্বকৰ উত্তৰ মেৰুৰ পিনে মূৰ কৰি থাকিব৷ কীটাডালৰ
উত্তৰ মেৰু চুম্বকৰ উত্তৰ মেৰুৰ ওলোটা ফালে মূৰ কৰি থাকিব।

224 বিজ্ঞান

--- Page 232 ---
= কীটাডালৰ দুয়োটা মুৰ চিহ্নিত কৰা। 2
= এতিয়া কীটাডাল এটা নতুন স্থানলৈ এনেদৰে নিয়া ণ্ড
যাতে ইয়াৰ দক্ষিণ মেৰুটো উত্তৰ মেৰুৰ পূৰ্বৰ অৱস্থানত ®
প্ৰতিস্থাপিত হয়। ৰি
= এইদৰে চিত্র 13.3 ত দেখুওৱাৰ দৰে চুম্বকৰ দক্ষিণ হা - 8
মেৰুটো নোপোৱালৈকে ক্ৰমান্বয়ে আগবাঢ়ি গৈ থাকা।
= এডাল মিহি বক্ৰ ৰেখাৰে চিহ্নিত বিন্দুবিলাক সংযোগ fea 13.3
কৰা। এই বক্ৰ ৰেখাডালে বলৰেখা সূচায়। দিক NAB TT সহায়ত চুম্বক বলৰেখা এডাল অংকন |

= ওপৰৰ পদ্ধতিটো পুনঃ পুনঃ কাৰ্যকৰী কৰি যিমান মন
যায় সিমান বলৰেখা অংকন কৰিব পাৰা। পৰিনতিত
চিত্ৰ 13.4 ৰ দেখুওৱাৰ দৰে আৰ্হি এটা তুমি পাবা।
এই ৰেখাবোৰে চুম্বকডালৰ কেউকাষৰ চৌম্বক
ক্ষেত্ৰখন সূচায়। এই ৰেখাবিলাককে চৌম্বক বলৰেখা
বুলি জনা যায়।

= বলৰেখাৰে গৈ থকা অৱস্থাত দিকদৰ্শন যন্তুটোৰ
মেৰু দুটাৰ ফালে যায় বিক্ষেপনো সিমানে বাঢ়ি যায়। fog 13.4

MOD APA কেউকাষে চুম্বক বলৰেখাবোৰ |

চৌম্বক ক্ষেত্ৰ হৈছে এটা ৰাশি যিটোৰ মান আৰু দিশ দুয়োটাই আছে। চৌম্বক ক্ষেত্রত
দিগদৰ্শন যন্ত্ৰ কীটাৰ উত্তৰ মূৰটোৱে নিৰ্দেশ কৰা দিশটোৱেই চৌম্বক ক্ষেত্ৰৰ দিশ বুলি গণ্য কৰা
হয়। সেইবাবে প্রচলিত পৰম্পৰাগত চৌম্বক বলৰেখাবিলাক উত্তৰ মেৰুৰ পৰা ওলায় আৰু
দক্ষিণমেৰুত সোমায় বুলি ধৰি লোৱা হয়। (চিত্র 13.4 ত বলৰেখাবিলাক, অঁকা কীড়চিনবিলাকলৈ
মন কৰা) | চুম্বকৰ অৰ্ন্তভভাগত বলৰেখাৰ দিশ ইয়াৰ দক্ষিণ মেৰুৰ পৰা উত্তৰ মেৰুলৈ হয়। এতেকে
চৌম্বক বলৰেখাবিলাক বন্ধ বক্ৰ।

চৌম্বক ক্ষেত্ৰৰ আপেক্ষিক প্ৰাৱল্য বলৰেখাবিলাক ওচৰা ওচৰিকৈ থকাৰ মাত্ৰাৰ দ্বাৰা প্ৰদৰ্শিত
হয়। য’ত চৌম্বক বলৰেখাবোৰ ঠাহ খাই থাকে তাত চৌম্বক ক্ষেত্ৰখন অধিক শক্তিশালী অৰ্থাৎ
তাত সংস্থাপিত চুম্বক এডালৰ মেৰুত প্ৰযুক্ত বলৰ মান অধিক ডাঙৰ (fog 13.4 ত UF |)

দুডাল চৌম্বক বলৰেখাই কেতিয়াও কটাকটি নকৰে। যদি কৰিলেহেঁতেন তেন্তে তাৰ অৰ্থ
হ'ব যে কটাকটি কৰা বিন্দুত দিগদৰ্শন যন্ত্ৰ কীটাই দুটা দিশ নিৰ্দেশ কৰিব, যিটো সম্ভৱ নহয়।

13.2.প্রবাহযুক্ত পৰিবাইীৰ বাবে চোম্বকক্ষেত্ৰ (MAGNETIC FIELD DUE TO CURRENT

CARRYING CONDUCTOR):

কাৰ্যকলাপ 13.15 আমি দেখিলোঁ যে কোনো ধাতুৰ পৰিবাহীৰ মাজেৰে যোৱা বৈদ্যুতিক
প্রবাহে ইয়াৰ কেউকাষে এখন চৌম্বক ক্ষেত্ৰৰ সৃষ্টি কৰে। সৃষ্টি হোৱা চৌম্বক ক্ষেত্ৰখনৰ দিশ
উলিয়াবৰ বাবে কাৰ্যকলা৷পটো নিম্নোক্ত পদ্ধতিৰে পুনৰ কৰা হওঁক —

225

--- Page 233 ---
Jaa ee

কাৰ্যকলাপ 13.4

চ্রৱি 13.5

226

এডাল দীঘল আৰু পোন তামৰ তীৰ, দুটা বা তিনিটা 1.5 ্থ ৰ কোষ, আৰু এটা গ্লাগ চাবি লোৱা। সিহঁতক চিত্র
13.5 (a) ত দেখুওৱাৰ দৰে শ্ৰেণীবদ্ধ সজ্জাত সংযোগ কৰা।
পোন তীৰডাল এটা দিগদৰ্শন যন্ত্ৰ AGIA ওপৰত তাৰ সমান্তৰালকৈ স্থাপন কৰা।

বৰ্তনীৰ চাবিটো বন্ধ কৰা।

কীটাডালৰ উত্তৰ মেৰুটোৰ বিক্ষেপণৰ দিশলৈ লক্ষ্য কৰা৷ যদি প্রবাহ উত্তৰ মেৰুৰ পৰা দক্ষিণলৈ চালিত হয় তেন্তে,
fod (13.5 (a) ত দেখুওৱাৰ দৰে কীটাডালৰ উত্তৰ মেৰু পূবলৈ ঘূৰিব।

কোষৰ সংযোগটো চিত্ৰ 13.5 (0)ত দেখুওৱাৰ দৰে সলনি কৰা। ইয়াৰ ফলত তামৰ তাৰৰ মাজেৰে যোৱা প্ৰবাহৰ
দিশ সলনি হ'ব অৰ্থাৎ প্রবাহৰ দিশ দক্ষিণৰ পৰা উত্তৰলৈ হ'ব।

কীটাৰ বিক্ষেপনৰ দিশলৈ মন কৰা। দেখিবা যে এতিয়া কীটাডাল বিপৰীত দিশে অৰ্থাৎ পশ্চিমলৈ ঘূৰিছে (চিত্র
13.5 (০) ৷ ইয়াৰ অর্থ হ’ল বৈদ্যুতিক প্ৰবাহে সৃষ্টি কৰা চৌম্বক ক্ষেত্ৰৰ দিশো বিপৰীত হৈছে।

woe
/_

5
উত্তৰ i
(0) (b)

এটা সৰল বিদ্াতবভৰ্ণী লোৱা হৈছে য’ত এডাল পোন তামৰ তীৰ এটা দিকনিণাৰ্য়ক TA ওপৰত সমাসত্তৰালভাবে
ৰখা হৈছে। কাটাডালৰ বিক্ষেপণ বিপৰীত হ’ব যদিহে প্রবাহৰ দিশ ওলোটা হয়।
13.2.1 পোন পৰিবাইীৰ মাজেৰে যোৱা প্ৰবাহৰ বাবে চৌম্বক ক্ষেত্ৰ (MAGNETIC FILED

DUETO A CURRENT THROUGH A STRIGHT CONDUCTOR) :

পৰিবাহীৰ মাজেৰে যোৱা প্রবাহে সৃষ্টি কৰা চৌম্বক ক্ষেত্ৰৰ প্ৰকৃতি কিহে ঠিৰাং কৰে? পৰিবাহীৰ
আকৃতিৰ ওপৰত এই আৰ্হিটো নিৰ্ভৰ কৰেনে? এটা কাৰ্যকলাপৰ জৰিয়তে আমি এই বিষয়ে
অনুসন্ধান কৰিম। আমি পোনতে এডাল পোন প্রৱাহযুক্ত পৰিবাহীৰ চাৰিওফালৰ চৌম্বক
ক্ষেত্ৰৰ কথা বিবেচনা কৰো।

কাৰ্যকলাপ-13.5_
= এটা বেটেৰী (12 V), এটা পৰিবৰ্তনীয় ৰোধ ৰিঅ’ষ্টেট, এটা এমিটাৰ (0-5A), এটা

sal চাবি, আৰু এডাল শকত পোন তামৰ তাৰ লোৱা।

= এখন আয়তাকাৰ ডাঠ কাগজৰ (Cardboard) কেন্দ্ৰৰ মাজেৰে আৰু তাৰ লম্বভাৱে
শকত তীৰডাল সুমুৱাই দিয়া। ডাঠ কাগজখন যাতে স্থিৰ হৈ থাকে আৰু কোনো
কাৰণতেই যাতে তললৈ বা ওপৰলৈ নিপিছলে তাৰ বাবে যত্ন ল’বা।

= চিত্র 13.6 (AS দেখুওৱাৰ দৰে তামৰ তাৰডাল উলম্বভাৱে ৰাখি তাৰ X আৰু *%
বিন্দুৰ মাজত বেটেৰীটো আৰু এটা slat চাবি শ্ৰেণীবন্ধভাৱে সংযোগ কৰা।


--- Page 234 ---
= কিছুমান লোৰ গুৰি ডাঠকাগজখনত সুষমভাবে ছটিয়াই দিয়া৷
( এই কামৰ বাবে তুমি নিমখ ছটিওৱা সঁজুলিটো ব্যৱহাৰ
কৰিব পাৰা)।

= ৰিঅ’'ষ্টেটটো এটা স্থিৰ অৱস্থাত ৰাখা আৰু এমিটাৰৰ মাজেৰে
যোৱা প্রবাহলৈ লক্ষ্য কৰা।

= চাবিটো বন্ধ কৰা যাতে তীৰডালৰ মাজেৰে প্রবাহ চালিত
হয়। X আৰু Y বিন্দুৰ মাজত তামৰ তীৰডাল উলম্বভাৱে
আছেনে নাই নিশ্চিত কৰা।

= ডাঠকাগজখন কেবাবাৰো লাহে লহে টুকুৰিওৱা। লোৰ
গুৰিখিনিৰ বিন্যাসলৈ মন কৰা। দেখিবা যে লোৰ গুৰিবোৰ
তামৰ তাৰডালৰ কেউকাষে LEAS বৃত্ত কিছুমানৰ
আৰ্হিৰে পংক্তিবদ্ধ হ’ব (fF 13.6) |

= এই এককেন্দ্ৰীক বৃত্তসমূহে কি সূচায় ? সিহঁতে চৌম্বক বলৰেখা

সূচায়।

= চৌম্বক ক্ষেত্ৰৰ দিশ কেনেকৈ পাব পাৰি? বৃত্তটোৰ এটা বিন্দুত
(ধৰা হওঁক P) এটা দিগদৰ্শন যন্ত্ৰ থোৱা। কীটাডালৰ দিশ
নিৰীক্ষণ কৰা। কীটাডালৰ উত্তৰমেৰুৰ দিশে P বিন্দুত পোন

তীৰডালৰ মাজেৰে যোৱা প্রবাহৰ বাবে সৃষ্টি হোৱা TES = চিত্র 13.6 ৰ

বলৰেখাৰ কীড় এডালেৰে দিশটো চিহ্নিত কৰা। (a) এডাল পোন পৰিবাহী তাঁৰৰ কেউকাষে থকা বলৰেখা
= তামৰ তীৰডালৰ মাজেৰে যোৱা প্ৰবাহৰ দিশ বিপৰীত কৰিলে FCT কৰা ARCH বৃত্তৰ আহি। বৃতবোৰৰ কাঁড়চিনবিলাকে

বলৰেখাৰ দিশ বিপৰীত হ’বনে? পৰীক্ষা কৰি চোৱা। বলৰেখাৰ দিশ দিয়ে! 3.6 (b) ate MRT ওচৰৰ দৃশ্য ।

তামৰ তীৰডাল প্রবাহ সলনি কৰিলে এটা প্রদত্ত বিন্দুত প্ৰতিস্থাপিত দিগদৰ্শন যন্ত্ৰ কীটাৰ
বিক্ষেপনৰ কি দিশ হ’ব? তাকে চাবলৈ তাৰডালত প্রবাহৰ মান সলনি কৰা। আমি দেখিম যে
কীটাৰ বিক্ষেপনো সলনি হৈছে। বিক্ষেপনো বাঢ়ে। ইয়াৰ অৰ্থ এয়ে যে তীৰৰ মাজেৰে যোৱা
প্রবাহ বাঢ়িলে কোনো প্ৰদত্ত বিন্দুত সৃষ্টি হোৱা চৌম্বক ক্ষেত্ৰৰ মান বাঢ়ি যায়।

তামৰ তীৰডালত প্রবাহৰ মান একে ৰাখি দিগদৰ্শন যন্তুটো তীৰডালৰ পৰা আঁতৰাই নিলে
ইয়াৰ বিক্ষেপণৰ কি ঘটিব? তাকে চাবলৈ পৰিবাহী তীৰডালৰ পৰা এটা দূৰৰ বিন্দুত VAC
স্থাপন কৰা (ধৰা 0 বিন্দুত)। তুমি কি পৰিবৰ্তন দেখিলা ? আমি দেখা পাওঁ যে কীটাডালৰ
বিক্ষেপণ কমি গৈছে। গতিকে দূৰত্ব বঢ়াৰ লগে লগে কোনো পৰিবাহীৰ প্ৰদত্ত প্ৰবাহে সৃষ্টি কৰা
চৌম্বকক্ষেত্ৰৰ মান কমি যায়। চিত্র 13.6ত আমি প্ৰত্যক্ষ কৰোঁ যে প্রবাহযুক্ত পোন পৰিবাহীৰ
চাৰিওফালৰ চৌম্বক ক্ষেত্ৰ নিৰ্দেশ কৰা এককেন্দ্ৰীক বৃত্তসমূহ দূৰত্বৰ বৃদ্ধিৰ লগে লগে ক্ৰমান্বয়ে
ডাঙৰ হৈ যায়।

13.2.2 সৌহাতৰ বুঢ়া-আঙুলি নীতি $ (Right-Hand Thumb Rule) :
প্রবাহযুক্ত পৰিবাহীৰ লগত সংযোগী চৌম্বক ক্ষেত্ৰৰ দিশ falas এটা সুবিধাজনক উপায়

প্রবাহযুক্ত পোন পৰিবাহী এডাল সৌহাতৰে এনেদৰে ধৰিছা বুলি কল্পনা কৰা যাতে বুঢ়া
আঙুলিটো প্রবাহৰ দিশত মূৰ কৰি থাকে। তেনে অবস্থাত তোমাৰ বাকী আঙুলিকেইটাই চৌম্বক

RTS -প্রবাহৰ চুম্বকীয় CRN 227

--- Page 235 ---
ক্ষেত্ৰৰ বলৰেখাৰ দিশত পৰিবাহীডাল মেৰিয়াই ৰাখিব। চিত্ৰ 13.7 ত ইয়াক দেখুওৱা
হৈছে। ইয়াক CHAOS বুঢ়া আঙুলিৰ নীতি বুলি জনা যায়।

অনুভূমিক শক্তিবাহী তীৰ এডালত প্রবাহ পূবৰ পৰা পশ্চিমলৈ গৈছে। ইয়াৰ ঠিক তলৰ
প্রবাহ এটা বিন্দুত আৰু ঠিক ওপৰৰ এটা বিন্দুত চৌম্বক ক্ষেত্ৰৰ দিশ কি হ'ব?

চিত্ৰ 13.7 সমাধান ঃ
ক্ষেত্ৰৰ দিশ (তীৰডালৰ তলৰ আৰু ওপৰৰ যিকোনো বিন্দুত) তীৰডালৰ লম্ব সমতল
এখনত পূবৰ পৰা চালে ঘড়ীৰ কীটাৰ দিশত হ’ব, আৰু পশ্চিমৰ পৰা চালে ঘড়ীৰ কীটাৰ
বিপৰীত দিশত হ’ব।

এডাল দণ্ড চুম্বকৰ কেউকাষৰ চৌম্বক বলৰেখাবোৰ অংকন FAT |
চৌম্বক বলৰেখাৰ ধৰ্মসমূহ তালিকাভূক্ত FI |

13.2.3 বৃত্তাকাৰকুণ্ডলী এটাৰ প্ৰবাহৰ বাবে চৌম্বক ক্ষেত্ৰঃ (Magnetic field due

to a current through a Circular loop)

আমি এতিয়ালৈকে এডাল প্ৰবাহযুক্ত পোন তাঁৰৰ কেউকাষে সৃষ্টি হোৱা চৌম্বক বলৰেখাবোৰ
নিৰীক্ষণ কৰিলো। ধৰা হওঁক, এই তীৰডাল বৃত্তৰ ৰূপত বেঁকা কৰা হ’ল আৰু
ইয়াৰ মাজেৰে প্রবাহ চালিত কৰা হ’ল। চৌম্বক বলৰেখাবোৰে কি ৰূপ ল’ব?
আমি জানো যে এডাল পোন প্রবাহযুক্ত তীৰৰ বাবে চৌম্বক ক্ষেত্ৰৰ মান ইয়াৰ
পৰা দূৰত্বৰ ব্যস্ত ব্যস্তানুপাতিক। একেদৰে, প্ৰবাহযুক্ত বৃত্তাকাৰ কুণ্ডলীৰ প্রতিটো
বিন্দুৰ চৌপাশে উৎপন্ন হোৱা চৌম্বক ক্ষেত্ৰ বুজোৱা এককেন্দ্ৰিক বৃত্তবোৰ, আমি
পৰিবাহীৰ পৰা আঁতৰি গৈ থাকিলে ক্ৰমান্বয়ে ডাঙৰ হৈ যাব। যেতিয়া আমি
বৃত্তাকাৰ কুণ্ডলীৰ কেন্দ্ৰত উপনীত হ’ম তেতিয়া এই ডাঙৰ বৃত্তবোৰৰ চাপবোৰ
সৰল ৰেখাৰ ৰূপত দেখা যাব। প্রবাহযুক্ত পৰিবাহীৰ প্রতিটো বিন্দুৱে বৃত্তাকাৰ
কুণ্ডলীৰ সৰলৰৈখিক চৌম্বক ক্ষেত্ৰ উৎপন্ন কৰিব। সোঁ হাতৰ নীতি প্ৰয়োগ কৰি
সহজ প্রমাণ কৰিব পাৰি যে বৃত্তাকাৰ বৰ্তনীৰ অৰ্ত্তভাগত প্রতিটো অংশই জন্ম

(ba 13.8 দিয়া চৌম্বক বলৰেখাবোৰৰ দিশ একে B'S |
প্রবাহযুক্ত বৃত্তাকাৰ কৃওলীয়ে সৃষ্টি কৰা PIF আমি জানো যে প্রবাহযুক্ত পৰিবাহী এডালৰ বাবে কোনো এটা বিন্দুত উৎপন্ন
বলৰেখা৷। চৌম্বক ক্ষেত্ৰৰ মান প্ৰত্যক্ষভাৱে ইয়াৰ মাজেৰে যোৱা প্রবাহৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ

কৰে। সেইবাবে ৷৷ সংখ্যক পাকযুক্ত বৃত্তাকাৰ কুণ্ডলী এটাৰ বাবে সৃষ্টি হোৱা
চুম্বক ক্ষেত্ৰৰ মান এটা APIS বৃত্তাকাৰ কুণ্ডলীৰ বাবে হোৱা চুম্বকক্ষেত্ৰৰ n-

* এই নীাতিটোক মেক্সৱেলৰ FH সন নীতি বুলিও কোৱা হয়। যদি আমি কক এটা পকাই প্রবাহৰ দিশত
আগবঢ়াই নিও COCR ককৰ্টো আগবঢ়াৰ দিশটোৱেই হ’ব চৌম্বক ক্ষেত্ৰৰ দিশ |

228 বিজ্ঞান

--- Page 236 ---
গুণ বেছি হয়। ইয়াৰ কাৰণ এয়ে যে, প্রতিটো পাকৰ বাবে সৃষ্টি হোৱা চৌম্বক ক্ষেত্ৰৰ দিশ একে

আৰু সেইবোৰৰ যোগফলেই হ’ব লব্ধ চৌম্বক ক্ষেত্ৰ।

টী আনে Se
কা্যকলাপ-13.6

= দুটা ছিদ্ৰ থকা এখন আয়তাকাৰ ডাঠ-কাগজ (Card board)

লোৱা। বহু পাক থকা এটা বৃত্তাকাৰ কুণ্ডলী তাৰ মাজেৰে সুমুৱাই
দিয়া যাতে কুণ্ডলীটো ডাঠ কাগজখনৰ সমতলৰ লম্ব হয়।

= চিত্র 13.9 ত দেখুওৱাৰ দৰে কুণ্ডলীটোৰ মূৰ দুটা এটা বেটেৰী,
এটা চাবি, আৰু এটা ৰিঅ’'ষ্টেটৰ লগত সংযোগ FAT |

= লোৰ গুৰি কিছুমান ডাঠ কাগজখনত সমভাবে ছটিয়াই দিয়া।

= চাবিটো গ্লাগত ভৰাই সংযোগ স্থাপন কৰা।

= ডাঠ কাগজখন লাহেকৈ কেবাবাৰো টুকুৰাই দিয়া৷ ইয়াত দৃশ্যমান _ চিৰি 13.9
লোৰ গুৰিৰ বিন্যাসটোলৈ মন কৰা। এডাল প্রবাহযুক্ত বৃত্তাকাৰ PSSA সৃষ্টি কৰা
চুমবকক্ষেত্ৰ।

13.2.4 প্ৰবাহৰ বাবে চ’লেনইডৰ কুণ্ডলীত চৌম্বক ক্ষেত্ৰ (Magnetic

Field due to Current in a Solenoid) :

চুঙা এটাৰ আকৃতিৰ ঘনকৈ মেৰিয়াই ৰখা অন্তৰিত তামৰ তীৰৰ বহুতো বৃত্তাকাৰ
পাকৰ কুণ্ডলীক চ’লেনইড বোলে। এটা MAYS চ'লেনইডৰ HUAI সৃষ্টি
হোৱা চৌম্বক ক্ষেত্ৰৰ আৰ্হি 13.6 চিত্ৰত দেখুওৱা হৈছে। এই চৌম্বক ক্ষেত্ৰৰ
THES লগত দণ্ডচুম্বক এডালৰ কেউকাষে সৃষ্টি হোৱা আৰ্হিৰ তুলনা কৰা। (চিত্র
13.4) ৷এই দুয়োটা দেখিবলৈ একেনে ? হয়,সিহঁত একেই ৷ আচলতে চ’লেনইডৰ
এটা মূৰে চৌম্বক উত্তৰ মেৰু আৰু আনটো মূৰে দক্ষিণ মেৰুৰ দৰে আচৰণ কৰে।
চ’লেনইডৰ অন্তৰ্ভাগৰ বলৰেখাবিলাক সমান্তৰাল সৰলৰেখা ইয়াৰ অৰ্থ এয়ে যে
চ’লেনইডৰ অন্তৰ্ভাগৰ সকলো বিন্দুত চৌম্বক ক্ষেত্ৰ একে। অৰ্থাৎ চ’লেনইডৰ
ভিতৰত চৌম্বক ক্ষেত্ৰৰ প্রকৃতি সুষম।

কোমল লোৰ দৰে চৌম্বক পদাৰ্থৰ টুকুৰা এটা চলেনইডৰ অন্তৰ্ভাগত ৰাখি

(চিত্র 13.11) তাক চলেনইডৰ অন্তৰ্ভাগৰ শক্তিশালী চৌম্বক ক্ষেত্ৰৰ প্ৰভাৱত
চুম্বকলৈ ৰূপান্তৰিত কৰিব পাৰি।

এখন টেবুলৰ সমতলত তীৰৰ বৃত্তাকাৰ কুণ্ডলী এটা
বিবেচনা কৰা। ধৰা হওঁক, ঘড়ীৰ কাটাৰ দিশত
ইয়াৰ মাজেৰে প্রবাহ চালিত হৈছে। কুণ্ডলীটোৰ

ভিতৰত আৰু বাহিৰত চৌম্বক ক্ষেত্ৰৰ দিশ
উলিয়াবলৈ সোঁহাতৰ নীতি প্রয়োগ কৰা।

এটা প্রদত্ত অঞ্চলত চৌম্বক ক্ষেত্ৰৰ প্ৰকৃতি সুষম।
ইয়াক প্ৰদৰ্শন কৰি চিত্ৰ অংকন কৰা।

বিদ্যাত -প্রবাহৰ চুম্বকীয় ক্রিয়া

চিত্ৰ 13.10:
এটা প্রবাহযুক্ত বিস্তৃত কুণ্ডলীৰ মাজেৰে
আৰু কেডকাষে যোৱা চুম্বক বলৰেখা।

i +9
fF 13.11 :
এটা প্রবাহযুক্ত বিস্তৃত কুণ্ডলী ইয়াৰ
অন্তৰভাগত থকা ষ্টিলৰ দণ্ডডাল
চুম্বকীয়কৰণ কৰিবলৈ ব্যৱহাৰ কৰা
হৈছে।

229

--- Page 237 ---
শুদ্ধ উত্তৰ বাছি উলিওৱা |
প্রবাহযুক্ত দীঘল চ’লেনইড এটাৰ ভিতৰত চৌম্বক ক্ষেত্ৰ
(a) শূন্য

(৮) ইয়াৰ প্ৰান্তৰ ফালে ক্ৰমে কমি যায়।
(০) ইয়াৰ প্ৰান্তৰ ফালে ক্ৰমে বাঢ়ি যায়।
(0) সকলো বিন্দুতে একে থাকে।

13.3 চৌম্বক ক্ষেত্রত ৰখা প্রবাহযুক্ত পৰিবাহীত বল (FORCE ON A CURRENT
CARRYING CONDUCTOR IN A MAGNETIC FIELD) :

আমি শিকিলোঁ যে কোনো পৰিবাহীত চালিত হোৱা প্রবাহে চৌম্বক ক্ষেত্ৰ উৎপন্ন কৰে। এনেদৰে
উৎপন্ন হোৱা চৌম্বক ক্ষেত্ৰই পৰিবাহীডালৰ নিকটৱৰ্তী চুম্বক এডালৰ ওপৰত বল প্রয়োগ BA |
ফ্ৰান্সৰ বিজ্ঞানী আন্দ্ৰে মেৰী এম্পিয়াৰে (1775-1836) ধাৰণা কৰিছিল যে চুম্বকডালেও সমান
আৰু বিপৰীতমুখী বল এটা প্রবাহযুক্ত পৰিবাহীডালৰ ওপৰত প্রয়োগ কৰিব। চৌম্বক ক্ষেত্ৰ
এখনে প্রবাহযুক্ত পৰিবাহী এডালত প্রয়োগ কৰা বল তলৰ কাৰ্যকলাপটোৰ জৰিয়তে প্রমাণ

কৰিব পাৰি।

র্যকলাপ-1 3.7
এডাল সৰু এলুমিনিয়ামৰ দণ্ড AB লোৱা (প্রায় 5 cm মান দৈৰ্ঘ্যৰ)
দুডাল সংযোগী তীৰৰ সহায়ত ইয়াক অনুভূমিকভাৱে চিত্র 13.12ত
দেখুৱাৰ দৰে এটা ষ্টেণ্ডৰ পৰা ওলোমাই ৰাখা।

এডাল শক্তিশালী অশ্ব-খুৰা চুম্বক এনেদৰে ৰাখা যাতে চৌম্বক ক্ষেত্ৰখন
উৰ্ধ্বমুখী হয় আৰু দণ্ডডাল মেৰু দুটাৰ মাজভাগত থাকে। ইয়াৰ বাবে
13.12 চিত্ৰত দেখুৱাৰ দৰে চৌম্বকডালৰ উত্তৰ মেৰুটো এলুমিনিয়ামৰ
দণ্ডৰ উলম্বভাৱে তলত আৰু দক্ষিণ মেৰুটো উলম্বভাবে ওপৰত
প্ৰতিস্থাপন কৰা।

এলুমিনিয়ামৰ দণ্ডডাল এটা চাবি, এটা ৰিঅ’'ষ্টেট আৰু এটা বেটে্ৰৌৰ
লগত শ্ৰেণীবদ্ধভাৱে সংযোগ FAT |

এতিয়া এলুমিনিয়াম দণ্ডডালৰ প্ৰান্তৰ পৰা A লৈ প্রবাহ চালিত কৰা।
তুমি কি দেখিলা? দেখা যায় যে দণ্ডডাল বাঁওফালেলৈ স্থানান্তৰিত হৈছে।
দণ্ডডালৰ সৰন চকুত পৰিব।

দণ্ডডালত প্ৰবাহৰ দিশ ওলোটা কৰা আৰু ইয়াৰ সৰণৰ দিশলৈ মন কৰা।
এইবাৰ ই সৌফাললৈ স্থানান্তৰিত হৈছে।

দণ্ডডাল কিয় স্থানান্তৰিত হয়?

fea 13.12
এডাল INSITE দঙ AB য়ে ইয়াৰ দৈঘাৰ আৰু
চুম্বকসক্ষেত্ৰৰ লফৃভাৱে এক বল অনুভূত হৈছে।

ওপৰৰ কাৰ্যকলাপত দণ্ডডালৰ সৰণে আমাক উপলব্ধি কৰোৱাই যে প্রবাহযুক্ত এলুমিনিয়াম
দণ্ডডাল কোনো চৌম্বক ক্ষেত্ৰত ৰাখিলে সি এটা বলৰ কবলত পৰে। লগতে আমি গম পাওঁ

যে পৰিবাহীডালত প্রবাহৰ দিশ পৰিবৰ্তন কৰিলে বলৰ দিশো পৰিবৰ্তিত হ'ব। এতিয়া চৌম্বক
ডালৰ মেৰু দুটা সাল-সলনি কৰি ক্ষেত্ৰখনৰ দিশ উলম্বভাবে তললৈ কৰা। আকৌ দেখা পোৱা

যাব যে প্রবাহযুক্ত দণ্ডডালত বলৰ দিশ ওলোটা Cava ই দেখুৱায় যে পৰিবাহীডালত প্ৰয়োগ

230

বিজ্ঞান

--- Page 238 ---
হোৱা বলৰ দিশ, প্ৰবাহ আৰু চৌম্বক ক্ষেত্ৰৰ দিশৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে। পৰীক্ষাৰ পৰা দেখা
গৈছে যে প্রবাহৰ দিশ চৌম্বক ক্ষেত্ৰৰ দিশৰ লগত লম্ব হ’লে দণ্ডডালৰ সৰণ আটাইতকৈ বেছি
হয় (বা দণ্ডডালত প্ৰয়োগ হোৱা বলৰ মান সৰ্বোচ্চ হয়। এনেক্ষেত্ৰত আমি বলৰ দিশ নিৰ্ণয়ৰ
বাবে সহজ নিয়ম এটা ব্যৱহাৰ কৰিব পাৰো |

কাৰ্যকলাপ 13.3ত আমি প্রবাহৰ দিশ আৰু চৌম্বক ক্ষেত্ৰৰ দিশ লম্বভাবে লৈ বিবেচনা
কৰিছিলোঁ আৰু গম পাইছিলোঁ যে বলৰ দিশ ইহঁত দুয়োটাৰে লম্ব হয়। এই তিনিওটাৰে দিশ
ফ্লেমিঙৰ বাওঁহতীয়া নিয়ম নামেৰে এটা সহজ নিয়মৰ আধাৰত
দৰ্শাব পাৰি।

এই নিয়ম অনুসৰি তোমাৰ বাওঁহাতৰ বুঢ়া আঙুলি, তৰ্জনী
আঙুলি আৰু মধ্যমা আঙুলি পৰস্পৰ লম্বভাৱে মেলি দিয়া।
(চিত্ৰ 13.13)। যদি তৰ্জনী আঙুলিয়ে চৌম্বক ক্ষেত্ৰৰ দিশ
আৰু মধ্যমা আঙুলিয়ে প্ৰবাহৰ দিশ সূচায় তেন্তে বুঢ়া
আঙুলিয়ে পৰিবাহীৰ গতিৰ দিশ অথবা তাৰ ওপৰত ক্ৰিয়াশীল
বলৰ দিশ সূচাব।

প্রবাহযুক্ত পৰিবাহী আৰু চৌম্বক ক্ষেত্র ব্যৱহাৰ কৰা
সঁজুলিবিলাকৰ ভিতৰত আছে বৈদ্যুতিক মটৰ, বৈদ্যুতিক
জেনেৰেটৰ, স্বৰবৰ্দ্ধক (loud speaker), মাইক্ৰ’ফন
(microphone) আৰু জোখমাখৰ সজুলি । ইয়াৰপি ছৰ অনুচ্ছেদ
কেইটামানত আমি বৈদ্যুতিক মটৰ আৰু বৈদ্যুতিক জেনেৰেটৰৰ
বিষয়ে পঢ়িম।

CRT

fa 13.13

ফ্লেমিঙৰ বাওঁইতীয়া নীতি

of 313.2

চিত্র 13.145 দেখুওৱাৰ দৰে এটা ইলেকট্ৰন এখন চৌম্বক ক্ষেত্ৰত তাৰ লম্বভাৱে
সোমাইছে। ইলেকট্ৰনৰ ওপৰত ক্ৰিয়াকৰ৷ বলৰ দিশ হ’ব —

: oe
(৪) সোঁফাললৈ চুম্বক ক্ষেত্ৰ
(b) বাঁওফাললৈ
(০) পৃষ্ঠাৰ বাহিৰলৈ
(0) পৃষ্ঠাৰ ভিতৰলৈ ইলেক্‌টন

সমাধান ঃ

উত্তৰটো হৈছে (0) | ফ্লেমিঙৰ নিয়ম মতে বলৰ দিশ, চৌম্বক ক্ষেত্ৰ আৰু প্ৰবাহৰ দিশৰ লম্ব
হয়।মনত পেলোৱা যে ইলেকট্ৰনৰ গতিৰ দিশৰ বিপৰীতে প্রবাহৰ দিশ লোৱা হয়। সেইবাবে
বলৰ দিশ পৃষ্ঠাৰ ভিতৰলৈ হ’ব।

চি্ত্ৰ-13.14

চৌম্বক ক্ষেত্ৰত মুক্তভাৱে গতি কৰা অৱস্থাত Aba এটাৰ নিম্নোক্ত কোনটো ধৰ্ম সলনি হ’ব
পাৰে? (ইয়াত এটাতকৈ বেছি শুদ্ধ উত্তৰ থাকিব পাৰে)

(৪9) ভৰ 2) দ্রৰ্তি
(c) বেগ (৭) ভৰবেগ
কাৰ্যকলাপ 13.7 ত AB দণ্ডৰ সৰন কেনেদৰে প্রভাবিত হ’ব যদি (i) AB দণ্ডত প্রবাহ বৃদ্ধি

বিদ্যুত-প্রবাহৰ চুম্বকীয় fen 231

--- Page 239 ---
কৰা হয়, (ii) পূৰ্বতকৈ অধিক শক্তিশালী অশ্ব-খুৰ৷ চুম্বক ব্যৱহাৰ কৰা হয়, আৰু (iii) AB
দণ্ডৰ দৈৰ্ঘ্য বৃদ্ধি কৰা হয়?

পশ্চিম দিশলৈ উৎক্ষেপিত ধনাত্মক আধানেৰে SHS কণা এটা (আলফা-কণা) চৌম্বক
ক্ষেত্ৰ এখনত উত্তৰ দিশলৈ বিচ্যুত হ’ল। চুম্বক ক্ষেত্ৰৰ দিশ হ'’ব-_

(a) দক্ষিণমুৱা (b)

13.4 বৈদ্যুতিক মটৰ (ELECTRIC MOTOR):

বৈদ্যুতিক মটৰ হৈছে বৈদ্যুতিক শক্তিক যান্ত্ৰিক শক্তিলৈ ৰূপান্তৰ কৰা এটা SAS (rotating)
সজুঁলি। বৈদ্যুতিক পাংখ৷, ৰেফিজাৰেটৰ, মিক্সাৰ, কাপোৰ ধোৱা মেচিন, কম্পিউটাৰ, এম. পি.
ধি প্লেয়াৰ, আদিত এটা গুৰুত্বপূৰ্ণ উপাদান হিচাপে বৈদ্যুতিক মটৰ ব্যৱহাৰ কৰা হয়। বৈদ্যুতিক
মটৰে কিদৰে কাৰ্য কৰে তুমি জানানে?

চিত্র 13.15ত দেখুওৱাৰ দৰে বৈদ্যুতিক মটৰ ABCD তামৰ অন্তৰিত তামৰ তীৰৰ
আয়তাকাৰ কুণ্ডলী, ABCD ৰে গঠিত। চৌম্বক ক্ষেত্ৰৰ দুটা মেৰুৰ মাজত কুণ্ডলীটো এনেদৰে
ৰখা হয় যাতে ইয়াৰ AB আৰু CD বাহু চৌম্বক ক্ষেত্ৰৰ
দিশৰ লম্ব হয়। এটা ফলা আঙঠিৰ (split Ring) দুটা অৰ্ধাংশ
POE 0 ৰ লগত কুণ্ডলীটোৰ প্রান্ত দুটা সংযোগ কৰা
হয়। এই অৰ্ধাংশ দুটাৰ ভিতৰভাগ অন্তৰিত কৰি ৰখা হয়
আৰু অক্ষদণ্ডৰ (axle) লগত সংলগ্ন কৰা হয়। |}? আৰু 0
বৰ্হিভাগৰ পৰিবাহী ফাল দুটাই লৰচৰ কৰিব নোৱাৰা ID
(brush) আৰু Y ৰ লগত চিত্ৰ 13.15 ত দেখুৱাৰ দৰে
স্পৰ্শ কৰি থাকে।

ABCD কুণ্ডলীৰ প্রবাহ, উৎস বেটেৰীৰ পৰা ১
পৰিবাহী ব্ৰাচেৰে সোমায় আৰু Y ব্ৰাচেৰে বেটেৰীলৈ উভতি
যায়। মন কৰা যে কুণ্ডলীৰ AB বাহুত প্রবাহ A ৰ পৰা ৪
লৈ যায় ]) বাহুত SC ৰ পৰা [) লৈ, অৰ্থাৎ AB বাহুৰ
প্রবাহৰ বিপৰীত দিশত চালিত হয়। চৌম্বক ক্ষেত্রত
প্রবাহযুক্ত পৰিবাহীত প্ৰযুক্ত বলৰ দিশৰ বাবে ফ্লেমিঙৰ

feF 13.15
এটা সৰল বৈঢ্যাতিক মটৰ |

232 বিজ্ঞান

--- Page 240 ---
বাওঁহতীয়া নিয়ম প্রয়োগ কৰিলে আমি পাওঁ যে AB বাহুত ক্ৰিয়া কৰা বলে ইয়াক তললৈ
ঠেলিব আৰু CD বাহুত ক্ৰিয়া কৰা বলে ইয়াক ওপৰলৈ ঠেলিব। গতিকে কুণ্ডলীটো আৰু
অক্ষৰ সাপেক্ষে মুকলিকৈ ঘূৰিব পৰা 0 অক্ষদণ্ডডাল ঘড়ীৰ কীটাৰ বিপৰীত দিশত ঘূৰিব।
আধা পাক ঘূৰাৰ পিছত 0 য়ে X gids স্পৰ্শ কৰিব আৰু P IY ব্ৰাচক স্পৰ্শ কৰিব। ফলত
কুণ্ডলীটোত প্রবাহ বিপৰীতমুখী হৈ DCBA পথেৰে প্রবাহিত হ'ব। বৰ্তনীত প্রবাহৰ দিশ
বিপৰীতমুখী কৰা সঁজুলিটোক দিকপৰিবৰ্তক (Commutator) বুলি কোৱা হয়। বৈদ্যুতিক মটৰত,
ফলা আঙঠিটোৱে দিক পৰিবৰ্তক হিচাপে কাম কৰে। প্রবাহ বিপৰীতমুখী হোৱাৰ লগে লগে
AB আৰু CD বাহু দুটাত প্রয়োগ হোৱা বলৰ fret বিপৰীতমুখী হয়। গতিকে আগতে তললৈ
ঠেলা খোৱা AB বাহুৱে এইবাৰ ওপৰলৈ ঠেলা খাব আৰু আগতে ওপৰলৈ ঠেলা খোৱা CD
বাহুয়ে এইবাৰ তললৈ ঠেলা খাব। এতেকে কুণ্ডলী আৰু অক্ষদণ্ডই আৰু আধা পাক একে
দিশতে ঘূৰিব। প্রতি আধা পাক ঘূৰ্ণনত প্ৰবাহৰ দিশ বাৰে বাৰে বিপৰীতমুখী হৈ থাকিব আৰু
তাৰ ফলশ্ৰুতিত কুণ্ডলী অক্ষদণ্ড একে দিশত অবিৰতভাৱে ঘূৰি থাকিব।

বাণিজ্যিক মটৰত (i) স্থায়ী চুম্বকৰ সলনি বিদ্যুৎ চুম্বক ব্যৱহাৰ কৰা হয়, (ii) WAVE
কুণ্ডলীত পৰিবাহী তীৰৰ বহুসংখ্যক পাক দিয়া হয়; আৰু (iii) কোমল (soft) লোৰ মজ্জা
এটাত কুণ্ডলীটো পকাই ৰখা হয়। কোমল লোৰ মজ্জা আৰু কুণ্ডলী দুয়োটাক একেলগে SICA
(Armature) বুলি কোৱা হয়। ই মটৰৰ ক্ষমতা বঢ়ায়।

ফ্লেমিঙৰ বাওঁহতীয়া নিয়মটো লিখা।

বৈদ্যুতিক মটৰৰ মূলনীতিটো কি?

বৈদ্যুতিক মটৰত ফলা আঙঠিৰ ভূমিকা কি?

13.5 বিদ্যুত চুম্বকীয় আৰেশ (ELECTROMAGNETIC INDUCTION) 2

আমি ইতিমধ্যে শিকিলোঁ যে চৌম্বক ক্ষেত্ৰ এখনত চৌম্বক ক্ষেত্ৰৰ লম্ব দিশত প্রবাহ চালিত
হোৱাকৈ প্রবাহযুক্ত পৰিবাহী এডাল স্থাপন কৰিলে পৰিবাহীড়ালে বল এটা অনুভৱ কৰে। এই
বলে পৰিবাহীডালৰ সৰণ ঘটায়। এতিয়া এনেকুৱা এটা অৱস্থাৰ কল্পনা কৰা য’ত এডাল পৰিবাহী
চৌম্বক ক্ষেত্ৰ এখনেৰে গতি কৰিছে নাইবা এডাল স্থিতিশীল পৰিবাহীৰ চৌপাশে চৌম্বক ক্ষেত্ৰ
এখন সলনি হৈ আছে। এনে অৱস্থাত কি ঘটিব? এই বিষয়ে প্ৰথমে ইংৰাজ পদাৰ্থবিদ মাইকেল
ফেৰাডেই অধ্যয়ন কৰিছিল। 1831 চনত ফেৰাডেই গতিশীল চুম্বকৰ পৰা বিদ্যুৎ প্ৰবাহ উৎপাদনৰ
কৌশল আৱিষ্কাৰ কৰি এক গুৰুত্বপূৰ্ণ সাফল্য লাভ কৰিছিল। এই ক্ৰিয়াৰ পৰ্যবেক্ষণৰ বাবে

তলৰ BASHA কৰি চোৱা যাওঁক।

প-1|3.8 =

=_ বহুসংখ্যক পাক থকা এটা তাৰৰ কুণ্ডলী AB লোৱা।

= চিত্র 13.16 ত দেখুওৱাৰ দৰে কুণ্ডলীটোৰ মূৰ দুটা এটা গেলভেন’মিটাৰৰ লগত
সংযোগ কৰা।

= এডাল শক্তিশালী দণ্ড চুম্বক লোৱা আৰু ইয়াৰ উত্তৰ মেৰুটো কুণ্ডলীৰ BARA
ফালে নিয়া। গেলভেন’মিটাৰৰ কীটাৰ কিবা পৰিবৰ্তন দেখিছানে?

বিচ্ুত-প্রবাহৰ চুম্বকীয় ক্ৰিয়া

233

--- Page 241 ---
= কীটাডালৰ এক ক্ষণস্থায়ী বিক্ষেপণ দেখা যাব, ধৰা হওঁক ই
সোঁফাললৈ হৈছে।

= SAB কুণ্ডলীত এক প্রবাহ থকাৰ ইংগিত বহন কৰে। চুম্বকডালৰ
গতি বন্ধ কৰি দিয়াৰ লগে লগে বিক্ষেপনো শূন্য হব।

= এতিয়া চুম্বকডালৰ উত্তৰমেৰুটো কুণ্ডলীৰ পৰ৷ আঁতৰাই নিয়া।
গেলভেন’মিটাৰটো এইবাৰ বাওঁফাললৈ বিক্ষেপিত হ’ব, ই
প্রবাহৰ দিশ আগৰ দিশৰ ওলোটা হোৱাটো বুজায়।

= Peak কাষৰ বিন্দু এটাত চুম্বকডাল স্থিতিশীল অৱস্থাত
এনেকৈ ৰাখা যাতে চুম্বকৰ উত্তৰ মেৰু কুণ্ডলীৰ BIST ফালে
থাকে। আমি দেখা পাম যে কুণ্ডলীটোক চুম্বকডালৰ উত্তৰ মেৰুৰ
ফালে গতি প্রদান কৰিলে গেলভেন’মিটাৰৰ কাঁটাডাল
ঘূৰিব যদি কুণ্ডলীটো চুম্বকডালৰ পৰা আঁতৰাই নিয়া Sa চিত্ৰ 13.16

= যেতিয়া চুম্বকডালৰ সাপেক্ষে কুণ্ডলীটো স্থিৰ অৱস্থাত থাকে, এটা কুওলীৰ ফালে এডাল চুম্বকৰ গতিয়ে এক প্রবাহ সৃষ্টি
তেতিয়া গেলভেন’মিটাৰৰ বিক্ষেপন শূন্যলৈ হাস হয়। এই কৰে যিটো গেলভেনমিটাৰৰ বিক্ষেপনৰ পৰা পাওঁ।
কাৰ্যকলাপৰ পৰা তুমি কি সিদ্ধান্তলৈ আহিবা?

গেলভেন’মিটাৰ হৈছে বৰ্তনীত প্রবাহৰ উপস্থিতি নিৰ্ণয় কৰিব পৰা
এটা সজুলি ইয়াৰ মাজেৰে যোৱা প্রবাহৰ মান শূন্য হ’লে ইয়াৰ
কীটাডাল শূন্যত থাকে (স্কেলডালৰ কেন্দ্ৰত) | প্ৰবাহৰ দিশৰ ওপৰত
নিৰ্ভৰ কৰি ই শূন্য চিনৰ বাওঁফালে বা সৌফালে বিক্ষেপিত হ'ব
পাৰে।

চুম্বকডালৰ দক্ষিণ মেৰুটো কুণ্ডলীৰ }} মূৰৰ ফাললৈ নিলে গেলভেন’মিটাৰৰ বিক্ষেপন
পূৰ্বৰ বিক্ষেপনৰ ওলোটা হ'ব বুলি জানিব পাৰিবা। কুণ্ডলী আৰু চুম্বক দুয়োটাই স্থিতিশীল
অৱস্থাত থাকিলে গেলভেন’মিটাৰত বিক্ষেপন নহয়। এই কাৰ্যকলাপৰ পৰা ই স্পষ্ট যে কুণ্ডলী
সাপেক্ষে চুম্বকৰ এডাল গতিৰ ফলশ্ৰুতিত এক OS বিভৱভেদ উৎপন্ন হয় যাৰ বাবে বৰ্তনীত
SHS বৈদ্যুতিক প্রবাহ চালিত হয়।

মাইকেল ফেৰাডে (1791-1867)

মাইকেল ফেৰাডে এজন প্রয়োগাত্মক (Experimental) পদাৰ্থবিদ আছিল। তেওঁৰ কোনো
আনুষ্ঠানিক শিক্ষা নাছিল। ডেকা বয়সত তেওঁ কিতাপ বন্ধা দোকান এখনত কাম কৰিছিল।
তেওঁ বন্ধাবলৈ দিয়া কিতাপবোৰ পঢ়িছিল। তেনেকৈ ফেৰাডে বিজ্ঞানৰ প্ৰতি আকৃষ্ট হৈছিল।
তেওঁ ৰাজকীয় প্ৰতিষ্ঠানৰ (Royal Institute) হামফি ডেভিয়ে প্ৰদান কৰা কেবাটাও ভাষণ

শুনাৰ সুযোগ পাইছিল তেওঁ সযত্নে ডেভিৰ ভাষণবোৰৰ টোকা প্রস্তুত কৰিছিল আৰু সেইবোৰ

ডেভিলৈ পঠিয়াই দিছিল। কিছুদিনৰ পিছতে তেওঁক ৰাজকীয় প্ৰতিষ্ঠানত ডেভিৰ সহকাৰী

নিযুক্ত কৰা হ’ল। ফেৰাডেই বিদ্যুৎ চুম্বকীয় আৱেশ আৰু বিদ্যুৎ বিশ্লেষণকে ধৰি কেইবাটাও

যুগান্তকাৰী আৱিষ্কাৰ কৰিছিল। বহুকেইখন বিশ্ববিদ্যালয়ে তেওঁলৈ সন্মানীয় উপাধি
আগবঢ়াইছিল, কিন্তু তেওঁ এইবোৰ সন্মান প্ৰত্যাখান কৰিছিল। তেওঁ বিজ্ঞানৰ লগত জড়িত কৰ্মৰাজিক যিকোনো
সন্মাতকৈ বেছি ভাল পাইছিল।

234 বিজ্ঞান

--- Page 242 ---
কাৰ্যকলাপ 13.8 ক কিছু সলনি কৰি অন্য এটা কাৰ্যকলাপ কৰা যাওঁক | ইয়াত গতিশীল
চুম্বকৰ =. গ্রবাহযুক্ত ক্ত কুণ্ডলী এটা লোৱা হওঁক। কুণ্ডলীত প্রবাহ সলনি কৰিব পাৰি।

- Race CH যথাক্ৰমে 50 আৰু 100 পাক)
দুটা পৃথক কুণ্ডলী লোৱা হওঁক। চিত্র 13.17ত দেখুওৱাৰ দৰে
এডাল অপৰিবাহী চুঙাকৃতিৰ দণ্ডৰ ওপৰেদি কুণ্ডলী দুটা সুমুৱাই
frat | (ইয়াৰ বাবে তুমি ডাঠ কাগজৰ PIs ব্যৱহাৰ কৰিব পাৰা)

=_ বেচি পাক থকা 1 নং কুণ্ডলীটো বেটেৰী আৰু প্লাগ চাবিৰ লগত
শ্ৰেণীবদ্ধভাৱে সংযোগ কৰা। অন্যটো কুণ্ডলীও গেলভেন’মিটাৰৰ
লগত চিত্ৰত দেখুওৱাৰ দৰে সংযোগ কৰা।

= চাবিটো বন্ধ কৰা। গেলভেন'মিটাৰটোলৈ মন কৰা। কীটাডালৰ
বিক্ষেপন ঘটিছেনে? তুমি দেখিবা যে কীটাডালে হঠাতে এটা দিশত
জীপ মাৰিব আৰু একেই তৎপৰতাৰে শূন্যলৈ উভতি আহিব,ই 2
নং কুণ্ডলীত WIA প্রবাহ এটাৰ উপস্থিতি সূচায়।

= বেটেৰীৰ পৰা 1 নং কুণ্ডলীটোৰ সংযোগ বিচ্ছিন্ন কৰা। দেখিবা যে চিত্র 13.17

(লী কৃওলী

কীটাডাল মুহূ্ৰ্তৰ বাবে বিপৰীত দিশত বিক্ষেপিত হ’ব। অৰ্থাৎ এইবাৰ কুণলীত -১ত প্রবাহ AISA বাবে POA -২ত
2 নং কুণ্ডলীত প্রবাহ বিপৰীত দিশত চালিত হৈছে। প্রবাহ MITE হৈছে।

এই কাৰ্যকল৷পটোত আমি মন কৰিলোঁ যে 1 নং কুণ্ডলীত প্রবাহ স্থিৰ অথবা শূন্য হ’লে 2
নং কুণ্ডলীৰ গেলভেন’”মিটাৰে বিক্ষেপন নেদেখুৱায়।

এইবোৰ পৰ্যবেক্ষণৰ পৰা আমি এই সিদ্ধান্তলৈ আহিব পাৰো যে যেতিয়াই 1 নং কুণ্ডলীত
বৈদ্যুতিক প্রবাহ সলনি (আৰম্ভণিত বা সমাপ্ডিত) হয় তেতিয়াই 2 নং কুণ্ডলীত এটা বিভৱভেদ
আৱিষ্ট হয়। 1 নং কুণ্ডলটোক মুখ্য কুণ্ডলী আৰু 2 নং কুণ্ডলীক গৌণ কুণ্ডলী বোলে। প্রথম
কুণ্ডলীত প্রবাহৰ পৰিৱৰ্তন হ’লে তাৰ লগত সংলগ্ন চৌম্বক ক্ষেত্ৰখন সলনি হয়। গতিকে দ্বিতীয়
কুণ্ডলীৰ লগত জড়িত হোৱা চৌম্বক বলৰেখাবোৰে সলনি BA গতিকে গৌণ কুণ্ডলীত
আৰিষ্ট বৈদ্যুতিক প্রবাহৰ কাৰণ হ’ল গৌণ কুণ্ডলীৰ লগত সংলগ্ন চৌম্বক বলৰেখাবোৰৰ
পৰিবৰ্তন ৷ এডাল পৰিবাহীত হোৱা চৌম্বক ক্ষেত্ৰৰ পৰিবৰ্তনে আন এডাল পৰিবাহীত প্রবাহ
আৱিষ্ট কৰা প্রক্ৰিয়াটোক বিদ্যুৎ চুম্বকীয় আৱেশ (Electromagnetic induction) বোলে। কাৰ্যতঃ
আমি এটা কুণ্ডলী চৌম্বক ক্ষেত্ৰত গতি কৰোৱাই বা ইয়াৰ কাষত চৌম্বক ক্ষেত্ৰৰ পৰিৱৰ্তন
ঘটাই তাত প্রবাহ GUS কৰিব পাৰো। প্রায় ক্ষেত্ৰতে কুণ্ডলী এটা চোম্বক
ক্ষেত্ৰত গতি কৰোৱাটো অধিক সুবিধাজনক।

কুণ্ডলীৰ গতিৰ দিশ চৌম্বক ক্ষেত্ৰৰ লম্ব হ’লে, VIS প্রবাহ সৰ্বোচ্চ
হয়। এই ক্ষেত্ৰত OS প্রবাহৰ দিশ জানিবলৈ সহজ নিয়ম এটা ব্যৱহাৰ
কৰিব পাৰো ৷বুঢ়া আঙুলি তৰ্জনি ৷ আঙুলি, আৰু মধ্যমা আঙুলি বেটা পৰস্পৰ

চৌম্বক ক্ষেত্ৰৰ দিশ দিলে, আৰু বুঢ়া আঙুলি পৰি বাহীডালৰ গতিৰ দিশ
দিলে মধ্যমা আঙুলিয়ে ONS বিদ্যুৎ প্ৰৱাহৰ দিশ দেখুৱাব। এই সহজ
নিয়মটোক ফ্লেমিঙৰ সোঁহতীয়া নিয়ম (Fleming’s Right Hand Rule) চিত্ৰ 13.18

বুলি কোৱা হয়। ফ্লেমিঙৰ সোঁহতীয়া নীতি

বিদ্যাত - AUST চুম্বকীয় PR 239

--- Page 243 ---
2 শ্ম

1. কুণ্ডলীত প্রবাহ আৱিষ্ট কৰা বিভিন্ন উপায়বোৰ ব্যাখ্যা কৰা।

13.6 বৈদ্যুতিক জেনেৰেটৰ (ELECTRIC GENERATOR) ?

বিদ্যুৎ চুম্বকীয় আবেশৰ আধাৰত প্রস্তুত ওপৰৰ পৰীক্ষাবিলাকত উৎপন্ন হোৱা আৰিষ্ট প্রবাহৰ
মান সাধাৰণতে অতি কম S| ঘৰুৱা আৰু উদ্যোগিক ব্যৱহাৰৰ বাবে উচ্চ মানৰ প্রবাহ প্ৰস্তুত
কৰিবলৈও এই নীতি ব্যৱহাৰ কৰা হয়। বৈদ্যুতিক জেনেৰেটৰত চৌম্বক ক্ষেত্ৰ এখনত যান্ত্ৰিক
শক্তিৰ প্রয়োগেৰে পৰিবাহী এডাল ঘূৰাই বৈদ্যুতিক শক্তি উৎপাদন কৰা হয়।
চিত্ৰ 13.19 ত দেখুৱাৰ দৰে জেনেৰেটৰ মূল অংশ হ’ল এটা ঘৰ্ণায়মান আয়তাকাৰ কুণ্ডলী
ABCD যাক এডাল স্থায়ী চুম্বকৰ মেৰু দুটাৰ মাজত ৰখা I | এই কুণ্ডলীৰ দুয়োটা মূৰ দুটা ]২৷
আৰু R, আঙঠি দুটাৰ লগত সংযোগ কৰা হয়। আঙঠি দুটাৰ ভিতৰ
ভাগ অন্তৰিত কৰি ৰখা হয়। দুডাল স্থিতিশীল পৰিবাহী Sid B,
আৰু B, ক যথাক্ৰমে R, BER, ৰ লগত পৃথকে পৃথকে হেঁচা দি
IIR, MER, আঙঠি দুটা ভিতৰেৰে অক্ষদণ্ডৰ লগত সংলগ্ন
কৰা থাকে। চৌম্বক ক্ষেত্ৰত কুণ্ডলী ঘূৰাবলৈ অক্ষদণ্ডডাল বাহিৰৰ
পৰা MPO ঘূৰোৱা হয়। বাচ দুডালৰ বাহিৰৰ মূৰ দুটা
গেলভেন’মিটাৰৰ লগত সংযোগ কৰা হয়।
আঙঠি দুটাৰ সৈতে সংলগ্ন অক্ষদণ্ডডাল এনেদৰে ঘূৰোৱা হায়
যাতে, স্থায়ী চুম্বকে সৃষ্টি কৰা চৌম্বক ক্ষেত্ৰত AB বাহটো ওপৰলৈ
উঠে (আৰু CD বাহুটো তললৈ যায়)। ধৰা হওঁক, ABCD
কুণ্ডলীটোক ঘড়ীৰ কীটাৰ দিশত ঘূৰোৱা হৈছে। (চিত্ৰ 13.19 ত
দেখুওৱাৰ HCA) | ফ্লেমিঙৰ সোঁহতীয়া নিয়ম অনুসৰি বাছবোৰত AB
আৰু CD ৰ দিশত প্রবাহ আবৱিষ্ট হ'ব৷ গতিকে আৱিষ্ট প্ৰবাহ ABCD
মূলনীতিৰ TUT | ৰ দিশত চালিত 241 কুণ্ডলীত বহু সংখ্যক পাক থাকিলে, প্রতিটো পাকত সৃষ্টি হোৱা প্রবাহ
যোগ হৈ কুণ্ডলীত এটা ডাঙৰ প্রবাহ চালিত হ’ব। বহিঃ বৰ্তনীত প্রবাহ 3, ৰ পৰা })। লৈ যাব।
আধা পাক ঘূৰাৰ পিছত CD বাহু ওপৰলৈ আৰু AB বাহু তললৈ যাবলৈ আৰম্ভ কৰিব।
ফলত বাহু দুটাত OHS প্রবাহৰ দিশ সলনি হৈ মুঠ আৱিষ্ট প্রবাহ DCBA 4 দিশত চালিত হ’ব।
বহিঃ বৰ্তনীত প্রবাহ এতিয়া B, ৰ পৰা 3, লৈ যাব। গতিকে প্রতি আধা পাক ঘূৰ্ণনত বাহুৰ
প্রবাহৰ ATS! (Polarity) সলনি VT) এনেকুৱাকৈ এক নিৰ্দিষ্ট সময়ৰ ব্যৱধানত দিশ সলনি
কৰা প্রবাহক পৰিবৰ্তী প্রবাহ (সংক্ষিপ্ত ৰূপত AC) বোলে। এই সঁজুলীটোক AC জেনেৰেটৰ
বোলা হয়।
প্রত্যক্ষ প্রবাহ (DC, যি সময়ৰ লগত নিজৰ দিশ সলনি নকৰে) পাবৰ বাবে এটা ফলা
আঙঠিৰ দৰে দিক পৰিবৰ্তক (Commutator) ব্যৱহাৰ কৰিবই AAA | এই ব্যৱস্থাত এডাল ব্ৰাচ
ক্ষেত্ৰখখত ওপৰলৈ উঠা বাহুৰ লগত সকলো সময়তে সংযোগত ৰখা হয় আৰু আনডাল SO
তললৈ গতি কৰা বাহুৰ লগত সংযোগ ৰখা SAT | আমি ফলা আঙঠি দিক পৰিবৰ্তক কাৰ্য বৈদ্যুতিক
মটৰৰ ক্ষেত্ৰত দেখা পাইছিলো | (চিত্ৰ 13.15 চোৱা)। এইদৰে এটা একমুখী প্রবাহৰ সৃষ্টি হয়।
গতিকে জেনেৰেটৰটোক DC জেনেৰেটৰ বুলি কোৱা হয়।

236 বিজ্ঞান

--- Page 244 ---
প্রত্যক্ষ আৰু পৰিবৰ্তী প্ৰবাহৰ মাজৰ পাৰ্থক্য হৈছে যে প্ৰত্যক্ষ প্রবাহ সদায় এটা দিশত
চালিত হয় আৰু আনহাতে, পৰিৱৰ্তী প্ৰবাহে ইয়াৰ দিশ পৰ্যাবৃত্ততাৱে সলনি কৰে। আজি কালি
নিৰ্মাণ কৰা বেছিভাগ শক্তি উৎপাদন কেন্দ্ৰই AC উৎপাদন কৰে। ভাৰতত প্রতি | চেকেণ্ডত
/(' ৰ দিশ সলনি হয়, অৰ্থাৎ AC ৰ কম্পনাংক 50 BOG] DC ৰ তুলনাত AC ৰ এটা
উল্লেখযোগ্য সুবিধা হ’ল ইয়াক শক্তিৰ বিশেষ অপচয় নোহোৱাকৈ বহু দূৰলৈ সঞ্চালিত কৰিব
পাৰি।

এটা বৈদ্যুতিক জেনেৰেটৰৰ মূলনীতি লিখা।
প্ৰত্যক্ষ প্ৰবাহৰ উৎস কেইটামানৰ নাম লিখা।
ARTS প্রবাহ কোনবিলাক উৎসই উৎপাদন কৰে।

শুদ্ধটো বাছি উলিওৱা |

তামৰ তীৰৰ আয়তাকাৰ কুণ্ডলী এটা চৌম্বক ক্ষেত্ৰ এখনত ঘূৰোৱা হৈছে। আৰৱিষ্ট প্রবাহৰ
দিশ প্রতি —

(a) দুপাকত সলনি হ’ব। (b) এপাকত সলনি হ'ব

(c) আধা পাকত সলনি হ'ব (a) এপাকৰ চাৰি ভাগৰ এভাগত সলনি হ'ব।

13.7 ঘৰুৱা বৈদ্যুতিক বৰ্তনী (DOMESTIC ELECTRIC CIRCUITS) 3

বৈদ্যুতিক খুটাৰ সহায়ত মূৰৰ ওপৰেদি তীৰ টানি বা মাটিৰ তলেৰে তীৰ নি আমাৰ ঘৰবোৰত
মুখ্য যোগান (main Supply) ৰ (মেইন্্‌ছ (mains) বুলিও কোৱা হয়) যোগেদি বিদ্যুৎশক্তিৰ
যোগান ধৰা হয়। বিদ্যুৎ যোগানৰ এনে ব্যৱস্থাত সাধাৰণতে ৰঙা ৰঙৰ অন্তৰিত আচ্ছাদনে ঢকা
পৰিবাহীডালক সজীৱ (live) বা ধনাত্মক তাৰ বোলা হয়। ক’লা আচ্ছাদনৰ আনডাল পৰিবাহীক
উদাসীন (Neutral) (বা ধনাত্মক) তীৰ AIC | আমাৰ দেশত এই দুইডালৰ মাজৰ বিভৱভেদ
220 V

ঘৰৰ মিটাৰ-বৰ্ডত এই দুডাল তীৰ মুখ্য ফিউজ তাৰ এডালৰ মাজেৰে বৈদ্যুতিক মিটাৰলৈ
যায়। এটা মুখ্য চাবিৰ (Switch) মাৰফৎ সিহঁতক ঘৰৰ সংযোগী তীৰৰ লগত সংলগ্ন কৰা হয়।
এই তীৰবোৰে ভিতৰৰ পৃথক পৃথক বৰ্তনীবিলাকত বিদ্যুৎতৰ যোগান ধৰে। প্ৰায়েই দুটা পৃথক
বৰ্তনী ব্যৱহাৰ কৰা হয়। তাৰে এটা গীজাৰ (geiser), বায়ু-শীতলীকৰণ Ag (aircooler) আদিৰ
দৰে উচ্চ ক্ষমতাৰ সঁজুলিবোৰৰ বাবে 15 A প্ৰবাহ ক্ষমতাৰ আৰু আনটো বাল্ব, ফেন আদিৰ
বাবে 5 A প্ৰবাহ ক্ষমতাৰ। ভূমি সংযোগী তাৰডাল সাধাৰণতে সেউজীয়া ৰঙৰ আচ্ছাদনেৰে
অন্তৰিত হৈ থাকে, ইয়াক ঘৰৰ কাষত মাটিৰ যথেষ্ট তলত ধাতুৰ পাত এখনৰ লগত সংযোগ
কৰা হয়। ই হ’ল এবিধ সুৰক্ষা ব্যবস্থা বৈদ্যুতিক ইস্ত্ৰি পাওঁৰুটিৰ চকল সেঁকা সঁজুলি, টেবুল
ফেন, ৰেফিজাটেৰ আদিৰ দৰে ধাতুৰে নিৰ্মিত শৰীৰৰ সঁজুলিবোৰ ক্ষেত্ৰত এই ব্যৱস্থা অতিশয়
প্রয়োজনীয়। সঁজুলিৰ ধাতুৰ শৰীৰ ভূমি সংযোগী তীৰৰ লগত সংলগ্ন কৰা হ'ব; ই প্রবাহক
ভূমিলৈ কম ৰোধৰ পৰিবাহী পথ এটাৰ যোগান ধৰে। সঁজুলিৰ ধাতুৰ শৰীৰলৈ এই প্রবাহ

বিদ্যাত -প্রবাহৰ চুম্বকীয় LPR 237

--- Page 245 ---
BF 13.20 এটা সাধাৰণ FR বতৰ্নীৰ প্ৰণালীবদ্ধ চিত্ৰ

নিঃসাৰিত হ’লে এইব্যৱস্থা ধাতুৰ শৰীৰৰ বিভৱ ভূমিৰ সৈতে একে কৰি ৰাখে, ফলত ব্যৱহাৰকাৰীয়
অনুভৱ কৰা বৈদ্যুতিক আঘাত (electric shock) সিমান প্ৰচণ্ড নহ’ব পাৰে।

চিত্ৰ 13.20 ত এটা সাধাৰণ ঘৰুৱা বৰ্তনী দেখুওৱা হৈছে। প্রতিটো পৃথক বৰ্তনীতে বিভিন্ন
সঁজুলি সজীৱ (live) আৰু উদাসীন (Neutral) তীৰৰ মাজত সংযোগ কৰিব পাৰি। প্রতিটো
সঁজুলিৰে তাৰ মাজেৰে প্রবাহ অন /অফ (ON/OFF) কৰিবলৈ পৃথক চাবি Switch) থাকে।
প্রতিটো সঁজুলিত সমান বিভৱভেদ নিশ্চিত কৰিবলৈ সিহঁতক পৰস্পৰ সমান্তৰালভাৱে সংযোগ
কৰা হয়।

ফিউজ তীৰ সকলো ঘৰুৱা বৰ্তনীত এটা গুৰুত্বপূৰ্ণ অংশ। আমি ইতিমধ্যে ফিউজ তীৰৰ
মূলনীতি আৰু কাৰ্যপদ্ধতিৰ বিষয়ে আগৰ পাঠত (অনুচ্ছেদ 12.7 চোৱা) অধ্যয়ন কৰিলোঁ।
বৰ্তনীৰ বোজা অত্যাধিক হ’লে (Overloading) ফিউজ তীৰে সজুঁলিবোৰ আৰু বৰ্তনীটোক
নষ্ট হৈ যোৱাৰ পৰা ৰক্ষা কৰে। সজীৱ আৰু উদাসীন Glas অবাঞ্চিত সংযোগ ঘটিলে বোজা
অত্যাধিক হয়। ( তাৰ দুডালৰ অন্তৰণ নষ্ট হ’লে বা বৈদ্যুতিক সঁজুলি ক্ৰুটিপূৰ্ণ হ’লে এনে হয়)
এনে অৱস্থাত বৰ্ত্তনীৰ প্রবাহ হঠাতে বহুত বাঢ়ি VT | ইয়াকে SAAS (Short Circuit) বোলে।
হিচাপতকৈ উচ্চ মানৰ প্রবাহ প্রতিৰোধ কৰি ফিউজ তীৰে বৈদ্যুতিক বৰ্তনী আৰু সজুঁলিবোৰক
সম্ভৱপৰ অনিষ্টৰ পৰা ৰক্ষা কৰে। ফিউজ তীৰত ঘটা জুলৰ তাপীয় ক্ৰিয়াই তাক গলাই বৈদ্যুতিক
বৰ্তনীটোৰ বিদ্যুৎ সংযোগ বিচ্ছিন্ন কৰে। যোগান ধৰ৷ বিভৱৰ আকস্মিক বৃদ্ধিৰ বাবেও অত্যধিক
বোজা হ’ব পাৰে। একেটা খাঁজ (Socket) ৰ পৰা অত্যধিক সঁজুলি সংযোগৰ ফলতো কেতিয়াবা
অত্যধিক বোজা হয়।

বৈদ্যুতিক বৰ্তনী আৰু সঁজুলিত সাধাৰণতে ব্যৱহাৰ হোৱা দুটা নিৰাপত্তা ব্যৱস্থাৰ নাম লিখা।

এটা বৈদ্যুতিক ওভেনৰ ক্ষমতা 2 KW TS ইয়াক 5 A প্রবাহ ক্ষমতাৰ ঘৰা বৰ্তনী এটাৰ
(220V ৰ) লগত সংযোগ কৰা হৈছে। কি ফলাফল তুমি আশা কৰিবা? আলোচনা কৰা।

TA বৈদ্যুতিক বৰ্তনীবিলাক অত্যাধিক বোজাৰ পৰা ৰক্ষা কৰিবলৈ কি সাৱধানতা ল’বা?

238 বিজ্ঞান

--- Page 246 ---
দিগদৰ্শন যন্তৰ কীটাডাল যন্তু (Compass needle) হৈছে এডাল সৰু চুম্বক। ইয়াৰ উত্তৰফালে মূৰ কৰি থকা
প্রান্তটোক উত্তৰ মেৰু আৰু দক্ষিণফালে মূৰ কৰি থকা আনটো প্রান্তক দক্ষিণ মেৰু বোলে।

চুম্বক এডালৰ চৌপাশৰ যি অঞ্চলত চুম্বক ডালৰ বল অনুভৱ কৰিব পাৰি সেই অঞ্চলত এখন চৌম্বক ক্ষেত্ৰ
আছে বুলি কোৱা হয়।

চৌম্বক ক্ষেত্ৰ এখন নিৰ্দেশ কৰিবলৈ বলৰেখা ব্যৱহাৰ কৰা হয়। কল্পিত মুক্ত উত্তৰ মেৰু এটাই গতি কৰিব
বিচৰা পথটোৱেই হৈছে চুম্বক বলৰেখা। চৌম্বক ক্ষেত্ৰ এখনৰ কোনো বিন্দুত স্থাপন কৰা উত্তৰ মেৰু এটাই
দেখুওৱা দিশটোৱেই হ’ল সেই বিন্দুত চৌম্বক ক্ষেত্ৰৰ দিশ। চৌম্বক ক্ষেত্ৰৰ প্ৰাৱল্য বেছি হ’লে বলৰেখাবিলাক
ঘনকৈ দেখুওৱা হয়।

প্রবাহযুক্ত ধাতুৰ পৰিবাহীৰ লগত চৌম্বক ক্ষেত্ৰ এখন সংযোজিত হৈ থাকে। তীৰডালৰ চৌপাশৰ বলৰেখাবিলাক
পৰিবাহীৰ মাজেৰে চালিত প্রবাহৰ বাবে তাৰ কেউকাষে উৎপন্ন হোৱা চৌম্বক ক্ষেত্ৰৰ প্রকৃতি নিৰ্ভৰ কৰে
পৰিবাহীডালৰ আকৃতিৰ ওপৰত । SAIS চ'লেনইডৰ চৌম্বক ক্ষেত্ৰ দণ্ডচুম্বকৰ চৌম্বক ক্ষেত্ৰৰ সৈতে
একেই।

কোমল লোৰ শাহৰ ওপৰত অন্তৰিত তামৰ তীৰ পকাই বিদ্যুৎ-চুম্বক তৈয়াৰ কৰা হয়।

চৌম্বক ক্ষেত্রত প্রবাহযুক্ত পৰিবাহী এডাল স্থাপন কৰিলে সি এটা বলৰ কবলত পৰিব | যদি ক্ষেত্ৰৰ দিশ আৰু
প্রবাহ দিশ পৰস্পৰ লম্ব হয়, তেতিয়া পৰিবাহী ডালৰ ক্ৰিয়া Pel বলৰ দিশ ইহঁত দুয়োটাৰে লম্ব হ’ব আৰু
ফ্লেমিঙৰ বীওহতীয়া নিয়মৰ সহায়েৰে ইয়াক উলিয়াব পাৰি। ইয়েই বৈদ্যুতিক মটৰৰ ভিত্তি। বৈদ্যুতিক মটৰ
হৈছে বৈদ্যুতিক শক্তিক যান্ত্ৰিক শক্তিলৈ ৰূপান্তৰ কৰা এটা সঁজুলি।

বিদ্যুৎচুম্বকীয আৱৰণৰ পৰিঘটনাত সময়ৰ সৈতে সলনি হোৱা চৌম্বক ক্ষেত্ৰত সংস্থাপিত কুণ্ডলী এটাত
আৰিষ্ট প্রবাহৰ সৃষ্টি হয়। কুণ্ডলী আৰু ইয়াৰ কাষত ৰখা চুম্বকডালৰ মাজৰ আপেক্ষিক গতিৰ বাবে চৌম্বক
ক্ষেত্ৰ প্ৰাৱল্য সলনি হ'ব পাৰে। যদি কুণ্ডলীটো প্রবাহ্যুক্ত পৰিবাহী এডালৰ ওচৰত ৰখা হয় তেন্তে পৰিবাহীডালত
প্রবাহৰ পৰিবৰ্তনৰ বাবে নতুন কুণ্ডলী আৰু পৰিবাহীৰ মাজৰ আপেক্ষিক গতিৰ বাবে চৌম্বক ক্ষেত্ৰ সলনি হ’ব
পাৰে। SITS প্রবাহৰ দিশ ফ্লেমিঙৰ বীওহতীয়া নিয়ম অনুসৰি হয়।

এটা জেনেৰেটৰে যান্ত্ৰিক শক্তিক বৈদ্যুতিক শক্তিলৈ ৰূপান্তৰ কৰে। ই বিদ্যুৎচুম্বকীয় আৱেশৰ ভিত্তিত কাম
কৰে।

আমাৰ ঘৰবিলাকত আমি 50 Alba কম্পনাংকৰ 220 * ৰ AC বৈদ্যুতিক শক্তি গ্ৰহণ কৰো। বিদ্যুৎ যোগানৰ
এডাল তীৰৰ অন্তৰকৰ ৰং ৰঙা, তাক সজীৱ তীৰ বোলে৷ আনডালৰ অন্তৰকৰ ৰং কলা আৰু ইয়াক উদাসীন
তীৰ বোলে। এই দুডাল তীৰৰ মাজৰ বিভৱভেদ 220 v1 তৃতীয় ভূমি সংযোগী তীৰ আৰু ইয়াৰ অন্তৰকৰ ৰং
সেউজীয়া, ইয়াক মাটিৰ বহু তলত ধাতুৰ পাত এখনৰ লগত সংযোজিত কৰা হয়। ইয়াক সুৰক্ষাৰ বাবে ব্যবহাৰ
কৰা হয় যাতে ধাতুৰ শৰীৰলৈ অত্যধিক প্ৰবাহৰ নিঃসৰণে ব্যৱহাৰকাৰী এজনক বৈদ্যুতিক আঘাত দিব নোৱাৰে।
ফিউজ তীৰ হৈছে এবিধ অতি প্রয়োজনীয় সুৰক্ষা সঁজুলি ই বৰ্তনীক SISA হোৱাৰ পৰা বা অত্যধিক
বোজাৰ পৰা ৰক্ষা কৰে।

বিদ্যৃত-প্রবাহৰ চুম্বকীয় ER 239

--- Page 247 ---
240

. তলৰ কোনটোৱে এডাল পোন, দীঘল পৰিবাহীৰ ওচৰৰ চৌম্বক ক্ষেত্ৰ শুদ্ধভাৱে বৰ্ণনা কৰে?

(a) ক্ষেত্ৰখন তীৰডালৰ লম্ব সৰল ৰেখাৰে গঠিত।

(b) ক্ষেত্ৰখন তীৰডালৰ সমান্তৰাল সৰল ৰেখাৰে গঠিত।

(০) ক্ষেত্ৰখন তাৰডালৰ পৰা ওলোৱা কিছুমান পৰিধিমুখী (radial) ৰেখাৰে গঠিত।
(0) ক্ষেত্ৰখন তীৰডালত কেন্দ্ৰ থকা এককেন্দ্রীক বৃত্তৰে গঠিত।

. বিদ্যুৎ আৱেশৰ পৰিঘটনা হৈছে

(a) বস্তু আহিতকৰণৰ প্রক্ৰিয়া

(60) কুণ্ডলীত চালিত প্ৰবাহে চৌম্বক ক্ষেত্ৰ সৃষ্টি কৰা প্রক্ৰিয়া।

(০) চুম্বক আৰু কুণ্ডলীৰ মাজৰ আপেক্ষিক গতিৰ বাবে এটা কুণ্ডলীত oS প্রবাহ সৃষ্টি হোৱাৰ প্রক্ৰিয়া
(0) বৈদ্যুতিক মটৰৰ কুণ্ডলীৰ ঘূৰ্ণনৰ প্রক্ৰিয়া।

._ বৈদ্যুতিক প্রবাহ উৎপন্ন সঁজুলিক

(৪) জেনেৰেটৰ বোলা হয়।
(b) গেলভেন’মিটাৰ বোলা হয়।
(০) এমিটাৰ বোলা হয়

(0) মটৰ বোলা হয়।

. পৰিৱৰ্তী প্ৰবাহ জেনেৰেটৰ আৰু প্ৰত্যক্ষ প্ৰবাহ জেনেৰেটৰৰ মাজৰ আৱশ্যকীয় পাৰ্থক্যটো হৈছে

(a) পৰিবৰ্তী প্রবাহ জেনেৰেটৰত বিদ্যুৎ চুম্বক থাকে কিন্তু প্ৰত্যক্ষ প্ৰবাহ জেনেৰেটৰত স্থায়ী চুম্বক থাকে।

(b) প্রত্যক্ষ প্ৰবাহ জেনেৰেটৰে উচ্চ বিভৱ ভেদ উৎপন্ন কৰে।

(০) ARDS প্ৰবাহ জেনেৰেটৰে উচ্চ বিভৱভেদ উৎপন্ন কৰে।

(0) পৰিৱৰ্তী প্রবাহ জেনেৰেটৰত ফলা আঙঠি থাকে কিন্তু প্ৰত্যক্ষ প্ৰবাহ জেনেৰেটৰত এটা দিক্‌ পৰিবৰ্ত্তক
থাকে।

, ইস্ববৰ্তনী (Short Circuit) হোৱাৰ সময়ত বৰ্ত্তনীটোত প্রবাহ

(a) বুজন পৰিমানে কমি যায়
(b) সলনি নহয়।

(c) বুজন পৰিমাণে বৃদ্ধি পায়।
(0০) অবিৰতভাৱে সলনি হয়।

._ তলৰ উক্তিসমূহ শুদ্ধ নে ভুল কোৱা

(a) এটা বৈদ্যুতিক মটৰে যান্ত্ৰিক শক্তিক বৈদ্যুতিক শক্তিলৈ ৰূপান্তৰ কৰে।

(b) এটা বৈদ্যুতিক জেনেৰেটৰে বিদ্যুৎ- চুম্বকীয় আৱেশৰ মূলনীতি অনুসৰি কাৰ্য সম্পাদন কৰে।
(c) এডাল দীঘল বৃত্তাকাৰ প্রবাহযুক্ত পৰিবাহীৰ কেন্দ্ৰত ক্ষেত্ৰখন সমান্তৰাল সৰল ৰেখা হ'ব।
(0০) সেউজীয়া অন্তৰকৰ তাৰক সাধাৰণতে বৈদ্যুতিক যোগানৰ সজীৱ তাৰ বোলে।

7. চৌম্বক ক্ষেত্ৰ উৎপন্ন কৰা দুটা পদ্ধতি উল্লেখ কৰা।
8. চ’লেনইডে কেনেদৰে চুম্বকৰ দৰে আচৰণ কৰে? এডাল দণ্ড চুম্বকৰ সহায়ত তুমি প্রবাহযুক্ত চ'লৈনইড এটাৰ

উত্তৰ মেৰু আৰু দক্ষিণ মেৰু নিৰ্ণয় কৰিব পাৰিবানে? ব্যাখ্যা কৰা।


--- Page 248 ---
. ধৰা হওঁক তুমি কোঠা এটাত বেৰৰ ফালে পিঠি দি বহি ral | ইলেকট্ৰনৰ কিৰণ এটা পিছফালৰ বেৰৰ পৰা
সমুখৰ বেৰলৈ অনুভূমিকভাৱে আহিছে। এই কিৰণ ডাল শক্তিশালী চুম্বকৰ দ্বাৰা সৌফাললৈ বিচ্যুত হৈছে |
চৌম্বক ক্ষেত্ৰৰ দিশ কি হ'ব?

._ বৈদ্যুতিক মটৰৰ চিহ্নিত চিত্ৰ অংকন কৰা। ইয়াৰ মূলনীতি আৰু কাৰ্যপ্ৰণালী ব্যাখ্যা কৰা। বৈদ্যুতিক মটৰত
ফলা আঙঠিৰ কাম কি?

._ FBS তামৰ তীৰৰ কুণ্ডলী এটা গেলভেন’মিটাৰৰ এটাৰ লগত সংযোগ কৰা হৈছে। যদি এডাল দণ্ড চুম্বক
(i) কুণ্ডলীৰ ভিতৰলৈ ঠেলি দিলে (ii) কুণ্ডলীৰ ভিতৰৰ পৰা আঁতৰাই আনিলে (iii) কুণ্ডলীৰ অন্তভাগত
স্থিতিশীত অৱস্থাত ৰাখিলে কি হ'ব?

._ দুটা বৃত্তাকাৰ কুণ্ডলী A আৰু B পৰস্পৰ ওচৰা ওচৰিকৈ ৰখা হৈছে। A কুণ্ডলীত প্রবাহ পৰিবৰ্তন হ'লে B
কুণ্ডলীত প্রবাহ OS হ'বনে? কাৰণ দৰ্শোৱা |

._(}) প্রবাহযুক্ত পোন পৰিবাহীৰ কেউকাষে সৃষ্টি হোৱা চৌম্বক ক্ষেত্ৰৰ, (1) চৌম্বক ক্ষেত্ৰ এখনৰ লম্বভাবে
স্থাপন কৰা প্রবাহযুক্ত পোন পৰিবাহী এডালে অনুভৱ কৰা বল আৰু (iii) চৌম্বক ক্ষেত্ৰ এখনত ঘূৰাওঁতে

16.চিহ্নিত চিত্ৰৰ সহায়ত এটা বৈদ্যুতিক মটৰৰ মূলনীতি আৰু কাৰ্যপ্ৰণালী বৰ্ণনা Hal | ইয়াত ব্ৰাচদুডালৰ কাম কি?
17.এটা বৈদ্যুতিক হৃস্ববৰ্তনী (Short Circuit) কেতিয়া সংঘটিত হয়?
18.ভূমি সংলগ্ন তীৰৰ কাম কি? ধাতুৰ সঁজুলিবোৰ ভূমি সংলগ্ন কৰাৰ প্রয়োজন কিয়?

241

বিদ্যাত -প্রবাহৰ চুম্বকীয় AM

--- Page 249 ---
অধ্যায় 4
শক্তিৰ উৎসসমূহ

(SOURCES OF ENERGY)

নৱম শ্ৰেণীত আমি শিকিলোঁ যে যিকোনো এটা ভৌতিক বা ৰাসায়নিক প্রক্ৰিয়াত শক্তি সংৰক্ষিত
হয়। তথাপিও আমি শক্তি সংকটৰ বিষয়ে ইমান শুনো কিয়? যদি শক্তি সৃষ্টিও কৰিব নোৱাৰি
বা বিনাশো কৰিব নোৱাৰি তেন্তে আমাৰ চিন্তা কৰিবলগীয়া একো নাই। শক্তিৰ উৎসৰ বিষয়ে
চিন্তা নকৰাকৈ আমি সীমাহীন কাৰ্য কৰিবলৈ সক্ষম হব লাগে।

শক্তিৰ বিষয়ে আমি এতিয়ালৈকে যি শিকিলোঁ তাক স্মৰণ কৰি আমি এই সাথৰটো সমাধান
কৰিব পাৰে৷ শক্তিৰ বহুতো ৰূপ বা প্রকাৰ আছে আৰু এটা প্রকীৰক আন এটালৈ ৰূপান্তৰ কৰিব
পাৰি। উদাহৰণস্বৰূপে, আমি যদি ওপৰৰ পৰা প্লেট এখন পেল৷ওঁ, ইয়াৰ স্থিতি শক্তিৰ সৰহভাগ
মাটিত পৰাৰ পিছত শব্দ শক্তিলৈ ৰূপান্তৰ হয়। যদি মম এডাল জ্বলোৱা, প্রক্ৰিয়াটো অতিশয়
তাপমোচী (Exothermic) বাবে মমত থকা ৰাসায়নিক শক্তি জ্বলোতে তাপ আৰু পোহৰ শক্তিলৈ
ৰূপান্তৰ হয়। মম এডাল জ্বলোতে আমি আন কি কি উপাদান পাওঁ?

এটা ভৌতিক বা ৰাসায়নিক প্রক্ৰিয়াত মুঠ শক্তি একেই থাকে, কিন্তু আমি জ্বলি থকা মমডালৰ
কথা পুনৰ বিবেচনা কৰো আঁহা। আমি কিবা উপায়েৰে ইতিমধ্যে উৎপাদিত তাপ শক্তি আৰু
পোহৰ শক্তিক বিক্ৰিয়াটোৰ অন্যান্য উপাদানসমূহৰ সৈতে একেলগ কৰি মমডালৰ ৰূপত

আন এটা উদাহৰণ লওঁ। ধৰা হওঁক আমি 348K (75°C) উষ্ণতাৰ 100 ৷}, পানী 298K
(25°C) উষ্ণতাত থকা কোঠা এটাত থৈ দিছো। কি ঘটিব? পৰিবেশত লীন হৈ যোৱা আটাইখিনি
তাপ সংগ্ৰহ কৰি ইতিমধ্যে ঠাণ্ডা হোৱা পানীখিনি গৰম কৰাৰ কিবা উপায় আছেনে?

আমি বিবেচনা কৰা যিকোনো উদাহৰণতে আমি দেখিছে পাম যে ব্যৱহাৰ সাধ্য শক্তি ব্যৱহাৰৰ
কম উপযোগী ৰূপত পৰিবেশলৈ ক্ষয় হয়। গতিকে, আমি কাম কৰোঁতে ব্যৱহাৰ কৰা শক্তিৰ
যিকোনো উৎস কমি যায় আৰু ইয়াক পুনৰ ব্যৱহাৰ কৰিব নোৱাৰি।

14.1. শক্তিৰ ভাল উৎস কি (What is a good source of energy?) 3

তেন্তে শক্তিৰ ভাল উৎস হিচাপে কোনবোৰ বিবেচনাৰ যোগ্য? আমি দৈনন্দিন জীৱনত কাৰ্য
সাধনৰ বাবে বিভিন্ন উৎসৰ পৰা পোৱা শক্তি ব্যৱহাৰ কৰো। ৰাস্তাৰ লাইট জ্বলাবলৈ বিদ্যুৎ
ব্যৱহাৰ PA | ট্ৰেইন চলাবৰ বাবে ডিজেল ব্যৱহাৰ কৰো। নতুবা আমাৰ পেশীসমূহত নিহিত
শক্তি = সম... চলাই যাওঁ।

না eee eee ae ee
তালিকাভুক্ত কৰা।

= এই বিভিন্ন প্রকাৰ শক্তিসমূহ আমি ক'ৰ পৰা পাওঁ?

= এই সমূহক আমি শক্তিৰ উৎস বুলি কব পাৰোনে? কিয় পাৰে৷ বা কিয় নোৱাৰো?

--- Page 250 ---
দৈহিক কামসমূহ কৰিবলৈ পেশীয় শক্তি, বিভিন্ন সা-সঁজুলি চলাবলৈ বৈদ্যুতিক শক্তি, ভাত-
ৰান্ধিবলৈ বা বাহন চলাবলৈ ৰাসায়নিক শক্তিকে আদি কৰা৷ সকলোবোৰ শক্তি বিভিন্ন উৎসৰ
পৰা আহে। ব্যৱহাৰিক ৰূপত শক্তি পাবলৈ উপযুক্ত উৎস বিচাৰি ল’বলৈ জানিব লাগিব।

কাৰ্যকলাপ-14.2 =
৷" তুমি কোনবোৰ চৰ্ত বিবেচনা কৰি এবিধ ইন্ধনক ভাল ইন্ধন বুলি শ্ৰেণীভুক্ত কৰিবা?
= তোমাৰ পছন্দ বেলেগ হ’ব নেকি যদিহে তুমি বাস কৰা —

(a) এখন হাবিত,

(b) দূৰৰ পাহাৰীয়া গাওঁ এখনত বা সৰু দ্বীপ এটাত,

(০) নতুন দিল্লীত,

(0) পাঁচ শতিকাৰ পূৰ্বে

প্রতিটো ক্ষেত্ৰত কাৰকসমূহ কিমান সুকীয়া?

ওপৰৰ কাৰ্যকলাপ দুটা সম্পন্ন কৰাৰ পিছত আমি বুজিব পাৰিলো যে, কিছুমান কাৰ্যৰ বাবে
আমি বাচি লোৱা শক্তিৰ উৎস বা ইন্ধন বহুতো কাৰকৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে। উদাহৰণস্বৰূপে
ইন্ধন এটা নিৰ্বাচন কৰোঁতে আমি তলত দিয়া প্রশ্নসমূহ উখাপন কৰিব লাগিব।
(i) ই জ্বলোতে কিমান তাপ উৎপন্ন কৰিব?
Gi) ই বেছিকৈ ধোঁৱা উৎপন্ন কৰিব নেকি?
(iii) ই সহজতে উপলব্ধ নে?
ইন্ধন সম্পৰ্কে সুধিবলগীয়া আৰু তিনিটা প্রশ্ন তোমালোকে ভাবিব পাৰানে?
ইন্ধনৰ বৰ্তমানে উপলব্ধ বিকল্পসমূহৰ পৰা বিশেষ কাম এটাৰ বাবে যেনে ভাত ৰন্ধাৰ বাবে
ব্যৱহাৰ কৰা ইন্ধনটো কি যুক্তিত বাছি লোৱা হয়? নিৰ্বাচন কৰা ইন্ধনটো কৰিবলগীয়া কামটোৰ
ওপৰতো নিৰ্ভৰ কৰিব নেকি? উদাহৰণস্বৰূপে আমি ৰান্ধিবৰ বাবে এবিধ ইন্ধন আৰু কোঠালী
গৰম কৰিবৰ বাবে অন্য এটা ইন্ধন নিৰ্বাচন কৰিম নেকি?
তেতিয়া হ’লে আমি ক’ব পাৰো যে শক্তিৰ ভাল উৎস সেইটোৱেই হব।
a যিটোৱে প্রতি একক আয়তন বা ভৰৰ বিনিময়ত সৰহ পৰিমানৰ কাৰ্য কৰে।
a যিটো সহজেই উপলব্ধ।
a যিটোৰ সঞ্চয় আৰু পৰিবহন সহজসাধ্য।
a যি মিতব্যয়ী; ই সম্ভৱতঃ ইন্ধনৰ আটাইতকৈ গুৰুত্বপূৰ্ণ ধৰ্ম।

শক্তিৰ ভাল উৎস কি?

ভাল ইন্ধন কি?
যদি তুমি আহাৰ গৰম কৰিবলৈ যিকোনো শক্তিৰ ব্যৱহাৰ কৰিবলৈ সক্ষম, তেন্তে কোনটো
কৰিবা আৰু কিয়?

শক্তিৰ উৎসসমূহ 243

--- Page 251 ---
14.2. পৰম্পৰাগত শক্তিৰ উৎস ¢ (Conventional Source of Energy) :
14.2.1 জীৱাশ্মজাত ইন্ধন £ (Fossil Fuel) :

পুৰণি কালত কাঠখৰিয়েই আছিল তাপ শক্তিৰ আটাইতকৈ প্ৰচলিত Ger | কিছুমান কমসংখ্যক
কাৰ্যকলাপৰ বাবে বোৱতী পানী আৰু বতাহৰ শক্তিও ব্যৱহাৰ কৰা হৈছিল। এনে কেইটামান
ব্যৱহাৰ তোমালোকে উল্লেখ কৰিব পাৰিবানে? শক্তিৰ উৎস হিচাপে কয়লাৰ ব্যৱহাৰে শিল্প
বিপ্লৱ সম্ভৱ কৰি তুলিছিল। ও্দ্যোগীকৰণৰ সম্প্ৰসাৰণে সমগ্র বিশ্বতে জীৱন ধাৰণৰ মান উন্নত
কৰিছে। লগে লগে শক্তিৰ চাহিদাও তীব্ৰ হাৰত বৃদ্ধি পাব ধৰিছে। শক্তিৰ এই বৰ্দ্ধিত চাহিদাৰ
অধিকাংশ জীৱাশ্মজাত ইন্ধন অৰ্থাৎ কয়লা আৰু খনিজ তেলেৰে পূৰোৱা হৈছে। এই শক্তিৰ
উৎসসমূহৰ লগত সংগতি ৰাখি আমাৰ প্রযুক্তিবোৰৰো বিকাশ কৰা হৈছে। কিন্তু এই ইন্ধনসমূহৰ
সৃষ্টি হৈছিল বহু নিযুত বছৰৰ আগেয়ে আৰু ইহঁতৰ ভাণ্ডাৰে৷ সীমিত। জীৱাশ্মজাত ইন্ধন
অনবীকৰণযোগ্য (non-renewable) শক্তিৰ উৎস; গতিকে আমি এইবিলাক সংৰক্ষণ কৰা

উচিত। যদি আমি এনে বিপজ্জনকভাৱে দ্ৰুত হাৰত এনে

mee শক্তি ব্যয় কৰি থাকৌ, তেন্তে অতি শীঘ্ৰেই শক্তিৰ ভাণ্ডাৰ
জজ পেঁ লিয়াম আৰু প্রাকৃতিক গেছ শেষ wre | এনে দুৰৱস্থাৰ পৰা হাত সাৰিবলৈ আমি শক্তিৰ
ঢ় জলবিদ্যুত বিকল্প উৎসৰ সন্ধান কৰিব লাগিব। কিন্তু আজিকোপতি
0] নিভৱীয় আৱশ্যকীয় শক্তিৰ অধিকাংশৰ বাবে জীৱাশ্ম ইন্ধনৰ ওপৰত
চ্ত্ৰি 14.1 | বতাহ নিৰ্ভৰশীল হৈ Steal | (চিত্ৰ 14.1)
CSI আমাৰ জীৱাশ্মজাত ইন্ধন দহনৰ অন্য অসুবিধা কিছুমানো আছে। নৱম শ্ৰেণীত আমি কয়লা বা

প্ৰয়োজনীয় শক্তিৰ খনিজ তেলৰ দহনৰ বাবে হোৱা বায়ু প্ৰদূষণৰ বিষয়ে শিকিছোঁ। জীৱাশ্মজাত ইন্ধনৰ দহনত

উৎসসমূহ প্রদশন কৰা নিৰ্মুক্ত হোৱা কাৰ্বন, নাইট্ৰ’জেন আৰু চালফাৰৰ অক্সাইডসমূহ হৈছে আম্লিক অক্সাইড (Acidic

পাইচ্ৰি Oxide) এইবিলাকে আম্লিক বৃষ্টি (Acid rain) ৰ সৃষ্টি কৰে যাৰ বাবে আমাৰ জল আৰু
স্থলসম্পদসমূহৰ ক্ষতি হয়। বায়ু প্ৰদূষণৰ সমস্যাটোৰ উপৰিও কাৰ্বন-ডাই-অক্সাইডৰ দৰে গেছৰ
সেউজ গৃহ ক্ৰিয়া (Green house effect) ৰ কথা মনত পেলোৱা।

যদি আমি বিদ্যুতৰ যোগানৰ পৰা বঞ্চিত হওঁ তেন্তে আমাৰ জীৱনে কোন দিশে গতি কৰিব?
দেশৰ প্ৰতিজন ব্যক্তিৰ বাবে উপলব্ধ বৈদ্যুতিক শক্তি হৈছে দেশৰ উন্নতি মাপকাঠিৰ এটা সূচকাংক।

উপায়েৰে কমাই জীৱাশ্মজাত ইন্ধনৰ বাবে হোৱা প্ৰদূষণ কিছু পৰিমাণে কমাব পাৰি। তোমালোকে
জানানে যে গেছ বাৰ্ণাৰ, যান-বাহন আদি প্রত্যক্ষভাৱে ব্যৱহাৰ হোৱাৰ উপৰিওবিদ্যুৎ উৎপাদনৰ
মুখ্য ইন্ধন হৈছে জীৱাশ্মজাত ইন্ধন। শ্ৰেণীকোঠাত নিৰ্মাণ কৰা প্রকল্প এটাত কিছু পৰিমাণে
বিদ্যুৎ উৎপন্ন কৰি এইবিধ অতি লাগতিয়াল শক্তিৰ উৎপাদনৰ লগত জড়িত দিশবোৰ পৰ্যালোচনা

ম ঞা লা টেবুল টেনিচৰ বল না ree aeeaGi a

= ধাতুৰ পাত এখনৰ পৰা উপবৃত্তৰ (2১) আকাৰত তিনিখন পাখি কাটি ছিদ্ৰকেইটাত
সুমুৱাই দিয়া।

= দৃঢ় আধাৰত লগাই থোৱা ধাতুৰ পোন তাঁৰ এডাল বলটোৰ কেন্দ্ৰৰ মাজেৰে নিয়া;
তাঁৰডালক বলটোৱে অক্ষ হিচাপে লৈ ঘূৰিব। অক্ষৰ চাৰিওফালে বলটোৱে মুক্তভাৱে
ঘূৰিব পৰাটো নিশ্চিত কৰিবা।

244 বিভ্ঞান

--- Page 252 ---
= এতিয়া ইয়াৰ লগত চাইকেলৰ ডাইনেম’ (dynamo) এটা সংযোগ কৰা।
= শ্ৰেণীবদ্ধভাৱে বাল্ব এটা সংযোগ কৰা। পানী বা প্ৰেচাৰ কুকাৰত উৎপন্ন হোৱা বাষ্পৰ
তীব্ৰ গতিৰ ধাৰা এটা পাখি কেইখনলৈ নিক্ষেপ Fat (চিত্র 14.2) তোমালোকে কি
লক্ষ্য কৰিলা?
ad

ax

খাতৃৰ ody ক্ত টেনিচ বল
তাপ 1

bz 14.2 OAS উৎপন Sea প্ৰদশনৰ আহি

এইটো আমাৰ বিদ্যুৎ উৎপন্ন কৰা টাৰবাইন। অতি সৰল টাৰবাইনত এটা গতিশীল অংগ
থাকে, ই হ’ল YAS পাখি (rotor-blade) | গতিশীল তৰলে খুন্দা মাৰি পাখিবোৰ ঘূৰায় আৰু
ঘূৰ্ণকক শক্তিৰ যোগান ধৰে। ইয়াৰপৰা আমি বুজিব পাৰে৷ যে মুলতঃ আমি ফেনখন (ঘূৰ্ণকৰ-
পাখিখন) খৰকৈ ঘূৰাব লাগে; পৰিণতিত WATS ধূৰাডাল ঘূৰে আৰু যান্ত্ৰিক শক্তিক বৈদ্যুতিক
শক্তিলৈ ৰূপান্তৰ কৰে; শক্তিৰ এই ৰূপ বৰ্তমানৰ পৰিস্থিতিত অপৰিহাৰ্য হৈ পৰিছে। সম্পদৰ
সহজলভ্যতাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰি বেলেগ বেলেগ কৌশলেৰে এই ৰূপান্তৰ বাস্তবায়িত কৰা
হয়। পৰৱৰ্তী অনুচ্ছেদবোৰত আমি শক্তিৰ বিভিন্ন উৎস ব্যৱহাৰ কৰি কেনেকৈ টাৰবাইন ঘূৰাব
পাৰি আৰু বিদ্যুৎ উৎপাদন কৰিব পাৰি সেই বিষয়ে পঢ়িম।

প্ৰেচাৰ কুকাৰ -_*

14.2.2 তাপভিত্তিক শক্তি প্ৰকল্প (Thermal Power plant) :

শক্তিকেন্দ্ৰসমূহত পানী উতলাই বাষ্প উৎপন্ন কৰিবলৈ প্রতিদিনে বৃহৎ পৰিমাপৰ জীৱাশ্মজাত
ইন্ধন দহন কৰা হয়, এই বাষ্পই টাৰবাইন ঘূৰাই বিদ্যুৎ উৎপন্ন কৰে। একে দূৰত্বলৈ কয়লা বা
পেট্ৰলিয়ামৰ পৰিবহনতকৈ বিদ্যুতৰ পৰিবহন অধিক সুবিধাজনক। সেইবাবে অনেক তাপভিত্তিক
শক্তি প্রকল্প কয়লা খনি বা তেলৰ Pid ওচৰত স্থাপন Sel হৈছে। তাপভিত্তিক শক্তি প্রকল্প
নামৰ আঁৰৰ কাৰণটো হ’ল যে ইয়াত ইন্ধন পুৰি পোনতে তাপ শক্তি উৎপন্ন কৰা হয় আৰু
পিছত তাক বিদ্যুৎ শক্তিলৈ ৰূপান্তৰ কৰা হয়।

14.2.3 জলশক্তি প্ৰকল্প (Hydro Power Plant) :

শক্তিৰ আন এটা পৰম্পৰাগত উৎস হৈছে বোৱতী পানীৰ গতি শক্তি বা উচ্চতাত থকা পানীৰ
স্থিতি “fe | জলশক্তি প্ৰকল্পত অধোগামী পানীৰ স্থিতি শক্তিক বৈদ্যুতিক শক্তিলৈ ৰূপান্তৰ
কৰা হয়। যিহেতু স্থিতি শক্তিৰ উৎস হিচাপে ব্যৱহাৰ কৰিব পৰা জলপ্রপাতৰ সংখ্যা তেনেই
কম গতিকে জলশক্তি প্ৰকল্পসমূহ নদীবান্ধৰ সৈতে জড়িত হৈ থাকে। যোৱা শতিকাত সমগ্র
বিশ্বতে বৃহৎ সংখ্যক নদীবান্ধ নিৰ্মান কৰা হৈছে। চিত্ৰ 14.1 ৰ পৰা আমি গম পাওঁ যে ভাৰতবৰ্ষৰ
শক্তিৰ চাহিদাৰ এক চতুৰ্থাংশ জলশক্তি প্রকল্পই পূৰণ কৰে।

জল বিদ্যুৎ উৎপন্ন কৰিবলৈ নদীত যথেষ্ট উচ্চতাৰ বান্ধ নিৰ্মাণ কৰি পানীৰ প্রবাহক বাধা
দিয়া হয় আৰু তেনেদৰে জলাশয়ত পানী জমা কৰা হয়। জলশস্তৰৰ উচ্চতা বৃদ্ধি হৈ প্রবাহমান

শক্তিৰ উৎসসমূহ

245

--- Page 253 ---
(6914.3
জলবিদাাতএকল্স AY

246

পানীৰ গতিশক্তি স্থিতি শক্তিলৈ ৰূপান্তৰিত কৰা হয়। বান্ধৰ
ওপৰৰ স্তৰৰ পানী পাইপৰ যোগেদি বান্ধৰ পাদদেশত থকা
টাৰবাইনলৈ অনা হয় (চিত্ৰ 14.3) যিহেতু প্রতিজাক বৰষুণত
তে জলাশয়টো পানীৰে ভৰি যায়, (জল শক্তি হ’ল শক্তিৰ এটা
নবীকৰণযোগ্য উৎস,) জীৱাশ্মজাত ইন্ধন ভৱিষ্যতৰ কোনো
এটা দিনত নিঃশেষ হৈ যোৱাৰ দৰে জলবিদ্যুতৰ উৎসও
নিঃশেষ হৈ যাব বুলি আমি চিন্তিত হোৱাৰ প্রয়োজন নাই।
কিন্তু বৃহৎ নদীবান্ধ নিৰ্মাণৰ লগত কিছুমান সমস্যা
জড়িত হৈ আছে। বান্ধসমূহ সীমিত সংখ্যক স্থানত, বিশেষকৈ
ন্দলৈ পাহাৰীয়া অঞ্চলতহে নিৰ্মাণ কৰিব পাৰি। বৃহৎ পৰিসৰৰ
জনবসতিৰ অঞ্চল পানীত বুৰ যোৱাৰ বাবে হেৰন্বাবলগীয়া
হয়। নদীবান্ধৰ পানীত বুৰ গৈ বৃহৎ পৰিস্থিতি wy
(Ecosystem) বিনষ্ট হয়। পানীত ডুবা গছ-গছনিবোৰ
বায়ুহীন অৱস্থাত (Anaerobic condition) পচে আৰু
সিহঁতৰ পৰা যথেষ্ট পৰিমাণৰ মিথেন নিৰ্গত হয়। ই এবিধ সেউজ গৃহ গেছ (Green house
gas) | ই ভগনীয়া লোকসকলৰ সন্তোষজনক পুনৰসংস্থাপনৰ সমস্যাৰ সৃষ্টি কৰে।

14.2.4 পৰম্পৰাগত শক্তিৰ উৎসসমূহৰ ব্যৱহাৰৰ বাবে প্রযুক্তি বিদ্যাৰ বিকাশ
(Improvement in the technology for using conventional sources of

energy) :

জীৱভৰ (Bio-Mass)
আমি আগতেই উল্লেখ কৰিছে যে ইন্ধন হিচাপে কাঠ সুদীৰ্ঘ কালব্যাপী ব্যৱহাৰ কৰা হৈছিল।
যদি আমি যথেষ্ট সংখ্যক গছ ৰুও তেন্তে খৰিৰ যোগান কেতিয়াও বন্ধ নহয়। তোমালোক
নিশ্চয় ইন্ধন হিচাবে গোবৰৰ পিঠাৰ ব্যৱহাৰৰ সৈতে পৰিচিত। ভাৰতবৰ্ষৰ বৃহৎ পশুধনৰ
প্রৰিপ্ৰেক্ষিতত ইও ইন্ধনৰ এক নিয়মীয়া উৎস হ’ব পাৰে। যিহেতু এই ইন্কনসমূহ উদ্ভিদ আৰু
প্রাণীজাত, গতিকে এইবোৰক জীৱভৰ বোলে। অৱশ্যে এই ইন্ধনসমূহে প্রজ্বলনত বেছি তাপ
উৎপন্ন নকৰে আৰু এইবিলাকৰ প্রজ্বলনত যথেষ্ট ধোঁৱা নিৰ্গত হয়। সেইবাবে এই ইন্কনসমূহৰ
দক্ষতা বৃদ্ধিৰ বাবে উপযুক্ত প্রযুক্তিৰ প্রয়োজন। কম অক্সিজেনৰ পৰিবেশত কাঠ জ্বলিলে তাত
থকা পানী আৰু Gata (volatile) পদাৰ্থসমূহ ওলাই যায় আৰু অৱশিষ্ট হিচাবে কাঠকয়লা ৰৈ
যায়। কাঠকয়লা শিখাবিহীন ভাৱে জ্বলে, ই তুলনামূলকভাবে ধোঁৱাবিহীন আৰু ইয়াৰ তাপ উৎপাদন
ক্ষমতা উচ্চ মানৰ।

একেদৰে গোবৰ, বিভিন্ন উদ্ভিদজাতীয় পদাৰ্থ যেনে শস্য চপোৱাৰ পিছত থাকি যোৱা অৱশিষ্ট,
শাক পাচলিৰ পেলনি আৰু পুতিজল (sewage) অক্সিজেন নোহোৱাকৈ পঁচিলে জৈৱ-গেছ
(310-889) উৎপন্ন হয়। যিহেতু

প্রাৰম্ভিক উপাদানটো মুখ্যতঃ গোবৰ, সেইবাবে ইয়াক ‘গোবৰ গেছ’ হিচাপেও জনা যায়।
চিত্ৰ 14.4 ত দেখুওৱাৰ দৰে এটা প্রকল্পত গোবৰ গেছ উৎপন্ন কৰা হয়।

প্রকল্পটোত ইটাৰে নিৰ্মিত গম্বুজ সদৃশ গাঁথনি এটা থাকে। মিশ্ৰণ চৌবাচ্চাত গৌবৰ আৰু
পানী মিহলি কৰি এটা পংক তৈয়াৰ কৰা হয়, তাৰ পৰা ইয়াক পাচক (Digester) ত ভৰাই দিয়া

বিভ্ঞান

--- Page 254 ---
হয়। পাচক হৈছে অক্সিজেনবিহীন এটা বন্ধ কক্ষ। অক্সিজেনৰ প্ৰয়োজন maa
নোহোৱা অবায়ুক (anaerobic) অনুজীৱসমূহে গোবৰৰ পংকটোত থকা
জটিল যৌগসমূহ অপঘটিত কৰে বা ভাঙে। অপঘটন প্ৰক্ৰিয়াটো সম্পূৰ্ণ
হাইড্ৰেজেন আৰু হাইড্ৰজেন চালফাইড আদি গেছ উৎপন্ন হয়। উৎপাদিত
জৈৱ গেছ পাচকৰ ওপৰত থকা গেছ সংগ্ৰহ কক্ষত সংগ্ৰহ কৰা হয় আৰু
ইয়াৰপৰা পাইপৰ যোগেদি ব্যৱহাৰৰ বাবে নিয়া হয়।

জৈৱ গেছ এবিধ উত্তম ইন্ধন, কাৰণ ইয়াত 75 শতাংশ পৰ্যন্ত মিথেন _ চিত্ৰা এ.
থাকে। ই ধৌৱা নিৰ্গত নকৰাকৈ জ্বলে আৰু ইয়াৰ দহনত কাঠ আৰু অঙঠা জৈব গেছ প্রকল্প এটাৰ আহি
বা কয়লাৰ দহনত উৎপন্ন হোৱা ছাই জাতীয় একো অৱশিষ্ট নেথাকে। ইয়াৰ তাপোৎপাদন
ক্ষমতা (heating capacity) বেছি। জৈৱ গেছ লাইট্‌ জ্বলাবৰ বাবেও ব্যৱহাৰ কৰা হয়। অৱশিষ্ট
পংকখিনি সময়ে সময়ে আঁতৰোৱা পেলোৱা হয় আৰু ইয়াক নাইট্ৰ’জেন আৰু ফচফৰাচসমৃদ্ধ
উত্তম সাৰ হিচাপে ব্যৱহাৰ কৰা হয়। জৈৱ আৱৰ্জনা আৰু পূতিজলৰ পৰ্যায়ী ব্যৱহাৰে শক্তি আৰু
সাৰৰ যোগান ধৰে; তদুপৰি ই হ’ল আৱৰ্জনা নিষ্কাষণৰ এবিধ নিৰাপদ আৰু কাৰ্যদক্ষ ব্যৱস্থা।
তোমালোকে জীৱভৰক শক্তিৰ নবীকৰণযোগ্য উৎস বুলি ভাবানে?

বায়ু শক্তি (Wind Energy) :

সূৰ্যৰ বিকিৰণৰ অসম উত্তাপনে কেনেকৈ ভু-খণ্ড আৰু জলভাগৰ বায়ুক গতি
প্রদান কৰে আৰু বতাহৰ জন্ম দিয়ে তাৰ বিষয়ে আমি নৱম শ্ৰেণীত পঢ়িছে।
বতাহৰ গতি শক্তি কাৰ্য সম্পাদনৰ বাবে ব্যৱহাৰ কৰিব পাৰি। পূৰ্বতে বায়ুকল
(Windmill) ৰ যোগে এই শক্তি আহৰণ কৰি যান্ত্ৰিক কাৰ্য সম্পাদন কৰা হৈছিল।
উদাহৰণস্বৰূপে পানী তোলা পাম্পত থকা বায়ুকলৰ ঘূৰ্ণন গতি ব্যৱহাৰ কৰি
কুঁৱাৰ পৰা পানী তোলা হৈছিল। বৰ্তমান বিদ্যুত উৎপাদনৰ বাবেও বায়ু শক্তি
ব্যৱহাৰ কৰা হয়। বায়ুকল এটাৰ মুখ্য অংশটো মাটিৰপৰা কিছু উচ্চতাত সুদৃঢ়
আলমত সংস্থাপন কৰা বৈদ্যুতিক পাংখ৷ এখনৰ লেখীয়া। (চিত্র 14.5)
বিদ্যুৎ উৎপাদনৰ বাবে, বায়ুকলৰ ঘূৰ্ণন গতি ব্যৱহাৰ কৰি বৈদ্যুতিক জেনেৰেটৰ
(electric &2112618001)ৰ টাৰবাইন (turbine) ঘূৰোৱা হয়। এটা অকলশৰীয়া
বায়ুকলৰ উৎপাদন যথেষ্ট কম, সেইবাবে ইয়াক বাণিজ্যিক উদ্দেশ্যত ব্যৱহাৰ
কৰিব নোৱাৰি। গতিকে বৃহৎ অঞ্চল এটাত অনেক বায়ুকল নিৰ্মাণ কৰা হয়;
এনে অঞ্চলক বায়ু শক্তি পাম (wind energy farm) বুলি কোৱা হয়। বাণিজ্যিক
মাত্ৰাত বিদ্যুৎ পাবলৈ প্রতিটো বায়ুকলৰ উৎপাদিত শক্তি একেলগ কৰা হয়।

শক্তিৰ উৎসসমূহ 247

--- Page 255 ---
বায়ুশক্তি এবিধ পৰিবেশ হিতৈষী আৰু কাৰ্যকুশল নবীকৰণযোগ্য শক্তিৰ উৎস। বিদ্যুৎ
উৎপাদনৰ ক্ষেত্ৰত ইয়াৰ কোনো অৱৰ্তক ব্যয় নাই। কিন্তু বায়ু শক্তিক কামত খটুৱাৰ বহুতো
সীমাবদ্ধতা আছে। প্ৰথমে, বায়ু শক্তি পামসমূহ কেৱল তেনেবোৰ স্থানতহে প্ৰতিষ্ঠা কৰিব পাৰি
যিবোৰত বছৰৰ সৰহভাগ সময় বতাহ বলি থাকে। তদুপৰি বতাহৰ BS হব লাগিব প্রতি ঘণ্টাত
15 ]ব৷৷তকৈ বেছি যাতে টাৰবাইনৰ আৱশ্যকীয় গতি অব্যাহত থাকে। ইয়াৰোপৰি তাত কিছুমান
সমুচিত ব্যৱস্থা যেনে--- AVA কোষ (Storage Cell) থাকিব লাগিব যাতে বতাহ নথকা
সময়ত শক্তিৰ যোগান অব্যাহত ৰাখিব পাৰি। বায়ুশক্তি পাম স্থাপনৰ বাবে বৃহৎ অঞ্চলৰ প্রয়োজন |
1 [ধ[ঘ্ব্য জেনেৰেটৰৰ বাবে পামখনক প্ৰায় 2 হেক্টৰ মাটিৰ প্ৰয়োজন ৷ পাম এখন প্ৰতিষ্ঠা কৰিবলৈ
প্রয়োজন হোৱা প্ৰাৰম্ভিক খৰচ অতি বেছি। তাৰোপৰি গম্থূল আৰু পাঙ্খাসমূহ নানাবিধ প্রাকৃতিক
বিপৰ্যয় যেনে বৰষুণ, ৰ’দ, ধুমুহা আৰু ঘূৰ্ণিবতাহত উন্মুক্ত হৈ থাকে, গতিকে এইবিলাকৰ তদাৰক-

তদবিৰ উচ্চ মানৰ হ’ব লাগে।

জীৱাশ্মজাত ইন্ধনৰ অসুবিধাসমূহ কি কি?
আমি শক্তিৰ বিকল্প উৎস বিচাৰো কিয়?
আমাৰ সুবিধাৰ বাবে বায়ু আৰু জল শক্তিৰ পৰম্পৰাগত ব্যৱহাৰৰ কি পৰিবৰ্তন অনা হৈছে?

14.3. বিকল্প at অপৰম্পৰ৷গত শক্তিৰ উৎস (ALTERNATIVE OR NON
CONVENTIONAL SOURCE OF ENERGY):

ates বিকাশৰ লগে লগে আমাৰ শক্তিৰ চাহিদা দিনক দিনে বাঢ়ি আহিছে। আমাৰ
জীৱন-শৈলী সলনি হব ধৰিছে, যন্ত্ৰ দ্বাৰা কৰা কামৰ সংখ্যা বাঢ়ি আহিছে। ওদ্যোগীকৰণে
আমাৰ জীৱনৰ মান এ কৰাৰ বাবে আমাৰ মৌলিক প্রয়োজনীয়তাসমূহো বাঢ়ি আহিছে।

' তৱ ককা- আইতা বা আন বয়োজ্যেষ্ঠসকলৰ পৰা জানি লোৱা।
(a) তেওঁলোকে কেনেকৈ স্কুললৈ গৈছিল?
(b) তেওঁলোকৰ শৈশৱত দৈনন্দিন প্ৰয়োজনৰ পানী ক’ৰ পৰা পাইছিল?
(Cc) তেওঁলোকে মনোৰঞ্জনৰ বাবে কি কি কৰিছিল?
=_ একেখিনি কাম তোমালোকে কেনেকৈ কৰা তাৰ লগত তেওঁলোকৰ উত্তৰবোৰ তুলনা কৰা।
= কিবা পাৰ্থক্য বিচাৰি পালানে? যদি পাৰ্থক্য আছে তেন্তে কাৰ ক্ষেত্ৰত বাহ্যিক উৎসৰ
শক্তি অধিক পৰিমাণে ব্যয় হৈছিল?

যিহেতু আমাৰ শক্তিৰ চাহিদা বাঢ়ি গৈছে, গতিকে আমি শক্তিৰ অন্যান্য উৎসৰ অনুসন্ধান
কৰা উচিত। আমি ইতিমধ্যে উপলব্ধ বা জ্ঞান শক্তিৰ উৎসসমূহ অধিক নৈপুণ্যৰে কামত খটাবলৈ
প্রযুক্তি বিদ্যাৰ বিকাশ কৰিব পাৰো আৰু শক্তিৰ নতুন উৎসৰ সন্ধান কৰিব পাৰো। শক্তিৰ নতুন
উৎস এটা ব্যৱহাৰ কৰিবলৈ হ’লে, সেই উৎসৰ লগত সংগতি থকা বিশেষ সঁজুলি কিছুমান
উদ্ভাৱন কৰিব লাগিব। শক্তিৰ যিবোৰ অতি সাম্প্ৰতিক উৎসৰ বাবে আমি আগ্ৰহী তেনেবোৰৰ
ভিতৰত কিছুমানৰ বিষয়ে আলোচনা কৰিম আৰু সিহঁতৰপৰা শক্তিৰ আহৰণ আৰু সঞ্চয়ৰ
লগত প্ৰযুক্তিবিদ্যাৰ বিষয়েও পঢ়িম।

কিছুমানৰ মতে আমি পূৰ্বপুৰুষৰ লেখীয়াকৈ জীৱন ধাৰণ কৰিলে শক্তি আৰু পৰিবেশ তন্ত্ৰ দুয়োটাই সুৰক্ষিত থাকিব।
এই মতাদৰ্শ বাস্তৱসন্মত বুলি তোমালোকে ভাবানে?

248 বিজ্ঞান

--- Page 256 ---
4.3.1. সৌৰ শক্তি(৪019:- Energy) :

সূৰ্যই প্রায় 500 নিযুত বছৰ ধৰি বৰ্তমানৰ হাৰত বিপুল পৰিমাণৰ শক্তি বিকিৰণ কৰি আছে
আৰু একে হাৰত আৰু প্রায় 500 নিযুত বছৰ পৰ্যন্ত এই বিকিৰণ প্রক্ৰিয়া অব্যাহত ৰাখিব।
শক্তিৰ এটা সৰু অংশহে পৃথিৱীৰ বায়ুমণ্ডলৰ বহিঃস্তৰত আপতিত হয়। ইয়াৰে প্রায় অৰ্ধাংশ

বায়ুমণ্ডলৰ মাজেৰে আহোঁতে শোষিত হয় আৰু অৱশিষ্টাংশ ভূ-পৃষ্ঠত পৰে।

= দুটা শংকু আকৃতিৰ ফ্লাস্ক (Conical flask) লোৱা আৰু তাৰে এটাত বগা আৰু
আনটোত কলা ৰং দিয়া। দুয়োটাতে পানী ভৰাই লোৱা।

= শংকু আকৃতিৰ ফ্লাস্ক দুটা আধা ঘন্টাৰ পৰা এঘন্টা পৰ্যন্ত ৰদত থোৱা।

= ফ্লাক্স দুটা স্পৰ্শ কৰা। কোনটো বেছি গৰম? তুমি থাৰ্ম মিটাৰেৰে শংকু আকৃতিৰ
ফ্লাক্স দুটাত থকা পানীৰ উষ্ণতা জুখি চাব পাৰা।

= তোমাৰ এই জ্ঞান দৈনন্দিন জীৱনত কামত লগোৱাৰ কিবা উপায় আছেনে?

একে পৰিবেশত কৃষ্ণকায় পৃষ্ঠ এখনে শ্বেতকায় বা
প্রতিফলনকাৰী পৃষ্ঠ এখনৰ তুলনাত বেছি তাপ শোষণ কৰে।
সৌৰ চুলা (Solar cooker) আৰু সৌৰ জল হিটাৰে (Solar
water heater) এই নীতিৰ ভিত্তিতে কাৰ্য কৰে। দাপোণৰ
ব্যৱহাৰেৰে সৌৰ ৰশ্মিক অভিসাৰী কৰি কিছুমান সৌৰ কুকাৰত
উচ্চ উষ্ণতা পাব পাৰি। সৌৰ চুলাবোৰ কাঁচৰ পাতেৰে ঢাকি
ৰখা হয়। সেউজ গৃহ ক্ৰিয়া সম্পৰ্কে আমি কি শিকিছিলো
মনত পেলোৱা। ই কাঁচৰ পাতখনৰ ব্যৱহাৰ ব্যাখ্যা কৰিব

= এটা সৌৰ চুলা আৰু/নতুবা এটা সৌৰ জল হীটাৰৰ
গঠন আৰু: ইয়াৰ কাৰ্য প্রণালী অধ্যয়ন কৰা,
বিশেষকৈ ইয়াক কেনেকৈ অন্তৰিত (insulate) কৰা
হয় আৰু ইয়াত কেনেকৈ সৰ্বাধিক তাপ শোষণ চিত্র 14.6 এটা চ’লাৰ কৃকাৰ
সুনিশ্চিত কৰা হয় সেই সম্পৰ্কে খৰচি মাৰি পঢ়া।

শক্তিৰ উৎসসমূহ 249

--- Page 257 ---
250

= এটা সৌৰ চুলা বা জল হীটাৰৰ চানেকি তৈয়াৰ কৰা আৰু হাতত পোৱা কম খৰছৰ
সামগ্ৰী ব্যৱহাৰ কৰি Pail বা হীটাৰটো সাজা। সঁজুলিটোত কি কি উষ্ণতা পাব পাৰি
পৰীক্ষা কৰি চোৱা।

= সৌৰ চুলা বা জল হীটাৰ ব্যৱহাৰৰ সুবিধাসমূহ আৰু সীমাবদ্ধতাসমূহ আলোচনা FAT |

এইটো সহজেই অনুমেয় যে এই সঁজুলিসমূহ দিনটোৰ এটা নিদিষ্ট সময়তহে উপযোগী।
সৌৰ শক্তি ব্যৱহাৰৰ এই সীমাবদ্ধতা, সৌৰ শক্তিক বিদ্যুতলৈ ৰূপান্তৰ কৰা সৌৰ কোষৰ ব্যৱহাৰেৰে
দূৰ কৰিব পাৰি। এনে এটা প্রৰূপী কোষে ৰ'দত 0.5-1 ভল্ট বিভৱ আৰু 0.7 ald বিদ্যুৎ
উৎপন্ন BS | বহুসংখ্যক সৌৰ কোষ একত্ৰ কৰি নিৰ্মাণ কৰা এনে ব্যৱস্থাক সৌৰ কোষ ফলক
(Solar cell panel) বোলে। (চিত্ৰ 14.7 ) সৌৰ কোষ ফলকে ব্যৱহাৰিক প্ৰয়োগৰ উপযোগীকৈ
যথেষ্ট শক্তিৰ যোগান ধৰিব পাৰে।

সৌৰ কোষ ব্যৱহাৰৰ মুখ্য সুবিধাসমূহ হৈছে এইবিলাকৰ কোনো গতিশীল উপাংশ নেথাকে,
তত্বাৱধানৰ খৰচ নিচেই কম আৰু কোনো অভিসাৰী আহিলা (focussing device) অবিহনেই
সন্তোষজনকভাবে কাৰ্য সমাধা কৰে। আন এটা সুবিধা এয়ে যে, আওহতীয়া দুৰ্গম অঞ্চলত
নতুবা সেৰেঙা বসতিপূৰ্ণ অঞ্চলত য’ত বিদ্যুত পৰিবাহী তাঁৰ টনাটো ব্যয়বহুল বাণিজ্যিকভাৱে
CAD তাতো সৌৰ কোষৰ ব্যৱস্থা কৰিব পাৰি।

সৌৰ কোষৰ প্ৰস্তুতকৰণত চিলিকনৰ (silicon) ব্যৱহাৰ হয়। প্রকৃতিত চিলিকন অপৰ্যাপ্ত
পৰিমাণে উপলব্ধ যদিও সৌৰ কোষৰ প্ৰস্তুতকৰণৰ বাবে প্রয়োজনীয় উচ্চমানৰ চিলিকনৰ যোগান
সীমিত। প্রস্তুতকৰণৰ গোটেই প্ৰক্ৰিয়াটো বৰ্তমানেও যথেষ্ট ব্যয়বহুল, ফলকৰ কোষসমূহৰ আন্তঃ
সংযোগৰ বাবে ৰূপ (silver) ব্যৱহাৰ কৰিবলগীয়া হোৱা বাবে খৰচৰ পৰিমাণ আৰু বাঢ়ে।
অধিক খৰচ আৰু কম দক্ষতা স্বত্তেও সৌৰ কোষৰ বহুতো বৈজ্ঞানিক আৰু প্ৰযুক্তিগত ব্যৱহাৰ
আছে। কৃত্ৰিম উপগ্ৰহ আৰু মঙ্গল পৰিল্জামক (Mars orbiters) অন্তৰীক্ষ BAIS (Space
probe)© সৌৰকোষ শক্তিৰ মুখ্য উৎস হিচাপে ব্যৱহাৰ কৰা হয়। আওহতীয়া অঞ্চল সমুহৰ
BANS (radio) বা বেতাৰ (wireless) প্ৰেৰণ প্রণালী আৰু দূৰদৰ্শন (TV) ৰিলে কেন্দ্ৰসমূহত
সৌৰ কোষ ফলক ব্যৱহাৰ কৰা হয়। যান-বাহন নিয়ন্ত্ন সংকেট (traffic signals), কেলকুলেটৰ
আৰু বিভিন্ন প্রকাৰৰ পুত্তলৈকাত সৌৰ কৌষ স্থাপন কৰা AC | সৌৰ কোষ ফলকবোৰ বিশেষ
আৰ্হিৰ হেলনীয়া মূধচত লগোৱা থাকে যাতে ইয়াত যথেষ্ট সৌৰ শক্তি আপতিত হয়। ব্যয়বহুল
বাবে সৌৰ কোষৰ XRRT ব্যৱহাৰ সীমিত।

14.3.2. সমুদ্ৰৰ পৰ ৷ প্রাপ্ত শ ক্তি (Energy from the Sea) :

জোৱাৰ ভাতাৰ শক্তি (Tidal Energy) :

ঘূৰ্ণায়মান পৃথিৱীৰ ওপৰত মুখ্যতঃ চন্দ্ৰৰ মহাকৰ্ষণিক টানৰ বাবে সাগৰৰ জলত্তৰ উঠা নমা
কৰে। যদি তুমি সাগৰৰ কাষতে থাকা নতুবা কেতিয়াবা ভ্ৰমণৰ বাবে সাগৰৰ ওচৰৰ কোনো
ঠাইলৈ ফুৰিবলৈ যোৱা তেন্তে দিনটোৰ ভিতৰত ঘটা সমুদ্ৰপৃষ্ঠৰ পৰিবৰ্তনলৈ লক্ষ্য কৰিবা। এই
পৰিঘটনাটোক জোৱাৰ (hightide) আৰু ভাতা (lowtide) জোৱাৰ বোলে আৰু সমুদ্ৰপৃষ্ঠৰ
পাৰ্থক্যই আমাক জোৱাৰ ভাতাৰ শক্তি দিয়ে। সমুদ্ৰলৈ যোৱা এটা ঠেক পথত বান্ধ নিৰ্মাণ কৰি
জোৱাৰ-ভাতাৰ শক্তি আহৰণ কৰা হয়। বান্ধৰ মুখত সংস্থাপিত টাৰবাইন এটাই জোৱাৰ ভাতাৰ
শক্তিক বৈদ্যুতিক শক্তিলৈ ৰূপান্তৰ কৰে। তোমালোকে নিশ্চয় অনুমান কৰিব পাৰিছা যে এনে
বান্ধ নিৰ্মাণ কৰিব পৰা উপযুক্ত স্থান সীমিত।

তৰংগ শক্তি (Wave Energy) :
একেদৰে, সমুদ্ৰ উপকূল APS প্ৰকাণ্ড তৰংগৰ গতি শক্তি আহৰণ কৰি ওপৰত উল্লিখিত
উপায়েৰে বিদ্যুৎ উৎপাদন কৰিব পাৰি। সমুদ্ৰত বোৱা প্রবল বতাহে এই তৰংগসমূহৰ জন্ম দিয়ে।

বিজ্ঞান

--- Page 258 ---
যিবোৰ স্থানত তৰংগবোৰ অতিশয় শক্তিশালী তেনেবোৰ স্থানতহে তৰংগ শক্তিৰ ব্যৱহাৰ VHA] |
তৰংগত নিহিত শক্তিৰ ব্যৱহাৰৰ বাবে টাৰবাইন ঘূৰাবলৈ তথা বিদ্যুৎ উৎপাদন কৰিবলৈ অনেক
প্রকাৰৰ সঁজুলি উদ্ভাৱন কৰা হৈছে।

মহাসামূদ্ৰিক তাপীয় শক্তি (Ocean thermal energy) :

সাগৰ বা মহাসাগৰৰ পৃষ্ঠৰ পানীভাগ সূৰ্যৰ তাপত গৰম হয় কিন্তু গভীৰ অঞ্চলসমূহৰ পানী
তুলনামূলকভাবে শীতল অৱস্থাত থাকে। সমুদ্ৰ তাপীয় শক্তি ৰূপান্তৰ প্ৰকল্প (Ocean-thermal-
energy conversion plant) ত উষ্ণতাৰ এই পাৰ্থক্যৰ আধাৰত শক্তি উৎপাদন কৰা হয়। পৃষ্ঠ
আৰু 2 km পৰ্যন্ত গভীৰতাত থকা পানীৰ উষ্ণতাৰ পাৰ্থক্য 293K (20°C) বা ততোধিক
হ’লেহে এনে প্ৰকল্পসমূহ কাৰ্যকৰী হয়। পৃষ্ঠৰ গৰম পানী ব্যৱহাৰ কৰি এমোনিয়াৰ দৰে এবিধ
উদ্বায়ী তৰল উতলোৱা হয়। পৰৱৰ্তী পৰ্যায়ত তৰলৰ বাষ্পই বিদ্যুৎ উৎপাদকৰ টাৰবাইনক
ঘূৰ্ণন গতি প্রদান কৰে। সমুদ্ৰৰ গভীৰ অঞ্চলৰ পানী পাম্পৰ সহায়ত গভীৰ অঞ্চলৰ পানী
পাম্পৰ স হায়ত ওপৰলৈ তোলা হয় আৰু বাষ্পক পুনৰাই তৰললৈ ঘনীভূত কৰা হয়।
14.3.3. ভূ-তাপীয় শক্তি (Geothermal Energy) :

ভূতাত্বিক পৰিবৰ্তনৰ ফলত OHH (earth's crust) গভীৰতৰ উষ্ণ অঞ্চলত গঠন হোৱা গলিত
শিলবোৰে ওপৰলৈ ঠেলা খায় আৰু উষ্ণ অঞ্চল (hot spot) নামৰ অঞ্চল কিছুমানত জমা হৈ
NE | কেনেবাকৈ ভূ-গৰ্ভৰ পানী ‘উষ্ণ অঞ্চল’ৰ সংস্পৰ্শলৈ আহিলে সেই পানী বাস্পীভূত
হয়। কেতিয়াবা তেনে অঞ্চলৰ পানীয়ে ভূপৃষ্ঠলৈ ওলাই অহাৰ নিৰ্গম পথ বিচাৰি পায়। এনে
নিৰ্গম পথক ‘গৰম পানীৰ উহ (hot spring) বোলে। পাইপৰ যোগেদি শিলত আবদ্ধ হৈ থকা
বাষ্প টাৰবাইনলৈ আনি বিদুৎ উৎপাদনৰ ব্যৱস্থা কৰা হয়। উৎপাদন ব্যয় বেছি নহয় এই শক্তিৰ
বাণিজ্যিক লাভদায়তা থকা উৎসৰ সংখ্যা নিচেই কম। নিউজিলেণ্ড আৰু আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ত
ভূ-তাপীয় শক্তিৰ আধাৰত নিৰ্মাণ কৰা বহুসংখ্যক শক্তি প্রকল্প কাৰ্যকৰীভাৱে চলি আছে।

14.3.4. নিউক্লীয় শক্তি (Nuclear Energy) :

নিউক্লীয় শক্তি কেনেকৈ উৎপন্ন কৰা হয়? নিউক্লীয় বিযোজন (nuclear fission) নামৰ এটা
প্রক্ৰিয়াত গধূৰ পৰমাণুৰ (যেনে ইউৰেনিয়াম, ZO MAT বা থ’ৰিয়াম) নিউক্লিয়াচক কম শক্তিৰ
নিউট্ৰনেৰে খুন্দা মাৰিলে সিহঁত তুলনামূলকভাৱে পাতল নিউক্লিয়াচলৈ ভাঙি যাব পাৰে। যদি
মূল নিউক্লিয়াচটোৰ ভৰ বিযোজনত উৎপন্ন হোৱা নিউক্লিয়াচ দুটাৰ স্বকীয় ভৰৰ যোগফলতকৈ
সামান্য বেছি হয় এই প্রক্ৰিয়াটোত বৃহৎ পৰিমাণৰ শক্তি নিৰ্গত হয়। উদাহৰণস্বৰূপে ইউৰেনিয়ামৰ
এটা নিউক্লিয়াচৰ নিউক্লীয় বিযোজনত, কয়লাৰ পৰা পোৱা কাৰ্বন নিউক্লিয়াচ এটাৰ দহনৰ
তুলনাত 10 নিযুত গুণ শক্তি উৎপন্ন হয়। বিদ্যুৎ উৎপাদনৰ বাবে নিৰ্মাণ কৰা নিউক্লীয় ৰিয়েক্টৰত
নিয়ন্ত্রিত হাৰত শক্তি নিৰ্গত কৰ৷ স্বপোষী (self-sustained) নিউক্লীয় বিযোজন শৃঙ্খল বিক্ৰিয়াত
এনে নিউক্লীয় ‘ইন্ধন’ ব্যৱহাৰ হয়। নিৰ্গত শক্তিক বাষ্প উৎপাদন আৰু তাৰ পৰৱৰ্তী পৰ্যায়ত
বিদ্যুৎ উৎপাদনৰ বাবে ব্যৱহাৰ কৰিব পাৰি।

তোমালোকে জানানে?

শক্তিৰ উৎসসমূহ 5]

--- Page 259 ---
তাৰাপুৰ (মহাৰাষ্ট্ৰ), ৰাণা প্ৰতাপ সাগৰ (ৰাজস্থান), কালপক্ষম (তামিলনাডু), নৰোৰা (উত্তৰ প্ৰদেশ), কাক্ৰাপাৰ
(গুজৰাট) আৰু কাইগা (কৰ্ণাটক)ত অৱস্থিত নিউক্লীয় শক্তি ৰিয়েক্টৰকেইটাৰ উৎপাদন ক্ষমতা আমাৰ দেশৰ মুঠ

বিদ্যুৎ উৎপাদন ক্ষমতাৰ 3 শতাংশ। কিন্তু বহুতো উদ্যোগসমৃদ্ধ দেশে তেওঁলোকৰ প্রয়োজনীয় বিদ্যুৎ শক্তিৰ 30
শতাংশতকৈয়ো অধিক নিউক্লীয় ৰিয়েক্টৰৰ পৰা লাভ কৰে।

নিউক্লীয় শক্তি উৎপাদনৰ মুখ্য বিপদ হৈছে খৰচ বা ব্যৱহাৰ হোৱা ইন্ধনৰ সংৰক্ষণ আৰু
নিষ্কাশন — এনে অৱস্থাতো ইউৰেনিয়ামৰ পৰা ক্ষতিকাৰক উপ-পাৰমাণৱিক কণা (বিকিৰণ)
নিৰ্গত হৈ থাকে। নিউক্লীয় আৱৰ্জনাৰ ভ্ৰন্টীপূৰ্ণ সংৰক্ষণ আৰু নিষ্কাশনে পৰিবেশ প্ৰদূষিত কৰে।
ইয়াৰোপৰি দুৰ্ঘটনাবশতঃ নিউক্লীয় বিকিৰণৰ নিঃসৰণৰ সম্ভাবনাও থাকে। নিউক্লীয় শক্তি প্রকল্পৰ
অত্যধিক নিৰ্মাণ ব্যয়, পৰিবেশ প্ৰদূষণৰ তীব্ৰ সংশয় আৰু ইউৰেনিয়ামৰ সীমিত উপলব্ধতাই
নিউক্লীয় শক্তিৰ বহুল ব্যৱহাৰ বাধাগ্ৰস্ত কৰে।

নিউক্লীয় শক্তিকেন্দ্ৰসমূহৰ অভিকল্পনাৰ পূৰ্বে নিউক্লীয় শক্তি প্ৰথমে ধ্বংসাত্মক উদ্দেশ্যত
ব্যৱহাৰ হৈছিল। নিউক্লীয় মাৰণাস্ত্ৰৰ নিউক্লীয় বিযোজন শৃংখল বিক্ৰিয়াৰ মৌলিক পদাৰ্থবিজ্ঞান,
নিয়ন্ত্রিত নিউক্লীয় Ra এটাৰ পদাৰ্থ বিজ্ঞানৰ সৈতে একে, কিন্তু এই দুটাৰ নিৰ্মাণ প্রণালী
সম্পূৰ্ণ সুকীয়া।

নিউক্লীয় সংযোজন (Nuclear Fusion)
বৰ্ত্তমানৰ সকলো বাণিজ্যিক নিউক্লীয় ৰিয়েক্টৰ নিউক্লীয় বিযোজনৰ ওপৰত আধাৰিত। কিন্তু নিৰাপদ পদ্ধতিৰে
নিউক্লীয় শক্তি উৎপাদনৰ অন্য এটা সম্ভাৱনীয়তা আছে, ইয়াক নিউক্লীয় সংযোজন বোলে। সংযোজনত দুটা
পাতল নিউক্লীয় লগ লাগি এটা তুলনামূলকভাবে গধুৰ নিউক্লিয়াচ গঠন হয়; উদাহৰণ স্বৰূপে, হাইড্ৰ’জেন আৰু
হাইড্ৰ’জেনৰ সমস্থানিক লগ লাগি হিলিয়াম উৎপন্ন হোৱা বিক্ৰিয়াটোলৈ আঙুলিয়াব পাৰি।

°H + 7H — )[]6 (+n)

আইনষ্টাইনৰ সমীকৰণ অনুসৰি এই বিক্ৰিয়াত প্ৰচূৰ পৰিমাণৰ শক্তি নিৰ্গত হয়, ইয়াৰ কাৰণ হ’ল উৎপাদিত
নিউক্লিয়াচটোৰ ভৰ, বিক্ৰিয়াটোত ভাগ লোৱা নিউক্লিয়াচ দুটাৰ ভৰৰ যোগফলতকৈ সামান্য PA |
সূৰ্য আৰু অন্যান্য নক্ষত্ৰসমূহৰ শক্তিৰ উৎস এনে নিউক্লীয় সংযোজন বিক্ৰিয়া ৷ নিউক্লিয়াচবোৰ সংযোজিত হওঁতে
যথেষ্ট শক্তিৰ প্রয়োজন হয়। এই প্রক্ৰিয়া সংঘটিত হোৱাৰ চৰ্ত্তসমূহ চৰম ইয়াৰ বাবে কেবা নিযুত ডিগ্ৰী উষ্ণতা
আৰু কেবা নিযুত পাস্কেল চাপৰ প্ৰয়োজন।
হাইড্ৰজেন বোমা (Hydrogen Bomb) তাপ-নিউক্লীয় (Thermonuclear) সংযোজনৰ ওপৰত আধাৰিত।
ইউৰেনিয়াম বা aba বিযোজনৰ ওপৰত আধাৰিত এটা নিউক্লীয় বোমা হাইড্ৰজেন বোমাৰ অভ্যন্তৰত
সংস্থাপন কৰা হয়। এই নিউক্লীয় বোমাটো ডিউটেৰিয়াম আৰু লিথিয়ামেৰে পূৰ্ণ পদাৰ্থ এবিধত সুমুৱাই ৰখা হয়।
নিউক্লীয় বোমাটো (বিযোজন আধাৰিত) বিস্ফোৰিত হ’লে এই পদাৰ্থবিধৰ উষ্ণতা কেই মাইক্ৰ’চেকেণ্ড মানতেই
107 কেলভিনলৈ বৃদ্ধি হয়। উচ্চ উষ্ণতাই পাতল নিউক্লিয়াচবোৰ কেন্দ্ৰসমূহ সংযোজন হব পৰাকৈ যথেষ্ট শক্তি
উৎপন্ন কৰে আৰু ফলত প্রচণ্ড শক্তি নিৰ্গত হয়।

ন?

কাৰ্যকলাপ-147

= জীৱ ভৰ বায়ু আৰু মহাসামুদ্ৰিক তাপীয় শক্তিৰ অন্তৰালত থকা মূল উৎসৰ বিষয়ে
শ্ৰেণীত আলোচনা কৰা।

= এই সংক্ৰান্তত ভূ-তাপীয় শক্তি আৰু নিউক্লীয় শক্তি পৃথক নেকি? কিয়?

= জল বিদ্যুৎ শক্তি আৰু তৰঙ্গ শক্তিক কোন স্থানত ৰাখিবা?

252 বিজ্ঞান

--- Page 260 ---
কোন ধৰণৰ HICH অবতল, উত্তল নে সমতল সৌৰ কুকাৰত ব্যৱহাৰৰ বাবে উৎকৃষ্ট?
কিয়?

মহাসমুদ্ৰৰ পৰা পাব পৰা শক্তিৰ সীমাবদ্ধতা কি কি?
তাপীয় শক্তি কি?
নিউক্লীয় শক্তিৰ সুবিধাসমূহ কি কি?

14.4. পৰিবেশৰ ওপৰত প্ৰভাৱ (ENVIRONMENTAL CONSEQUENCES) :

আমি আগৰ খণ্ডকেইটাত শক্তিৰ বিভিন্ন উৎসৰ বিষয়ে অধ্যয়ন কৰিলো। যিকোনো উৎসৰ
পৰা শক্তি আহৰণ কৰোঁতে পৰিবেশৰ ওপৰত কিবা নহয় কিবা প্রকাৰে বিৰূপ প্রভাৱ পৰেই।
যিকোনো পৰিস্থিতিতে আমি বাছি লোৱা উৎসটো কেইবাটাও কাৰকৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল;
এইবোৰ হ’ল উৎসৰ পৰা শক্তি আহৰণৰ সূচলতা, তাৰ পৰা শক্তি আহৰণৰ আৰ্থিক লাভালাভ,
উপলব্ধ প্ৰযুক্তি বিদ্যাৰ দক্ষতা আৰু উৎসৰ ব্যৱহাৰৰ ফলত পৰিবেশৰ সম্ভাব্য ক্ষয়-ক্ষতি।
যদিও আমি চি এন জি (CNG) জাতীয় পৰিষ্কাৰ ইন্ধনৰ কথা কওঁ, তথাপিও এটা উৎস আন
এটাতকৈ অধিক পৰিষ্কাৰ বুলি কোৱাটোহে উচিত হ’ব। আমি ইতিমধ্যে দেখিলোঁ যে জীৱাশ্মজাত
ইন্ধনৰ দহনে পৰিবেশ প্রদূষিত কৰে। কিছুমান ক্ষেত্ৰত, যেনে সৌৰ কোষৰ দৰে সঁজুলিৰ
কাৰ্যপদ্ধতি প্রদূষণমুক্ত, কিন্তু সঁজুলিটো তৈয়াৰ কৰোঁতে পৰিবেশৰ কিছু ক্ষতি হয়। দীৰ্ঘকাল
ধৰি চলিবলৈ সক্ষম সঁজুলি কিছুমান, যিবোৰে নিজৰ সমুদায় কাৰ্যকালত বিশেষ ক্ষতি নকৰে
তেনেবোৰ সঁজুলিৰ উৎপাদনৰ বাবে গৱেষণা অব্যাহত আছে।

SS ডজন ae
কাৰ্যকলাপ-14.8

= শক্তিৰ বিভিন্ন উৎস আৰু ইহঁতৰ পৰিবেশৰ ওপৰত প্রভাৱ সম্পৰ্কীয় তথ্য সংগ্ৰহ কৰা।
= প্রতিটো উৎসৰ সুবিধা আৰু অসুবিধাসমূহ আলোচনা কৰা আৰু ইয়াৰ ভিত্তিত শক্তিৰ
সৰ্বোৎকৃষ্ট উৎসটো বাছি উলিওৱা।

শক্তিৰ উৎস এটা প্ৰদূষণমুক্ত হব পাৰেনে? কিয় পাৰে বা কিয় নোৱাৰে?
ৰকেটৰ ইন্ধন হিচাপে হাইড্ৰ’জেন ব্যৱহাৰ হয়। তোমালোকে ইয়াক চি এন জি (CNG)
তকৈ পৰিষ্কাৰ ইন্ধন বুলি গণ্য কৰিবা নেকি? কিয় কৰিবা বা কিয় নকৰা?

14.5. শক্তিৰ উৎস এটা কিম৷ন দিনলৈ fof থাকিব (HOW LONG WILL AN

ENERGEY SOURCE LAST US?):

আমি আগতে শিকিলোঁ যে জীৱাশ্মজাত ইন্ধনৰ ওপৰত বেছি দিন নিৰ্ভৰ কৰিব নোৱাৰো।
যিবোৰ উৎস এটা সময়ত নিঃশেষ হৈ যাব তেনেবোৰ উৎসক ক্ষয়িষ্ণু উৎস SI অনবীকৰণযোগ্য
উৎস বুলি কোৱা হয়। আনহাতে যদি আমি খৰিৰ বাবে গছ কটা বন্ধ কৰি জৈৱ উপাদানৰ
ওপৰত নিৰ্ভৰশীল হওঁ তেন্তে আমি এটা বিশেষ হাৰত অবিৰতভাৱে শক্তিৰ যোগান পাই
থকাটো খাটাং। শক্তিৰ যিবোৰ উৎসৰ পুনৰুদ্ভাৱন সম্ভৱ সেইবোৰ উৎসক শক্তিৰ নবীকৰণযোগ্য
উৎস (Renewable Sources) বুলি কোৱা হয়।

শক্তিৰ উৎসসমূহ

253

--- Page 261 ---
নবীকৰণযোগ্য শক্তিৰ উৎস আমাৰ প্ৰাকৃতিক পৰিবেশত বিদ্যমান। কিছুমান নিৰবছিন্ন বা
পৰ্যাবৃত্ত শক্তিৰ ASA ৰূপত নতুবা ভূগৰ্ভৰ কিছুমান বৃহৎ ভাণ্ডাৰত, যিবিলাকত ব্যৱহাৰসাধ্য
শক্তি আহৰণ প্ৰক্ৰিয়াত হোৱা অৱক্ষয়ৰ হাৰ প্রায় নগণ্য।

কাযকলাপ 4.9
= তলত দিয়া দুটা বিষয় সম্বন্ধে শ্ৰেণীত আলোচনা কৰা--

(৪) অনুমান অনুসৰি কয়লাৰ ভাণ্ডাৰসমূহ আজিৰ পৰা পৰৱৰ্তী দুশ বছৰহে বৰ্ত্তি
থাকিব বুলি গম পোৱা গৈছে। এইক্ষেত্ৰত কয়লাৰ অৱক্ষয়ৰ বিষয়টো চিন্তনীয়
বিষয় বুলি তোমালোকে ভাবানে? কিয় ভাবা বা কিয় নাভাবা?

(b) অনুমান অনুসৰি সূৰ্য আজিৰ পৰা পৰৱৰ্তী পাঁচশ নিযুত বছৰ বৰ্ত্তি থাকিব৷ সৌৰ
শক্তি শেষ হৈ যাব বুলি আমি চিন্তিত হোৱাৰ কাৰণ আছেনে? কিয় আছে বা
কিয় নাই?

= আলোচনাৰ ভিত্তিত শক্তিৰ কোনটো উৎস--_ (i) ক্ষয়িষুও (ii) অক্ষয়িষুও (iii)
নবীকৰণৰযোগ্য আৰু (iv) অনবীকৰণযোগ্য থাৱৰ কৰা ৷ প্ৰতিটোৰ প্রকাৰ নিৰ্বাচনৰ
কাৰণ দৰ্শোৱা।

তুমি নবীকৰণযোগ্য বুলি বিবেচন৷ কৰা শক্তিৰ দুটা উৎসৰ নাম লিখা। তোমাৰ পছন্দৰ কাৰণ
দৰ্শোৱা।
তুমি ক্ষয়িষ্ণু বুলি বিবেচনা কৰ| শক্তিৰ দুটা উৎসৰ নাম উল্লেখ কৰা। তোমাৰ পছন্দৰ কাৰণ

আমাৰ জীৱন ধাৰণৰ মান উন্নত হোৱাৰ লগত সংগতি ৰাখি শক্তিৰ চাহিদা বাঢ়ি গৈছে।
আমাৰ শক্তিৰ চাহিদা পূৰণাৰ্থে আমি শক্তিৰ প্ৰয়োগ পদ্ধতিৰ দক্ষতা বঢ়াবলৈ আৰু শক্তিৰ নতুন উৎসৰ ব্যৱহাৰ
কৰিবলৈ সততে যত্নপৰ VE |

আমি শক্তিৰ নতুন উৎসৰ সন্ধানো কৰিব লাগিব কাৰণ জীৱাশ্মজাত ইন্ধন জাতীয় পৰম্পৰাগত শক্তিৰ উৎসসমূহ
অনতিপলেম নিঃশেষ হৈ যোৱাৰ ASAT আছে।

আমি নিৰ্বাচন কৰা শক্তিৰ উৎসমূহ কিছুমান কাৰক যেনে উৎসটোৰ পৰা শক্তি আহৰণৰ সুচলতা আৰু ব্যয়বাহুল্য,
উৎসটো ব্যৱহাৰৰ বাবে উপলব্ধ প্রযুক্তিৰ দক্ষতা আৰু উৎসৰ ব্যৱহাৰৰ বাবে পৰিবেশৰ ওপৰত পৰা প্ৰভাৱৰ
ওপৰত নিৰ্ভৰশীল।

বহুতো উৎসৰ শক্তিৰ মূলতে হ’ল সূৰ্যৰ পৰা পোৱা শক্তি।

. পানী গৰম কৰিবলৈ সৌৰ জল হীটাৰ এটা ব্যৱহাৰ কৰিব নোৱাৰা দিনটো হৈছে এটা —
(a) ৰৌদ্ৰোজ্বল দিন (b) ডাৱৰীয়া দিন
(০) গৰম দিন (0) বতাহে কোবোৱা দিন।

254 Realy

--- Page 262 ---
. তলৰ কোনটো জীৱ ভৰ শক্তিৰ উৎসৰ উদাহৰণ নহয়?
(৪) খৰি (b) গোবৰ গেছ
(০) নিউক্লীয় শক্তি (d) কয়লা।
. আমি ব্যৱহাৰ কৰা শক্তিৰ সৰহ সংখ্যক উৎসৰ শক্তি হ’ল সঞ্চিত সৌৰশক্তি। তলৰ কোনটো সৌৰ শক্তি
আধাৰিত নহয়?
(a) ভূ-তাপীয় শক্তি (6) বায়ু শক্তি
(০) নিউক্লীয় শক্তি (0) জৈৱ উপাদান।
4. শক্তিৰ প্রত্যক্ষ উৎস হিচাপে জীৱাশ্মজাত ইন্ধন আৰু সৌৰশক্তিৰ তুলনা কৰা আৰু সিহঁতৰ পাৰ্থক্য দেখুওৱা।
._ শক্তিৰ উৎস হিচাপে জৈৱ উপাদান জলবিদ্যুতৰ তুলনা কৰা আৰু সিহঁতৰ পাৰ্থক্য দেখুওৱা |
. তলত দিয়া ডউৎসসমূহৰ পৰা শক্তি আহৰণ কৰাৰ সীমাবদ্ধতা কি কি?
(a) বতাহ (৮) তৰংগ (০) জোৱাৰ-ভাতা
. কি আধাৰত শক্তিৰ উৎসমূহ
(a) নবীকৰণযোগ্য আৰু অনবীকৰণযোগ্য
(০) ক্ষয়িষুু যোৱা আৰু অক্ষয়িষুু
বুলি শ্ৰেণীভুক্ত কৰিবা ? (a) আৰু (০) ত উল্লেখ কৰা AB (option) একেই নে?
._ এটা আদৰ্শশক্তি উৎসৰ গুণসমূহ কি কি?
._ সৌৰ চুলা ব্যৱহাৰৰ সুবিধা আৰু অসুবিধাসমূহ কি কি? এনে স্থান আছেনে য’ত সৌৰ চুলাৰ ব্যৱহাৰ সীমিত?
. পৰিবেশৰ ওপৰত শক্তিৰ বৰ্দ্ধিত চাহিদাৰ প্রভাৱ কি কি? শক্তিৰ ব্যয় হাস কৰিবৰ বাবে তুমি কি কি পদক্ষেপ
লোৱাৰ পৰামৰ্শ দিবা?

শক্তিৰ উৎসসমূহ 3}

--- Page 263 ---
অধ্যায় 1 5
= আমাৰ পৰিবেশ

(00 ENVIRONMENT)

আমি সকলোৱে বোধহয় “পৰিবেশ” (Environment) শব্দটোৰ বিষয়ে টেলিভিচন,বাতৰি কাকত
আদিৰ পৰা আনকি আমাৰ মাজৰে কিছুমানৰ মুখত প্রায়েই শুনি আহিছে৷ আমাৰ
তোমালোকক নিশ্চয় কয় যে আগৰ পৰিবেশতকৈ আজিৰ পৰিবেশৰ যথেষ্ট পৰিবৰ্তন ঘটিছে। কিছুমানে
হয়তো কয় যে আমি সকলোৱে সুস্থ পৰিবেশ বৰ্তাই ৰখাৰ বাবে কৰণীয় কামবোৰ কৰা উচিত। ইয়াৰ
প্রতি লক্ষ্য ৰাখিয়েই বিশ্বৰ সকলোবিলাক উন্নত আৰু উন্নয়শীল ৰাষ্ট্ৰ প্ৰখানসকলে সঘনে পৰিবেশ
সম্বন্ধীয় সমস্যাৰ ওপৰত আলোচনাৰ বাবে শীৰ্ষ সন্মিলন অনুষ্ঠিত কৰি আহিছে। এই অধ্যায়ত পৰিবেশৰ
বিভিন্ন উপাদানবিলাকে পৰস্পৰৰ মাজত কেনেদৰে প্রভাৱস্বিত কৰে লগতে আমিও পৰিবেশৰ ওপৰত
কেনেদৰে হেঁচা প্ৰয়োগ কৰি আহিছো সেইবিলাকৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা হব৷ নৱম শ্ৰেণীৰ পাঠ্যক্ৰমত,
ভূ-জীৱ ৰাসায়নিক (Biogeo-Chemical) চক্ৰত আমি দেখা পাইছিলো যে কেনেদৰে পৰিবেশৰ
বিভিন্ন পদাৰ্থবিলাকৰ বঢ়া-টুটা নোহোৱাকৈ পৰিবেশতে বৰ্তি থাকে। এই চক্ৰরবিলাকৰ যোগেদিয়েই
অত্যাৱশ্যকীয় মৌলসমূহ যেনে নাইট্রজেন, কাৰ্বন, অক্সিজেন আৰু পানীৰ এটা অৱস্থাৰ পৰা আন এটা
অৱস্থালৈ পৰিৱৰ্ত্তন ঘটি থাকে। এতিয়া এই চক্রুবিলাকক মানুহৰ কিছুমান কাৰ্যকলাপে কেনেদৰে
প্রভাৱান্বিত কৰিছে তাৰ বিষয়ে আভাস লওঁ আঁহা।

15.1 যদি আমি আবৰ্জনাবিলাক পৰিবেশত পেলাই দিওঁ তেতিয়া কি ঘটিব পাৰে?

(What Happens when we add our waste to the environment)
আমাৰ দৈনন্দিন কাৰ্যত বিভিন্ন ধৰণৰ দ্রব্যৰ সৃষ্টি হয় আৰু এইবিলাক এনেয়ে দলিয়াই পেলাই
দিওঁ।এইবিলাকৰ কোনবিলাক ব্যৱহাৰৰ অনুপযোগী ? এই এনেয়ে দলিয়াই পেলাই দিয়া দ্রব্যবিল৷কৰ
|‘ 4. এ এই প্রশ্নবিলাকৰ সমিধান বিচাৰি এটা কাৰ্যকলাপ কৰি চাওঁ আঁহা?

চলা নকৰ ঘৰৰ an পেলনীয়া দ্রব্য সংগ্ৰহ কৰা। এইবিলাকৰ ভিতৰত দৈনিক
সৃষ্টি হোৱা পেলনীয়া দ্রব্য যেনে পাকঘৰৰ পেলনীয়া দ্রব্য (খোৱাৰ অনুপযোগী খাদ্য
বস্তু, শাক পাচলিৰ বাকলি, চেকনীত থাকি যোৱা অৱশিষ্ট চাহপাত, গাখীৰৰ পেকেট বা
অন্যান্য খাদ্য সামগ্ৰীৰ পেকেটৰ বকলা), পেলনীয়া কাগজ, খালী হোৱা দৰবৰ বটল,
পিল (Tablet) ৰ বকলা, পুৰণা আৰু ফিটা-চিতা কাপোৰ, জোতা ইত্যাদি।

এই সকলোবিলাক একগোট কৰি বিদ্যালয়ৰ চৌহদৰ বাগিচাত গীত খান্দি পুথি থোৱা বা
যদিহে তোমালোকৰ বিদ্যালয়ত তেনে সুবিধা নাই তেন্তে এটা পুৰণ৷ বাল্টি বা ফুলৰ
টাবত ৰাখি তাৰ ওপৰত অন্ততঃ 15 ছেণ্টিমিটাৰ লৈকে মাটি দি ঢাকি থোৱা।

এই পৰীক্ষণীয় সামগ্ৰীবোৰ সেমেকাই ৰাখি 15 দিনৰ অন্তৰে অন্তৰে নিৰীক্ষণ কৰি থাকিবা।
কোনবিলাক দ্রব্য অতি দীঘলীয়া কালতো কোনো পৰিৱৰ্তন নোহোৱাকৈ থাকিল?

= কোনবিলাক পদাৰ্থৰ কিমান দিনত সিহঁতৰ গঠনৰ কিমানখিনি পৰিবৰ্তন ঘটিল তাক লক্ষ্য

কৰ৷।
এই পৰিবৰ্তন ঘটা পদাৰ্থবিলাকৰ মাজৰে কোনবিলাকৰ খৰতকীয়াকৈ পৰিৱৰ্তন ঘটিল?

--- Page 264 ---
আমি জীৱন প্ৰক্ৰিয়া অধ্যায়ত জানি বুজি আহিছে যে আমি খোৱা আহাৰবিলাকৰ কিছুমানৰ
আমাৰ দেহৰ ভিতৰতে বিভিন্ন উৎসেচক (Enzyme) ৰ বাবে পাচন ঘটে। তোমালোকে বাৰু কেতিয়াবা
নিজে নিজে আচৰিতবোধ কৰিছা নেকি যে এনে একে উৎসেচকে আমি খোৱা সকলোবিলাক খাদ্যক
কিয় পাচন ঘটাব নোৱাৰে? উৎসেচকবিলাকে এক নিৰ্দিষ্ট কাৰ্যহে সমাধান কৰিব পাৰে; এক নিৰ্দিষ্ট
BBS পাচন ঘটাবলৈ এক নিৰ্দিষ্ট উৎসেচকৰ প্রয়োজন। সেয়েহে আমি কষ্ট কৰি এটুকুৰা কয়লা
খালেও তাৰ পৰা শক্তি আহৰণ কৰিব নোৱাৰো। সেই একে কাৰণে মানুহেই সৃষ্টি কৰা কিছুমান দ্ৰব্য
যেনে প্লাষ্টিক আদিক বেক্টেৰিয়া বা আন মৃতজীৱী প্ৰাণীয়ে পচন ঘটাব নোৱাৰে বা সৰল পৰ্যায়লৈ
পৰিৱৰ্তন কৰিব নোৱাৰে৷ এনেবিলাক পদাৰ্থক উষ্ণতা, visi, ona ues কিছুমান ভৌতিকপ্ৰক্ৰিয়াৰেহে
কিছু পৰিৱৰ্তন ঘটাব পাৰে। তথাপিও কিছুমান পাৰিপাৰ্শ্বিক অৱস্থাৰ বাবে তেনেবিলাক দ্রব্যৰ অৱশিষ্ট আমাৰ
পৰিবেশত বহুত দিনলৈকে থাকি যায়।

যিবিলাক পদাৰ্থৰ কিছুমান জৈৱিক প্রক্ৰিয়াৰে সৰল পৰ্যায়লৈ পৰিৱৰ্তন হয় তেনেবিলাক পদাৰ্থক
জীৱ নিম্নিকৰণ (Biodegradable) পদাৰ্থ বুলি কোৱা হয়। তোমালোকে পুতি থোৱা দ্রব্যবিলাকৰ
কোনখিনি দ্রব্য জীৱ নিম্নিকৰণ (Biodegradable) পদাৰ্থ ? যিবিলাক পদাৰ্থ এনে জৈৱিক প্রক্ৰিয়াৰে
সৰল পৰ্যায়লৈ সলনি নহল সেই পদাৰ্থখিনিয়েই হ’ল জীৱ অনিম্বিকৰণ (Non Biodegradable)
পদাৰ্থ | এনে জীৱ অনিম্নিকৰণ পদাৰ্থবিলাকেই পৰিবেশত নিষ্ক্ৰিয় বা সাধাৰণভাবে থাকি যাব পাৰে
আৰু ইয়েই পৰিবেশ তন্ত্ৰৰ জীৱবিলাকক বা কাৰকবিলাকক বিভিন্ন প্ৰকাৰে অপকাৰ কৰে।

ৰল ন ভল ৷ যোগেদি অধিক জীৱ নিম্নিকৰণ আৰু জীৱ
অনিম্নিকৰণ পদাৰ্থৰ বিষয়ে জানি লোৱা।

= ইয়াৰে কোনবিলাক জীৱ অনিম্নিকৰণ পদাৰ্থ আমাৰ পৰিবেশত দীৰ্ঘদিনৰ বাবে থাকি
যাব পাৰে?

= বৰ্ত্তমান জীৱ FRSA হোৱা কিছুমান নতুন ধৰণৰ প্লাষ্টিক উপলব্ধ হৈছে।
এনেবিলাক বিচাৰি চোৱা আৰু সেইবিলাকে পৰিবেশক কিবা অপকাৰ কৰে নে নকৰে
তাক সঠিকভাবে নিৰ্ণয় কৰা।

কিছুমান পদাৰ্থ জীৱ নিমন্নিকৰণ আৰু আন কিছুমান জীৱ অনিম্বিকৰণ কিয় হয়?
জীৱ নিম্নিকৰণ পদাৰ্থই পৰিবেশত প্রভাৱ পেলাব পৰা যিকোনো দুটা সম্ভাৱনাৰ বিষয়ে

লিখা।
জীৱ অনিম্নিকৰণ পদাৰ্থই পৰিবেশত প্রভাৱ পেলাব পৰা যি কোনো দুটা সম্ভাৱনাৰ বিষয়ে
লিখা।

15.2 পৰিস্থিতি তন্তু-ইয়াৰ উপাদানবিলাক কি? (Ecosystem-What are its

components?)

প্রকৃতিৰ ভাৰসাম্যতা বৰ্ত্তি থাকিবলৈ হ’লে সকলোবিলাক জীৱ যেনে-উদ্ভিদ, প্রাণী, অনুজীৱ
আৰু মানুহ তাৰ লগতে ভৌতিক পৰিবেশো৷ ইটোৰ লগত সিটোৰ পৰস্পৰৰ মাজত
ওতঃপ্ৰোতঃভাবে সম্বন্ধ থাকিব লাগিব। কোনো এক অঞ্চল ব্যাপী সকলোবিলাক জীৱ আৰু
পৰিবেশৰ আন অজৈৱিক উপাদানবিলাকৰ মাজত এনে ওতঃপ্রোতঃভাবে সম্বন্ধ ৰক্ষা কৰি
থকা অৱস্থাটোৰদ্বাৰাই পৰিবেশ তন্ত্ৰ গঠিত হয়। সেয়েহে, পৰিবেশ তন্ত্ৰ জৈৱিক উপাদান যেনে
জীৱসমূহ আৰু অজৈৱিক উপাদানৰ ভৌতিককাৰক সমূহ যেনে উষ্ণতা, বৰষুণ, বতাহ, আৰ্দ্ৰতা,
মাটি আৰু খনিজ লৱণসমূহেৰে গঠিত। উদাহৰণ হিচাবে, তোমালোকে যদি কোনো এখন

আমাৰ পৰিবেশ 257

--- Page 265 ---
258

বাগিচাত ফুৰিবলৈ যোৱা তেন্তে তাত বিভিন্ন ধৰণৰ উদ্ভিদ যেনে ঘাঁহ, গছ, ফুল যেনে গোপাল,
তগৰ সূৰ্যমুখী আৰু প্রাণী যেনে ভেকুলী, পতংগ, চৰাই আদি দেখা পাবা। পৰিবেশ তন্ত্ৰৰ
অজৈৱিক উপাদানবিলাকে এই সকলোবিলাক জীৱৰ মাজত ওতঃপ্ৰোতঃভাবে সম্বন্ধ ৰক্ষা কৰি
সিহঁতৰ বৃদ্ধি, বংশ বিস্তাৰ আৰু অন্যান্য কাৰ্য চলাই নিয়াত প্রভাবাশ্বিত কৰে। অন্য কিছুমান
পৰিবেশ তন্ত্ৰ হ’ল-বনাঞ্চল, পুখুৰী আৰু By বা বিল। এইবিলাক হ’ল প্ৰাকৃতিক পৰিবেশ তন্ত্ৰ

= তোমালোকে একুৱেৰিয়াম (Aquarium) নিশ্চয় দেখিছা। তেনে এটা আৰ্হি আমি
প্রস্তুত কৰি লওঁ আহা।

= একুৱেৰিয়াম এটা সাজিবলৈ কি কি বস্তুৰ প্রয়োজন হব চিন্তা কৰা। মাছৰ বাবে যথেষ্ট
মুকলি ঠাইৰ প্রয়োজন (সেয়েহে, তাৰ বাবে এটা ডাঙৰ গ্লাছৰ পাত্ৰ), পানী,অক্সিজেন
পাম্প (aerator) খাদ্য ইত্যাদি।

= যদি আমি তাতে কিছুমান জলজ উদ্ভিদ আৰু প্ৰাণীও ৰাখে৷ তেতিয়া সেই সৰঞ্জামটো
স্বনিয়ন্ত্ৰিতভাবে বহু দিনলৈকে চলি থাকিব। এইটো কিয় হব তোমালোকে চিন্ত৷ কৰি
তাৰ সমিধান উলিয়াব পাৰিছানে? এনেদৰে সাজি লোৱা একুৱেৰিয়ামটো হ’ল এটা
মানৱ সৃষ্ট পৰিবেশ Oy |

= এনেদৰে সাজি লোৱা একুৱেৰিয়ামটো বহু দিনলৈকে ৰাখিব পাৰিমনে? এই সৰঞ্জামটো
কিছুদিনৰ অন্তৰে অন্তৰে কিয় চাফা কৰি থাকিব লাগিব ? একেদৰে, তোমালোকে পুখুৰী
বা Bt এটা পৰিষ্কাৰ কৰিব পাৰিবানে? যদি নোৱাৰ৷ কিয় নোৱাৰা?

আগৰ শ্ৰেণীত আমি পাই আহিছে৷ যে পৰিবেশৰ পৰা পোষক দ্ৰৱ্য আহৰণৰ ওপৰত
কৰিছে। এতিয়া, আমি ইতিমধ্যে সাজি লোৱা VAS পৰিস্থিতি wats কোনবিলাক উপাদান
কোনটো ভাগত MASS হব চিন্তা কৰা৷ ইয়াৰে কোনবিলাক জীৱই সূৰ্যৰ পোহৰৰ ৰশ্মিৰ উপস্থিতিত
অজৈৱিক পদাৰ্থৰ পৰা জৈৱ যৌগ যেনে শৰ্কৰা, আৰু শ্বেতসাৰ প্রস্তুত কৰিব পাৰিব?
সকলোবিলাক সেউজীয়া উদ্ভিদৰ লগতে কিছুমান নীল সেউজ শেলাইও সালোক সংশ্লেষণৰ যোগেদি
নিজৰ আহাৰ নিজে তৈয়াৰ কৰি ল’ব পাৰে আৰু এইখিনিয়েই হ'ল উৎপাদকৰ অন্তৰ্ভূক্ত জীৱ।

জীৱবিলাক পোষক BAIS বাবে প্রত্যক্ষ বা পৰোক্ষভাবে উৎপাদকৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীলনে?
যি বিলাক জীৱই সিহঁতৰ আহাৰ প্ৰত্যক্ষভাবে উৎপাদন বা পৰোক্ষভাবে সেই উৎপাদকক ভক্ষণ
কৰি জীৱন নিৰ্বাহ কৰে সেইবিলাক জীৱই হ’ল উপভোক্তা এনে উপভোক্তা বিলাকক তৃণভোজী
(Herbivores) মাংসভোজী (Carnivores) আৰু পৰজীৱী (Parasites) হিচাবে বিভক্ত কৰিব
পাৰি। তোমালোকে ইয়াৰ প্রত্যেক বিভাগৰে উদাহৰণ দাঙি ধৰিব পাৰিবানে? একুৱেৰিয়ামৰ
এনে এক অৱস্থাৰ কথা কল্পনা কৰা যে একুৱেৰিয়ামটো পৰিষ্কাৰ কৰি নোলোৱা বাবে তাত থকা
কিছুমান মাছ আৰু জলজ উদ্ভিদৰ মৃত্যু ঘটিল। তোমালোকে কেতিয়াবা কোনো জীৱৰ মৃত্যুৰ
পাচত তাৰ দেহটো কিহলৈ পৰিৱৰ্ত্তন হয় সেই বিষয়ে কিবা চিন্তা কৰি পাইছানে?

৷ কিছুমান অণুজীৱ যেনে বেক্টেৰীয়া, ভেঁকুৰ আদিয়ে মৃত জীৱৰ দেহ আৰু জীৱৰ মল বা
বৰ্জিত পদাৰ্থবিলাক সৰল পৰ্যায়লৈ পৰিৱৰ্তন কৰিব পাৰে। এই অণুজীৱবিলাককে
বিয়োজক (Decomposer) বুলি কোৱা হয় কাৰণ ইহঁতে জটিল জৈৱ যৌগবিলাকক
সেইবিলাককে উদ্ভিদে পুনৰ গ্ৰহণ কৰে। এইবিলাকৰ অনুপস্থিতিত জাৱৰ-জোঁথৰ,মৃত
প্রাণী আৰু উদ্ভিদৰ কি হ'ব বাৰু চিন্তা Fat যদিহে পৰিস্থিতি তন্ত্ৰত বিয়োজকখিনি নাথাকে
তেতিয়া প্রাকৃতিকভাবে মাটিৰ উৰ্বৰতা পুনৰাই ঘূৰাই পাবনে?


--- Page 266 ---
ৰ যম সাজি লওঁতে তাত থোৱা জলজ প্রাণীবিলাকৰ কোনোবাটোৱে আন
কোনোবাটোক ভক্ষণ কৰিছিল নেকি তাৰ ওপৰত সাৱধানতা অৱলম্বন কৰিছিলানে?
এনে ধৰণৰ সাবধানতা নোলোৱাকৈ তাত যধে-মধে জলজ প্রাণীবিলাকক ৰাখিলে কি

তন?

= তোমালোকে দলগতভাবে আলোচনা Sal যে পৰিস্থিতি তন্ত্ৰৰ বিভিন্ন ভাগত ভাগ

কৰা জীৱবিলাক ইটোৱে সিটোৰ ওপৰত কেনেদৰে নিৰ্ভৰশীল হয়?

= জলজ জীৱবিলাকক শৃংখলিতভাবে অন্ততঃ তিনিটা স্তৰত এনেদৰে উল্লেখ কৰা

যাতে ক্ৰমশঃভাবে ইটোৱে সিটোক ভক্ষণ কৰে।
he; |; |
= এইবিলাকৰ ভিতৰৰ কোনোবা এটা ভাগৰ প্ৰাথমিক বা মৌলিক গুৰ্ব
আছে বুলি ভাবানে? যদি ভাবা কিয় বা যদি নাভাবা কিয় নাভাবা?

15.2.1 খাদ্য শৃংখল আৰু জাল ? (Food Chains and Webs)

কাৰ্যকলাপ 15.4 ত জীৱবিলাকক ইটোৱে সিটোক ভক্ষণ কৰাৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি
সিহঁতক শৃংখলিতভাবে সজোৱা হৈছিল। সেইজীৱবিলাকেই বিভিন্ন জীৱীয় (biotic)
স্তৰত ভাগ লৈ খাদ্য শৃংখল গঠন কৰে (চিত্ৰ- 15.1)

খাদ্য শৃংখলৰ প্ৰত্যেকটো স্তৰকেই একোটা পৌষ্টিক স্তৰ হিচাবে গণ্য কৰা
হয়। স্ব-পোষীজীৱ বা উৎপাদকসমূহ হ’ল পৌষ্টিক স্তৰৰ প্রথমটো স্তৰ। ইহঁতে
সৌৰশক্তিক স্থিৰীকৰণ কৰি সেই শক্তিক খাদ্য শৃংখলৰ আন পৌষ্টিক স্তৰৰ উপভোক্তা
বা পৰপোষী জীৱবিলাকলৈ বন্টন কৰে। খাদ্য শৃংখলৰ পৌষ্টিক স্তৰবিলাকৰ অন্তৰ্গত
তৃণভৌলজী প্রাণী বা প্রাথমিক উপভোক্তাখিনি হ’ল দ্বিতীয় স্তৰৰ; সৰু সৰু প্রাণী বা
দ্বিতীয়ক উপভোক্তাবিলাক তৃতীয় স্তৰৰ আৰু ডাঙৰ প্রাণী বা তৃতীয়ক
উপভোক্তাবিলাক চতুৰ্থ পৌষ্টিক স্তৰৰ জীৱ (চিত্ৰ- 15.2)।

আমি জানো যে আমি খোৱা খাদ্যবিলাক ইন্ধন হিচাবে ব্যৱহাৰ হৈ আমাৰ
বিভিন্ন কাৰ্য সম্পন্ন কৰাত শক্তিৰ যোগান ধৰি সহায় কৰে। সেইদৰে, পৰিবেশৰ
বিভিন্ন উপাদানৰ পৰস্পৰৰ মাজত মিলা মিচা কৰি শক্তিবিলাক এটা স্তৰৰ ব৷ উপাংশৰ
পৰা আন এটা স্তৰলৈ বা উপাংশলৈ প্রবাহিত হয়। আমি অধ্যয়ন কৰি আহিছে যে
স্ব-পৌষীজীৱবিলাকে সূৰ্যৰ পৰা শক্তি আহৰণ কৰি সেই শক্তিক ৰাসায়নিক শক্তিলৈ
ৰূপান্তৰিত কৰে। এই শক্তিকেই জীৱ জগতৰ সকলোবিলাক জীৱই যাবতীয় কাৰ্যৰ
বাবে প্ৰয়োজনীয় শক্তি হিচাবে লাভ কৰে। এই শক্তি স্ব-পোষী জীৱলৈ আৰু বিয়োজক
শ্ৰেণীৰ জীৱলৈ প্রবাহিত হয়। যি কি নহওঁক, আমি ইতিমধ্যে আগৰ “শক্তি উৎস” অধ্যায়ত
পাই আহিছে৷ যে শক্তিবিলাক এটা অৱস্থাৰ পৰা আন এটা অৱস্থালৈ পৰিৱৰ্তন হওঁতে
কিছু পৰিমাণৰ শক্তি পৰিবেশত এনে এক অৱস্থাত থাকি যায় যে তাক পুনৰাই লাভ
কৰিব নোৱাৰি। পৰিবেশৰ বিভিন্ন উপাংশৰ মাজত প্ৰবাহিত হোৱা এনে শক্তিৰ ওপৰত
ইতিমধ্যে বিস্তৃতভাবে অধ্যয়ন কৰা হৈছে আৰু ইয়াৰ পৰাই জানিব পৰা হৈছে যে -=

৷ _ স্থলজ পৰিস্থিতি তন্ত্ৰত সেউজীয়া উদ্ভিদে সিহঁতৰ পাতত পৰা সূৰ্যৰ পোহৰৰ পৰা প্রায়
10% সৌৰশক্তি ধৰি ৰাখিব পাৰে।

প্ৰাথমিক উপভোক্তাবিলাকে সেউজীয়া খাদ্য হিচাবে গ্ৰহণ কৰিলে তাৰ সৰহভাগ শক্তিয়েই

তাপ শক্তি হিচাবে পৰিবেশত এৰি দিয়ে, কিছু পৰিমাণ পাচন ঘটাই কাৰ্য সমাধা কৰে
আৰু বাকী থকাখিনি বৃদ্ধি আৰু বংশ বিস্তাৰ প্রক্ৰিয়াত ব্যৱহাৰ কৰে।

৷, সেই কাৰণে, জৈৱ পদাৰ্থবিলাক এটা উপভোক্তা স্তৰৰ পৰা আনটো উপভোক্তা স্তৰলৈ
গড় মান হিচাবে 10% প্ৰবাহিত হয় বুলি ধৰিব পাৰি।

আমাৰ পৰিবেশ

@
tt

ic

টি

=

-,
Sr,
eee
> >
v

+-
tes

SrhoQ-F > 2
OR La”

ণ

(b)
fea 15.1
প্ৰকৃতিত খাদাশৃংখল
(a) অৰণাত(৮) ঘাইনিত

আৰু (৫) খাল-বিলত

প্ৰাথমিক উপভোক্তা

fez 15.2
CHUBB GF

299

--- Page 267 ---
ছ৷ যিহেতু, প্রতিটো উপভোক্তা স্তৰৰ পৰৱৰ্ত্তী স্তৰৰ
উপভোক্তালৈ নিচেই সামান্য পৰিমাণৰ শক্তিহে প্ৰবাহিত
হয় সেয়েহে খাদ্য শৃংখলত তেনে উপভোক্তা মাত্ৰ তিনিটা
বা চাৰিটা স্তৰহে পোৱা যায়। এনেদৰে প্রবাহিত হওঁতে
প্রতিটো স্তৰতে কমি যোৱা শক্তি ইমান বেচি হয় যে
চতুৰ্থ স্তৰৰ উপভোক্তাই নিচেই কম পৰিমাণৰ শক্তিহে
লাভ কৰে।

৷ সাধাৰণতে, কোনো পৰিস্থিতি তন্ত্ৰৰ একেবাৰে তলৰ স্তৰৰ
জীৱৰ সংখ্যা অধিক হয়, সেইখিনিয়েই হ’ল উৎপাদক

mw খাদ্য শৃংখলৰ স্তৰৰ সংখ্যা বা তাৰ দৈৰ্ঘ আৰু জটিলতা
খাদ্য শৃংখল ভেদে বেলেগ বেলেগ হোৱা দেখা যায়।
সাধাৰণতে একেবিধ জীৱক দুই বা ততোধিক জীৱই ভক্ষণ
কৰে আৰু সেইবিলাককো বেলেগ বেলেগ জীৱই ভক্ষণ
কৰে। সেয়েহে, খাদ্য শৃংখলবিলাক সৰল ৰৈখিক হোৱাৰ
পৰিৱৰ্ত্তে সিহঁতৰ শৃংখলতাৰ সম্বন্ধ শাখা বিন্যাসৰ দৰে
হোৱা দেখা যায় বাবে এনে শৃংখলক খাদ্য জাল (Food
Web) বুলি কোৱা হয় (foa-15.3) |

শক্তি প্রবাহৰ ৰৈখিক চিত্ৰৰ (চিত্র-15.4) যোগেদি
দুটা কথা স্পষ্ট হয়।প্ৰথমটো হ’ল-শক্তিৰ প্রবাহ সদায় একমুখী
দিশতহে হয়। স্ব-পোষী জীৱই সূৰ্যৰ পৰা আহৰণ কৰা
শক্তিখিনি পুনৰ সূৰ্যলৈ উভতি যাব নোৱাৰে; সেইদৰে যিখিনি
শক্তি তৃণভোজীয়ে আহৰণ কৰে সেইখিনিও পুনৰ কেতিয়াও
স্ব-পৌষীলৈ উভতি যাব নোৱাৰে। যিহেতু, এনে শক্তি এটা

fF 15.3 iil lll al
। গৈ থাকে সেয়েহে শক্তিখিনি আগতেই এৰি TAY (0
বহুতো খাদাশৃংখল থকা খাদ্যজাল বিলাকৰ জীৱই পুনৰ লাভ কৰিব নোৱাৰে।

(oa 15.4 এটি পৰিস্থিতি তন্বত শক্তিৰ পৰিবহনৰ চিত্ৰ

260 বিজ্ঞান

--- Page 268 ---
খাদ্য শৃংখলৰ আনটো উল্লেখযোগ্য কথা হ’ল যে আমাৰ অজ্ঞাতেই কিছুমান ক্ষতিকাৰক
ৰাসায়নিক পদাৰ্থ খাদ্য শৃংখলৰ যোগেদি আমাৰ দেহত প্রবেশ ঘটে। তোমালোকে ইতিমধ্যে
নৱম শ্ৰেণীত পানী কেনেকৈ প্ৰদূষিত হয় তাৰ বিষয়ে জানি আহিছা। ইয়াৰ এটা কাৰণ হ’ল
খেতি পথাৰৰ শস্যৰ বেমাৰ আৰু কীট পতংগৰ পৰা ৰক্ষা পাবলৈ প্ৰয়োগ কৰা কীটনাশক আৰু
অন্যান্য ৰাসায়নিক পদাৰ্থবিলাক। এইবোৰ ৰাসায়নিক পদার্থ ব্যৱহাৰৰ পিছত অৱশিষ্ট কিছু
অংশ হয় মাটিতে থাকি যায় বা কিছু পৰিমাণে পানীলৈ গুচি যায়। মাটিত থাকি যোৱাখিনিক
উদ্ভিদে পানী আৰু খনিজ লৱণ শোষণৰ প্রক্ৰিয়াৰ লগতে সিহঁতৰ দেহত প্ৰৱেশ ঘটে আৰু
একেদৰে পানীত থাকি যোৱাখিনি জলজ উদ্ভিদ বা জলজ প্ৰাণীৰ দেহলৈ প্রবেশ ঘটে। এই
ক্ষতিকাৰক ৰাসায়নিক পদাৰ্থবিলাক খাদ্য শৃংখলত প্রবেশ কৰাটো এইটোৱেই হ’ল প্ৰধান কাৰণ।
যিহেতু এনে ৰাসায়নিক পদাৰ্থবিলাক ক্ষয়িষুঃ নহয়, সেইবাবে এইবিলাকৰ অৱশিষ্টখিনি ক্ৰমান্বয়ে
খাদ্য শৃংখলৰ বিভিন্ন পৌষ্টিক স্তৰত গোট খাই থাকে। যিকোনো খাদ্য শৃংখলত মানুহখিনিয়ে
একেবাৰে শীৰ্ষ স্থানত থাকে, সেই বাবে এনে ৰাসায়নিক পদাৰ্থবিলাক আমাৰ শৰীৰতে আটাইতকৈ
বেচি পৰিমাণে মজুত হয়। এই পৰিঘটনাটোকে জৈবিক বিবৰ্ধক (Biological Magnification)
বুলি কোৱা হয়। এইটো কাৰণেই আমাৰ খাদ্য শস্য যেনে ঘেঁহু, ধান, শাক-পাচলি, ফল-মূল
আৰু আনকি মাছ-মাংস, কণী, গাখীৰ আদিত কম বেচি পৰিমাণে কীটনাশক পদাৰ্থৰ অৱশিষ্ট
থাকি যায়। বিলাক হই খালি না দন কোনো প্ৰক্ৰিয়াৰেও আতঁৰ কৰিব নোৱাৰি।

কাৰ্যকল৷

u খাদ্য বস্তুবিলাক
কীটনাশক পদাৰ্থৰ অৱশিষ্ট থাকে আৰু কিছুমান ৰাজ্যই এনেবিলাক উৎপাদিত খাদ্য
বস্তুৰ ওপৰত নিষেধাজ্ঞাও জাৰি কৰিছে বুলি বাতৰি কাকতত প্রায়েই পঢ়িবলৈ পোৱা
যায়। তোমালোকৰ মাজত দলীয়ভাবে এনে নিষেধাজ্ঞাৰ প্ৰয়োজনীয়তাৰ ওপৰত
যুক্তি সহকাৰে আলোচনা কৰা।

= এনে খাদ্য বস্তুবিলাকত কীটনাশক পদাৰ্থৰ উপস্থিতিৰ কাৰণ কি বুলি ভাবা? সেই

একেদৰেই অন্যান্য খাদ্য বস্তুৰ যোগেদিও আমাৰ দেহত কীটনাশক পদাৰ্থৰ প্রবেশ

ঘটিব পাৰেনে?

কি পদ্ধতিৰে এনে কীটনাশক পদাৰ্থ আমাৰ দেহলৈ প্রবেশ ঘটাটো ৰোধ বা হাস

কৰিব পাৰি তাৰ ওপৰত আলোচনা কৰা।

পৌষ্টিক স্তৰ কি? উদাহৰণসহ এটা খাদ্য শৃংখলৰ বিভিন্ন পৌষ্টিক স্তৰৰ বিষয়ে feral |

পৰিস্থিতি তন্ত্ৰত বিয়োজকৰ ভূমিকা কি?

15.3} আমাৰ কাৰ্যকলাপে পৰিবেশক কেনেদৰে প্ৰভাৱান্বিত কৰে 2(How do

our activities affect the environment?)

আমি পৰিবেশৰ এক অপৰিহাৰ্য উপাদান। পৰিবেশৰ পৰিৱৰ্তনে আমাক যিদৰে প্রভাৱস্বিত
কৰে ঠিক সেইদৰে আমাৰ কাৰ্য কলাপেও চাৰিওপাশৰ পৰিবেশৰ পৰিৱৰ্তন সাধিব পাৰে। আমি
ইতিমধ্যে নৱম শ্ৰেণীৰ পাঠ্যপুথিত আমাৰ কাৰ্য কলাপে পৰিবেশক কেনেদৰে প্ৰদূষিত কৰে
তাৰ বিষয়ে জানি আহিছে৷৷ এই অধ্যায়ত পৰিবেশৰ মাত্ৰ দুটা সমস্যা-অ’জ’'ন স্তৰৰ অবক্ষয়
আৰু আৰৱৰ্জনাৰ ব্যৱস্থাপনাৰ বিষয়ে পুংখানুপুংখভাবে অধ্যয়ন কৰা VS |

আমাৰ পৰিবেশ 261

--- Page 269 ---
207

15.3.1 অ’জ’ন স্তৰ আৰু ইয়াৰ কেনেকৈ অবক্ষয় ঘটিছে (Ozone Layer and how
it is Getting Depleted)

অ’জ’ন (O,) ৰ অণুটো অক্সিজেনৰ তিনিটা পৰমাণুৰে গঠিত। "0," ক সাধাৰণতে অক্সিজেন বুলি
কোৱা হয় আৰু ই হ’ল সকলোবিলাক সবাত শ্বাস-প্রশ্বাস প্রক্ৰিয়াৰে জীয়াই থকা জীৱবিলাকৰ জীৱন
প্রক্ৰিয়াৰ বাবে প্ৰয়োজনীয় পদাৰ্থ | অ’জ’ন এনে বিষাক্ত যে ই জীৱৰ মৃত্যু পৰ্যন্ত থটাব পাৰে।সিযিকি
নহওক, বায়ুমণ্ডলৰ উচ্চ স্তৰত এই HSC এক বিশেষ আৰু প্রয়োজনীয় ভূমিকা পালন কৰি আহিছে।
এই অ’জ’ন স্তৰে সূৰ্যৰ পৰা নিৰ্গত অতি বেঙুণীয়া (Ultra violets! UV) ৰশ্মিৰপৰা পৃথিৱীপৃষ্ঠক
ৰক্ষা কৰি আহিছে। এই অতি বেঙুণীয়া ৰশ্মি জীৱ জগতৰ বাবে অতি ক্ষতিকাৰক, উদাহৰণ হিচাবে
মানুহৰ দেহৰ ছালৰ কৰ্কত ৰোগৰ কাৰণ হ’ল এই অতি বেঙুণীয়া ৰশ্মি।

OPS NE বায়ুমণ্ডলৰ উচ্চ স্তৰত থকা অক্সিজেন (O,) আৰু অতি বেঙুনীয়া ৰশ্মিৰ মাজত
বিক্ৰিয়৷ ঘটি উৎপন্ন হয়। অতি উচ্চ শক্তি সম্পন্ন এই অতি বে ean ৰশ্মিয়ে অক্সিজেন (0,)ত থকা
পৰমাণু দুটাক পৃথক কৰি মুক্ত অক্সিজেনলৈ পৰিৱৰ্তন কৰে। ora ক পৰমাণুৱে তলত উল্লেখকৰা
ধৰণে আণবিক অক্সিজেন (0,) ৰ লগত সংযোগ ঘটি অ’জ’ন উৎপন্ন কৰে।

0, ——0 +0
O+ O,—+ 0;
(Gt)

1980 চনত বায়ুমণ্ডলত অ’জ’নৰ পৰিমাণ হঠাতে বহুত কমি গৈছিল বুলি ধৰা পৰিছিল। এনে
দৰে হাস পোৱাৰ লগত শীতলীকৰণ যন্ত্ৰ আৰু অগ্নি নিৰ্বাপক যন্ত্ৰত ব্যৱহাৰ কৰা কিছুমান ৰাসায়নিক
পদাৰ্থ AIP SET কাৰ্বন (Chloroflurocarbon চমুকৈ CFC/ চি.এফ.চি) জড়িত বুলি নিশ্চিত
হৈছিল। 1987 চনত ইউনাইটেড্‌ নেচনচ্‌ এনভাইৰন্টমেন্ট প্রগ্ৰেম (United Nations Environment
Programme চমুকৈ UNEP/ ইউ.এন.পি) য়ে চুক্তি কৰিছিল যে গত 1986 ত যিমান পৰিমাণৰ
চি.এফ.চি উৎপাদন কৰিছিল তাতকৈ যাতে বেচি উৎপাদন নহয় আৰু সেই লক্ষ্য ৰক্ষা কৰি সফলতা
লাভ কৰিছিল।

ৰ পুথিভঁৰাল, ৰা টোকাৰ সহায়ত কোনবিলাক ৰাসায়নিক
পদাৰ্থ অ’জ’ন স্তৰৰ অবক্ষয়ত জড়িত বিচাৰি উলিওৱা |
= এনেবিলাক ৰাসায়নিক পদাৰ্থ নিৰ্গমন হোৱাটো ৰোধ কৰিবলৈ কোনো আইন প্রণয়ন
কৰি সেইবিলাকৰ ব্যৱহাৰৰ পৰিমাণ SH পাইছে নেকি তাকো বিচাৰি উলিওৱা। বৰ্ত্তমান
চলিত কেইবছৰমানত ইতিমধ্যে অ’জ’ন স্তৰৰ বিন্ধাৰ কিছু পৰিৱৰ্তন হৈছেনে?
15.3.2 আমি উৎপন্ন কৰ৷ আৱৰ্জনাৰ ব্যৱস্থাপনাঃ
কোনো এখন নগৰ বা মহানগৰলৈ গলে আমি নিশ্চয়কৈ যিকোনো ঠাইতে আবৰ্জনাৰ দ’ম দেখা
পাওঁ। আমি যদি কোনো পৰ্যটন স্থলীলৈ যাওঁ তাতো য’তে ত’তে খাদ্য বস্তু বান্ধি অনা খালী
কাগজ বা পেকেটবিলাক পৰি থকা দেখিবলৈ পাওঁ৷ আমি আগৰ শ্ৰেণীৰ পাঠ্যপুথিত, আমিয়েই
সৃষ্টি কৰা আবৰ্জনাৰ পৰা হোৱা সমস্যাৰ বিষয়ে উনুকিয়াইছিলো। ইয়াত এই সমস্যাবিলাকৰ
বিষয়ে গভীৰ ভাবে ba কৰো BNI |

ৰ ‘aaa == কামত aft হোৱা পেলনীয়া আবৰ্জনাবিলাক কি হয় বিচাৰি উলিওৱা।
এইবিলাক সংগ্ৰহ কৰা কিবা ব্যৱস্থা আছে নেকি?

৷ স্থানীয় নিকায় (পঞ্চায়ত, পৌৰসভা, পৌৰনিগম বা কোনো বেচৰকাৰী অনুস্থানৰ আঞ্চলিক
সংঘ) আদিয়ে এনে পেলনীয়া আবৰ্জনাবিলাক সংগ্ৰহ কৰি ক’লৈ নি ক’ত কি কৰেগৈ
অনুসন্ধান কৰি বিচাৰি উলিওৱা ৷ এনে আৱৰ্জনাবিলাক নিৰ্মূলকৰণ পদ্ধতিত জীৱ নিম্নিকৰণ
পদাৰ্থ (Biodegradable substances) আৰু জীৱ অনিম্নিকৰণ পদাৰ্থ (Non
biodegradable substances) হিচাপে পৃথক পৃথকভাবে প্রয়োগ কৰেনে?


--- Page 270 ---
" eee পেলনীয়া let সৃষ্টি হয় তাৰ হিচাপ ৰাখা।
ইয়াৰে কিমানখিনি জীৱ নিম্নিকৰণ পদাৰ্থ?

তোমাৰ শ্ৰেণী কোঠাত কিমান পৰিমাণৰ পেলনীয়া আবৰ্জন সৃষ্টি হয় তাৰে৷ হিচাপ
ৰাখা।

= ইয়াৰে কিমানখিনি জীৱ নিম্নিকৰণ পদার্থ?

এই আৱৰ্জনাবিলাক কি ধৰণে শোধন বা নিৰ্মূল কৰা৷ হব তাৰ পৰামৰ্শ আগবঢ়োৱা।

কাৰ্যকলাপ-1 5.9

= তোমালোকৰ এলেকাত নলী নৰ্দমাৰে নিষ্কাষন কৰা পেলনীয়া দ্রব্যবিলাক কি পদ্ধতি
প্রয়োগ কৰি শোধন কৰে অনুসন্ধান কৰি বিচাৰি উলিওৱা | এনে পদ্ধতিত স্থানীয়ভাবে
পোৱা পানীৰ উৎস আৰু মাটি প্ৰদূষিত নকৰে বুলি নিশ্চিতনে?

আমাৰ জীৱন শৈলী উন্নত হোৱাৰ ফলত আৱৰ্জনাও প্ৰচুৰ পৰিমাণে উৎপন্ন হৈছে। মানৱ
ব্যৱহাৰ্য্য বহুতো বস্তু পেলনীয়া (Disposable) হোৱাৰ বাবে আমাৰ মনোবৃত্তিৰ পৰিবৰ্তনৰও
বিশেষ ভূমিকা আছে। বস্তু বন্ধা সামগ্রীবোৰ বেলেগ হোৱাৰ বাবে আৱৰ্জনাবোৰ অজীৱনমনীয়
(Non-biodegradable) হৈছে। এইবোৰে আমাৰ পৰিবেশত কেনে প্রভাৱ পেলাব পাৰে বুলি
তুমি ভাবা?

ৰেল গাড়ীৰ যাত্ৰাত পেলনীয়া পিয়লা (Disposable cups in trains)

এই বিষয়ে তোমালোকৰ মা-দেউতাক যদি সোধা-তেখেতসকলে অতীত ৰোমন্থন কৰি SACS! কব যে আগৰ কালত
ৰেল গাড়ীত ভ্ৰমণ কৰোতে প্লাষ্টিকৰ পিয়লাতহে চাহপানী যোগান ধৰিছিল আৰু চাহ খোৱাৰ পাচত সেই পিয়লাবোৰ
চাহ যোগানকাৰীক ঘুৰাই দিব লাগিছিল। স্বাস্থ্য ৰক্ষাৰ স্বাৰ্থতে ৰেল গাড়ীত ডিচৃপ’জৈেব’ল কাপ (Disposable cup)
অৰ্থাৎ এবাৰ ব্যৱহাৰ কৰি পেলাই দিয়া পিয়লাৰ প্ৰচলনক স্বাস্থ্য সন্মত বুলি সকলোৱে আদৰণি জনাইছিল। সেই
সময়ত কোনেও এনেদৰে দৈনিক লাখ লাখ ডিচ্‌প’জৈবল কাপৰ ভৱিষ্যতে কি হব পাৰে তাৰ প্ৰতি চিন্তা ভাবনা কৰা
নাছিল। কিছু দিনৰ আগতে প্লাষ্টিকৰ ডিচৃপ’জেব’ল কাপৰ পৰিৱৰ্ত্তে মাটিৰে নিৰ্মিত এক বিশেষ পিয়লাৰ প্ৰচলন
কৰিবলৈ পৰামৰ্শ আগবঢ়াইছিল। পিছত চিন্তা কৰি পোৱা গ’লযে যদিহে এনেদৰে মাটিৰে নিৰ্মিত লাখ লাখ পিয়লা
প্রচলন কৰা হয় তেন্তে মাটিৰ উপৰিভাগৰ উৰ্বৰত৷ ক্ৰমান্বয়ে Ser পাব। আজি কালি কাগজেৰে নিৰ্মিত ডিচ্‌প’জেব’ল
কাপ ব্যৱহাৰ কৰা হয়। প্লাষ্টিকৰ ডিচৃপ’জেব’ল কাপৰ পৰিবৰ্ত্তে কাগজৰ ডিচ্‌প’জেব’ল কাপ ব্যৱহাৰ কৰিলে কি সুবিধা

= =

, ইলেক্টনিক sinh অকানিলা হোৱাৰ পাচত পেলাই দিবলগীয়া হ’লে তাত থকা
কোনবিলাক বিপদসংকুল পদাৰ্থৰ প্রতি সচেতন হব লাগে তাক পুথিভঁৰাল বা
ইন্টাৰনেটত বিচাৰি উলিওৱা

= Wes পুনৰ ব্যৱহাৰৰ উপযোগী কেনেদৰে বা কি পদ্ধতিৰে কৰা হয় তাক জানি
লোৱা। এনে দৰে পুনৰ ব্যৱহাৰৰ উপযোগী পদ্ধতিয়ে পৰিবেশৰ ওপৰত কিবা প্রভাব
পেলাই নেকি?

আমাৰ পৰিবেশ 263

--- Page 271 ---
264

অ’জ’ন কি আৰু ই কোন পৰিস্থিতি WAS কেনেদৰে প্রভাব পেলায়?
পেলনীয়া আবৰ্জনাৰ সমস্যাৰ হাস কৰিবলৈ তুমি কি পদক্ষেপ গ্ৰহণ কৰিবা? ইয়াৰ যিকোনো
দুটা পদ্ধতিৰ বিষয়ে লিখা।

পৰিস্থিতি তন্তুৰ বিভিন্ন উপাংশ বা উপাদানবিলাক আন্তঃনিৰ্ভৰশীল।

সূৰ্যৰ পোহৰৰ উপস্থিতিত উৎপাদকে প্রস্তুত কৰা শক্তিখিনি পৰিস্থিতি তন্ত্ৰৰ বাকীখিনি জীৱই লাভ কৰে।
উৎপাদকে প্রস্তুত কৰা শক্তিখিনি এটা পৌষ্টিক স্তৰৰ পৰা৷ পৰৱৰ্ত্তী পৌষ্টিক স্তৰলৈ গতি কৰোতে ই হাস পায়
গৈ থাকে, সেই কাৰণেই খাদ্য শৃংখলত পৌষ্টিক স্তৰৰ সংখ্যাৰ সীমাবদ্ধতা আছে।

মানুহৰ কিছুমান কাৰ্যকলাপৰ বাবে পৰিবেশৰ ওপৰত প্রভাব পৰে।

চি.এফ.চি (CFC) ৰ দৰে কিছুমান ৰাসায়নিক পদাৰ্থই অ’জ’ন স্তৰক বিপদাপন্ন কৰিছে। যিহেতু অ’জ’ন স্তৰে
সূৰ্যৰ পৰা নিৰ্গত হৈ অহা অতি বেঙুনীয়া ৰশ্মিক বাধা দিয়ে সেয়েহে এনে পৰিস্থিতিয়ে পৰিবেশক ধ্বংস কৰিব

পাৰে।

আমি সৃষ্টি কৰা আৱৰ্জনাবিলাকৰ কিছুমান জীৱ নিম্নিকৰন পদাৰ্থ (Biodegradable substances) আৰু
আন কিছুমান জীৱ অনিম্বিকৰণ পদাৰ্থ (Non biodegradable substances) |

আমি সৃষ্টি কৰা আৱৰ্জনাবিলাকৰ ভিতৰৰ এবাৰ ব্যৱহাৰ কৰি পেলাই দিয়া সামগ্ৰী বা ডিচ্‌প’চেব’ল (disposable)
বিলাকে ভয়ংকৰ পাৰিবেশিক সমস্যাৰ সৃষ্টি কৰিব পাৰে।

. তলত উল্লেখ কৰা কোনখিনিত কেৱল জীৱ নিম্নিকৰণ পদাৰ্থ আছে?

(8) ঘাঁহ, ফুল আৰু চামৰা

(0) ঘাঁহ, কাঠ আৰু প্লাষ্টিক

(০) ফল-মূলৰ বাকলি, পিঠা আৰু টেঙাৰ ৰস
(0) পিঠা, কাঠ আৰু ঘাঁহ

. তলত উল্লেখ কৰা কোনখিনিয়ে খাদ্য শৃংখল গঠন কৰে?

(a) ঘাঁহ, ঘেঁহু আৰু আম
(0) ঘাঁহ, ছাগলী আৰু মানুহ
(০) ছাগলী, গৰু আৰু হাতী
(d) ঘাঁহ, মাছ আৰু ছাগলী

. তলত উল্লেখ কৰাবিলাকৰ কোনকেইটা পৰিবেশ অনুকুল অভ্যাসৰ অন্তৰ্ভূক্ত?

(a) দোকান বা বজাৰ কৰিবলৈ যাওতে হাতত কাপোৰৰ মোনা লৈ যোৱা অভ্যাস

(b) অপ্ৰয়োজনীয়ভাবে জ্বলি থকা লাইট বা চলি থকা ফেনৰ BSH (Switch) বন্ধ কৰি ৰখা GST |

(০) তোমাক মায়ে স্কুটাৰেৰে বিদ্যালয়লৈ অনা নিয়া কৰাৰ পৰিৱৰ্ত্তে তুমি নিজে খোজ কাঢ়ি যোৱা অভ্যাস।
(d) ওপৰৰ আটাইকেইটা অভ্যাস।


--- Page 272 ---
._ কোনো এটা পৌষ্টিক স্তৰৰ সকলোবিলাক জীৱকে ধ্বংস কৰি পেলালে কি ঘটিব?
._ বেলেগ বেলেগ পোষ্টিক স্তৰৰ পৰা সকলোবিলাক জীৱক ধংস কৰিলে প্রত্যেক পৌষ্টিক স্তৰৰ ফলাফলৰ
সৈতে একেদৰে প্রভাব পৰিবনে? পৰিস্থিতি তন্ত্ৰ কোনো হানি নোহোৱাকৈ যি কোনো এটা পোষ্টিক স্তৰৰ

._ জৈৱিক বিবৰ্ধক (Biological Magnification) বুলিলে কি বুজা ? পৰিস্থিতি তন্ত্ৰৰ বেলেগ বেলেগ স্তৰত ইয়াৰ

._ আমি সৃষ্টি কৰা জীৱ অনিন্নিকৰণ পদাৰ্থবিলাকৰ পৰা আমাৰ কি কি সমস্যা হব পাৰে?

._ আমি সৃষ্টি কৰা আৱৰ্জনাবিলাকৰ সকলোবিলাকেই যদি জীৱ নিন্নিকৰণ পদাৰ্থ হয় তেনেহলে পৰিবেশৰ
ওপৰত একো AGA নপৰাকৈ থাকিবনে?

আমাৰ পৰিবেশ

269

--- Page 273 ---
অধ্যায়-16

Al শকতিক সম্পদৰব্যৱস্থাপনা

(MANAGEMENT OF NATURAL RESOURCES)

আমি নৱমমান শ্ৰেণীত মাটি, বায়ু আৰু পানী আদি প্রাকৃতিক সম্পদ আৰু ইয়াৰ বিভিন্ন
উপাংশসমূহ প্রকৃতিত কেনেকৈ DH সৰবৰাহ হৈ থাকে তাৰ বিষয়ে শিকি আহিছোঁ।
আমাৰ কিছুমান কাৰ্য্যকলাপৰ কাৰণে কেনেদৰে এই প্রাকৃতিক সম্পদবোৰৰ প্ৰদূষণ হয় সেই
সম্পৰ্কেও আমি আগৰ পাঠত পঢ়িছে | এই অধ্যায়ত প্রাকৃতিক সম্পদৰাজিৰ কিছুমানত বিশেষ
মনোযোগ দিম আৰু সেইবোৰ কিদৰে ব্যৱহাৰ কৰো তাৰ বিষয়ে আলোচনা কৰিম। এই
সম্পদসমূহ কেনেকৈ ব্যৱহাৰ কৰা উচিত আৰু ইয়াৰ সদব্যৱহাৰেও পৰিবেশ কেনেকৈ সংৰক্ষণ
কৰিব পাৰি তাৰ বিষয়ে চিন্তা কৰিব পাৰি। আমি আমাৰ প্ৰাকৃতিক সম্পদ যেনে বনাঞ্চলসমূহ,
বন্যপ্ৰাণী, পানী, কয়লা আৰু পেট্ৰ’লিয়াম আদিৰ বিষয়ে আলোচনা কৰিম আৰু বহনক্ষম
উন্নয়ন (Sustainable development) ৰ বাবে এই প্রাকৃতিক সম্পদৰাজি কেনেকৈ ব্যৱহাৰ
কৰিব পাৰি আৰু ইয়াৰ লগত জড়িত সমস্যাৰ সম্পৰ্কেও পৰ্য্যালোচনা কৰিম।

পৰিবেশ সম্পৰ্কীয় সমস্যাৰ বিষয়ে আমি প্ৰায়ে শুনিবলৈ বা পঢ়িবলৈ পাওঁ। এনেবোৰ
সমস্যা গোলকীয় স্তৰৰ সমস্যা আৰু ইয়াৰ পৰিবৰ্তন অনাৰ বাবে আমি একেবাৰে উপায়হীন
অনুভৱ কৰো। পৰিবেশ সূৰক্ষাৰ কাৰণে আন্তৰ্জাতিক আইন প্রণয়ন আৰু পৰিচালনাৰ উপৰি
আমাৰ নিজৰ জাতীয় আইন ব্যৱস্থা আছে। ইয়াৰো পৰি বিভিন্ন জাতীয় আৰু আন্তৰ্জাতিক
সংগঠনসমূহে প| পৰিবেশ শ সুৰক্ষাৰ কাৰণে কাম কৰি আহিছে।

দু ন লে ঘা
=_ এই বিধিসমূহ ৰূপায়িত কৰিবলৈ আমি কেনেকৈ অৰিহনা যোগাব পাৰো তাক
শ্ৰেণীকোঠাত আলোচনা FAT |

জাৰ ৰ ৰ ee
বৃদ্ধি কৰিবলৈ বহুতো সংগঠন আছে। তোমালোকৰ চুবুৰী/গাওঁ/নগৰ/মহানগৰত
QB এনেধৰণৰ সক্ৰিয় সংগঠনবোৰৰ বিষয়ে জানি লোৱা।

= এনে বিষয়ত তুমি কেনেকৈ অৰিহণা যোগাবা তাক নিৰ্ধাৰণ কৰা।

হোৱা সজাগতা আমাৰ সমাজত বৰ্তমানে এক গুৰুত্বপূৰ্ণ বিষয় হৈ পৰিছে। এনেধৰণৰ সমস্যা
সমাধানৰ কাৰণে সাধাৰণতে কিছুমান কাৰ্যব্যৱস্থা হাতত লোৱা হয়। তোমালোকে নিশ্চয় গংগা
নদীৰ কাৰ্যকৰী আঁচনি (Ganga Action Plan) ৰ বিষয়ে শুনিছা। 1985 চনত এই বহুমুখী
প্ৰকল্পটো স্থাপন কৰা হৈছিল। গংগা নদীৰ পানী অতিকৈ প্ৰদূষিত হোৱাৰ কাৰণে এই প্ৰকল্প


--- Page 274 ---
স্থাপন কৰা হৈছিল। (চ্ত্ৰি-16.1 চোৱা) মানুহৰ SAS থকা কলিফৰ্ম নামৰ বেক্টেৰিয়াবিধ পানীত
থাকিলে জনা যায় যে এই পানী অনুজীৱৰ দ্বাৰা প্ৰদূষিত হৈছে।

1400
1200
1000
800
600

400

কেলিফৰ্ম বেক্টেৰিয়া (MPN/100 mL)

200

re] SWPrWke HE BO Um aH ag co ee &
gSeb ee S22 R SPER SEE EGER SE
SEGSRESEEEEEEERGEE ER ESE
ggg ga ইডেন হহ নাচয়
ens a 0 2a ত থা os ৫ ou pad?
@S& so FU 22355 3 চু
558 | | ই

3g ms

= A

MPN: most probable number mL: millilitre
0/95:উজনি (Upstream) d/s: নামনি (Downstream)
54-16. গংগা নদীত মুঠ কলিফৰ্ম বেক্টেৰিয়াৰ পৰিমাণ 1993-1994)
উৎস 3 Anon 1996, Water Quality — Status and Statistics (1993-1994).
Central Pollution Control Board, Delhi, p.11

হিমালয়ৰ গংগোত্ৰিৰ পৰা বংগোপ সাগৰৰ গংগা সাগৰলৈকে পুব গংগা নদীখন 2500 km পৰ্যন্ত বিস্তৃত হৈ
আছে। উত্তৰ প্ৰদেশ, বিহাৰ, পশ্চিম বংগৰ এশতকৈ অধিক নগৰ-মহানগৰৰ আৱৰ্জনা আৰু বৰ্জিত দূষিত পদাৰ্থ

গংগা নদীয়ে বহন কৰি আহিছে। alps পৰিমাণে দূষিত আবৰ্জনা প্রতিদিনে গংগা নদীত প্রক্ষেপ কৰি আহিছে।
ইয়াৰোপৰি ভাবি চোৱাচোন মানুহৰ বিভিন্ন ধৰণৰ ক্ৰিয়াকলাপ যেনে-- কাপোৰ ধোৱা, গা-ধোৱা আৰু মৃতদেহ
দাহ কৰা ভস্ম প্ৰক্ষেপ কৰাৰ ফলত পানী কিমান প্রদূষিত হৈছে। বিভিন্ন ধৰণৰ কল কাৰখানাৰ পৰা নিৰ্গত হোৱা
ৰাসায়নিক বৰ্জিত পদাৰ্থ আৰু আবৰ্জনাৰদ্বাৰা গংগা নদীত হোৱা পানী প্ৰদূষণৰ পৰিমাণ বাঢ়ি যোৱাৰ ফলত
ইয়াৰ বহুতো ঠাইত মাছ মৰিবলৈ ধৰিছে।

তোমালোকে নিশ্চয় মন কৰিছ| যে বিভিন্ন কাৰ্যকলাপৰ বাবে ব্যৱহাৰ কৰা পানীৰ প্ৰদূষণৰ
পৰিমান জুখিব পৰা কিছুমান মাপকাঠি আছে। কিছুমান প্ৰদূষকৰ খুব কম পৰিমাণেই যথেষ্ট কু
প্রভাৱ পেলায়, সেইকাৰণে ইয়াক জুখিবলৈ আমাক উন্নতমানৰ যন্ত্ৰৰ প্ৰয়োজন হয়। কিন্তু আমি
অধ্যায় 2 ত শিকি অহাৰ দৰে পানীৰ PH ACT এক কাৰক যাক আন্তৰ্লাতিক সূচকৰদ্বাৰ৷ (বিশুদ্ধ
নিৰ্ণয়) পৰীক্ষা কৰিব পাৰি।

প্ৰাকৃতিক সম্পদৰ VASAT 267

--- Page 275 ---
268

— oa
কাৰ্যকলাপ-16.3_
" হজ ঘৰত যোগান ধৰা পানীৰ pH আন্তৰ্জাতিক সূচক নতুবা লিটমাছ কাগজ
(Litmas Paper) ৰ সহায়ত নিৰ্ণয় কৰি COT |
= স্থানীয় বিভিন্ন উৎসৰ পানী (পুখুৰী, নদী, হদ, জুৰি) ৰ pH নিৰ্ণয় কৰি চোৱা।
= তোমাৰ নিৰীক্ষণৰদ্ধবাৰা পানীৰ নমুনাবোৰ প্ৰদূষিত হয় নে নহয় ক’ব পাৰিবানে?
ওপৰৰ আলোচনাৰে পৰা জনা গ’ল যে প্রদূষণ এটা ডাঙৰ সমস্যা। কিন্তু ই ডাঙৰ সমস্যা
যদিও আমি ইয়াৰ সমাধান কৰিব নোৱাৰে৷ বুলি ভাবিব নালাগে। পৰিবৰ্তন ঘটাবলে আমি কৰিব
পৰা বহুতো কাম আছে। পৰিবেশ ৰক্ষা কৰিবৰ বাবে আমি তিনিটা 'R' ব্যৱহাৰ কৰিব লাগিব
Reduce (S44), Recycle (পুনঃ চক্ৰীয়কৰণ) আৰু Reuse (পুনঃ BAAS) | এই তিনিটা
'R' য়ে কি সূচায়?
হ্লাসকৰণ (Reduce) ঃ ইয়াৰ অর্থ হৈছে তুমি নূন্যতম পৰিমান ব্যৱহাৰ FRI] ফেন আৰু
লাইটৰ বৈদ্যুতিক চুইটচ্‌ অফ্‌ কৰি তুমি বিদ্যুত সঞ্চয় কৰিব পাৰা। ফুটা পানী পাইপ
মেৰামতি কৰি পানী সঞ্চয় কৰিব পাৰা৷ তুমি খাদ্যবস্তু অপচয় নকৰা। তুমি আন কিছুমান
বস্তুৰ বিষয়ে ভাবিব পাৰা নেকি যাৰ ব্যৱহাৰ কমকৈ কৰিব পাৰি?
পুনঃচক্ৰীয়কৰণ (Recycle) ঃ ইয়াৰ অৰ্থ এয়ে যে তুমি প্লাষ্টিক, কাগজ, কাঁচ আৰু ধাতবীয়
বস্তু সংগ্ৰহ কৰা আৰু ইয়াৰ পৰা ব্যৱহাৰৰ উপযোগী আন AAA প্রস্তুত কৰা যাৰ ফলত
নতুনকৈ প্লীষ্টিক, কাগজ, কাঁচ আদিৰ সগ্লেষণ বা ধাতুৰ আহৰণ কৰাটো হাস হ’ব। এনে
পদ্ধতিত প্রথমে বৰ্জিত পদাৰ্থবোৰ পৃথক কৰিব লাগে যাতে পুনঃচক্ৰীয়কৰণ কৰিব পৰা
সামগ্ৰীবোৰ আন বৰ্জিত পদাৰ্থৰ লগত দ’ম কৰা নহয়। তোমালোকৰ গাঁও/নগৰ/মহানগৰত
এনে পদাৰ্থ পুনঃ চক্ৰীয়কৰণৰ বাবে কিবা পদ্ধতি আছে নেকি?
পুনঃব্যৱহাৰ (Reuse) § পুনঃব্যৱহাৰ পুনঃচক্ৰীয়কৰণতকৈ প্রকৃততে উত্তম কিয়নো
পুনঃচক্ৰীয়কৰণত শক্তিৰ অপচয় হয়। সেইকাৰণে পুনঃব্যৱহাৰ পদ্ধতিত ব্যৱহৃত সামন্ত্ৰী
প্রত্যক্ষভাৱে পুনঃব্যৱহাৰ কৰা হয়। ব্যৱহাৰ কৰা লেফাফাবোৰ পেলাই নিদি তুমি তাক
পুনৰ ব্যৱহাৰযোগ্য কৰি ব্যৱহাৰ কৰিব পাৰা৷ জাম, জেলি আৰু আচাৰ আদি অনা পগ্লষ্টিকৰ
বটলবিলাক ৰান্ধনিঘৰৰ বিভিন্ন বস্তু ৰাখিবলৈ ব্যৱহাৰ কৰা হয়। আমি আৰু আন কি
সামগ্ৰী পুনৰ ব্যৱহাৰ কৰিব পাৰো?
আমি কিবা এটা কৰাৰ আগতে পৰিবেশ-অনুকূল সিদ্ধান্ত বাচি ল’ব লাগে। এনে কৰোঁতে
আমাৰ সিদ্ধান্তবোৰে পাৰিপৰ্শ্বিকৰ ওপৰত ক্ষন্তেকীয়া, দীৰ্ঘম্যাদী নে সুদূৰ SPT প্রভাৱ পেলায়
সেই বিষয়ে গুৰুত্ব দিব লাগিব। বহনক্ষম বিকাশৰ ধাৰণাটোৱে সম্পদসমূহৰ ব্যৱহাৰৰ ক্ষেত্ৰত
বৰ্তমানৰ প্রয়োজন পূৰাইও ভবিষ্যত প্রজন্মৰ বাবে ইয়াক সংৰক্ষণ কৰাতো পৃষ্ঠপোষকতা কৰে।
পৰিবেশ সংৰক্ষণৰ লগত আমাৰ অৰ্থনৈতিক বিকাশ জড়িত হৈ আছে। এনেকৈ অবিৰত বিকাশে
জীৱনৰ সকলো দিশৰ পৰিবৰ্তনৰ ইঙ্গিত দিয়ে। ই নিৰ্ভৰ কৰে মানুহৰ সদ ইচ্ছা আৰু আৰ্থ-
সামাজিক আৰু আমাৰ পৰিবেশ পৰিবৰ্তন কৰাৰ মানসিকতা আৰু লগতে প্রতিজন ব্যক্তিৰ
বৰ্তমানৰ angler 7 সম্পদ ব্যৱহাৰ পদ্ধতিৰ পৰিবৰ্তনৰ বাবে প্রস্তুতি।

ৰস পৰিবা e যদি কৰিছা
তেতিয়া হ’লে আগৰবাৰ ত ৰ এই
বদ Sie ea Gere Ga CA © aca Ue TTR?

= এই সামগ্ৰীবোৰৰ আৰু ইয়াৰ সাস্তাব্য উৎসবোৰৰ এখন তালিকা প্রস্তুত কৰা। সহপাঠীৰ
সৈতে শ্ৰেণীকোঠাত তুমি প্রস্তুত কৰা তালিকাখনৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা।

= তোমালোকৰ শ্ৰেণীত এই তালিকাৰ ওপৰত আলোচনা কৰাচোন। এই ব্যৱহৃত
সামগ্ৰীবোৰৰ কোনবোৰৰ পৰিমাণ কমি আহিছে? তুমি এনে কিছুমান উপায় ভাবিব
পাৰা নেকি য’ত এই AAAI ব্যৱহাৰ হাস কৰিব পৰা যাব?


--- Page 276 ---
16.1 আমি আমাৰ সম্পদৰাজিৰ কিয় ব্যৱস্থাপনা কৰিব লাগে? (WHY DO WE
NEED TO MANGAGE OUR RESOURCES?)

কিতাপ-বহী, পুতলা, যান-বাহন আদিত ব্যৱহৃত হোৱা সকলোবোৰ বস্তু আমি পৃথিৱীত উপলব্ধ
সম্পদসমূহৰ পৰা আহৰণ কৰো। একমাত্ৰ আমি বাহিৰৰ পৰা পোৱা বস্তুটো হৈছে সৌৰশক্তি।
এই শক্তি আমি ব্যৱহাৰ কৰাৰ আগতেই কিছুমান জীৱ আৰু পৃথিৱীত সংঘটিত ভৌতিক আৰু
ৰাসায়নিক প্রক্ৰিয়াৰদ্বাৰা ব্যৱহাৰ উপযোগী হয়।

আমি আমাৰ সম্পদৰাজি কিয় সযতনে ব্যৱহাৰ কৰিব লাগে? কাৰণ এই সম্পদৰাজি
অসীমিত নহয়। লগতে মানুহৰ জনস্বাস্থ্য উন্নতিৰ কাৰণে জনসংখ্যা বৃদ্ধি হৈছে ফলত সম্পদবোৰৰ
চাহিদা পূৰ্নহাৰত বৃদ্ধি হ’ব ধৰিছে। সেইকাৰণে এই প্রাকৃতিক সম্পদসমূহ কম সময়ত
অপৰিকল্পিতভাৱে ব্যৱহাৰ নকৰি মানৱজাতিৰ বৰ্তমান তথা ভবিষ্যত প্ৰজন্মৰ প্ৰয়োজন পূৰণৰ
অৰ্থে ইয়াৰ ব্যৱস্থাপনা গ্ৰহণ কৰিব লাগে। এই ব্যৱস্থাপনৰ দ্বাৰা মাত্ৰ চহকী আৰু ক্ষমতাশালী
মানুহৰ সুবিধা আৰু লাভ নহয়, সমস্ত মানৱ জাতিয়েই এই বিকাশৰ পৰা লাভান্বিত হয়।

আমি আমাৰ সম্পদ আহৰণ বা ব্যৱহাৰ কৰাৰ সময়ত যদি যথেষ্ট পৰিমাণে নষ্ট হয়
তেতিয়া সম্পদৰ অপচয় কৰা হয়। সেইকাৰণে আমি সম্পদ অপচয় সম্পৰ্কে সতৰ্ক হোৱা
উচিত। উদাহৰণস্বৰূপে, ধাতু খনন কাৰ্যৰ সময়ত যথেষ্ট ধাতুমল নিৰ্গতৰ ফলত পৰিবেশ প্ৰদূষণ
হয়। গতিকে সম্পদৰ পৰিকল্পিত ব্যৱস্থাপনাৰ বাবে আবৰ্জনাৰ নিৰাপদ নিষ্কাশনৰও প্রয়োজন
আছে।

পৰিবেশ হিতৈষী হ’বলৈ তোমাৰ কি কি অভ্যাসৰ পৰিবৰ্তন কৰিব পাৰা?
ক্ষন্তেকীয়া উদ্দেশ্যেৰে সম্পদ আহৰণ কৰাৰ সুবিধা কি হ'ব পাৰে?

সম্পদৰ এনেধৰণৰ সুবিধাৰ পৰা দীৰ্ঘম্যাদী ব্যৱহাৰৰ সুবিধাবোৰ কেনেকৈ পাৰ্থক্য কৰিবা?

সম্পদসমূহৰ সমভাৱে বিতৰণ হ’ব লাগে বুলি কিয় ভাবা ? আমাৰ প্ৰাকৃতিক সম্পদসমূহৰ
সমবিতৰণৰ বিৰুদ্ধে কি শক্তিয়ে কাম কৰি আছে?

16.2 বনাঞ্চল আৰু বন্যপ্ৰাণী ([001২]"৪']'5 AND WILDLIFE)

বনাঞ্চলসমূহ হ’ল জৈৱ বৈচিত্ৰ্যৰ TVA! কোনো এডোখৰ ঠাইত থকা বিভিন্ন প্রজাতিৰ
জীৱসমষ্টিক জৈৱ বৈচিত্ৰ্য বুলি কোৱা হয়। এই জীৱ সমষ্টিৰ প্ৰতিটো জীৱ যেনে --- বেক্টেৰিয়া,
ভেকুৰ, ঢেকীয়া, সপুষ্পক উদ্ভিদ, কৃমি, পতংগ, পক্ষী, সৰীসৃপ ইত্যাদিবোৰ অতি প্রয়োজনীয়।
এই জৈৱবৈচিত্ৰ্যসমূহ সংৰক্ষণৰ প্রধান লক্ষ্য হ’ল ইহঁতক বিলুপ্ত বা বিনাশ নোহোৱাকৈ ৰক্ষা
কৰি থকা। বিভিন্ন পৰীক্ষা নিৰীক্ষা আৰু ক্ষেত্র অধ্যয়নৰ পৰা দেখা গৈছে যে জৈৱবৈচিত্ৰ্য
বিনাশৰ ফলত প্রাকৃতিক ভাৰসাম্য বিনষ্ট হৈছে।

প্রাকৃতিক সম্পদৰ VISA 269

--- Page 277 ---
270

16.2.1 অংশীদাৰসমূহ (Stakeholders)

a এইছ

RK

m তোমালোকে বনাঞ্চলৰ পৰা পোৱা সম্পদসমূহৰ এখন তালিকা প্রস্তুত কৰা।

= বনাঞ্চলৰ কাষৰীয়া ঠাইত বসবাস কৰা মানুহবোৰে কেনেধৰণৰ সম্পদ ব্যৱহাৰ কৰে
বুলি ভাবা?

৷ _ বনাঞ্চলত বাস কৰা এজন মানুহে কি ব্যৱহাৰ কৰে বুলি ভাবা?

৷=_ তোমালোকৰ সহপাঠীৰ লগত এই প্রয়োজনসমূহৰ পাৰ্থক্য আছে নে নাই আলোচনা
কৰা আৰু কাৰণ বিচাৰ কৰা।

আমি সকলোৱে বিভিন্ন ধৰণৰ বনজ সম্পদ ব্যৱহাৰ কৰো। কিন্তু বনজ সম্পদৰ ওপৰত
আমাৰ নিৰ্ভৰশীলতা বিভিন্ন ধৰণৰ। আমি কিছুমানে ইয়াৰ বিকল্প - ব্যৱহাৰ কৰো কিছুমাণে
নকৰে। যেতিয়া আমি বনজ সম্পদ সংৰক্ষণৰ কথা বিবেচনা কৰো তেতিয়া আমি ইয়াৰ অংশীদাৰ
কোন তাক চাব লাগিব-_
() বনাঞ্চলত বা বনাঞ্চলৰ কাষৰীয়া অঞ্চলত বসবাস কৰা মানুহবোৰ বনজ সম্পদৰ
ওপৰত SPT | (চিত্ৰ- 16.2)
(i) ভূমিৰ গৰাকী আৰু চৰকাৰৰ বনবিভাগে বনজ সম্পদৰ নিয়ন্ত্ৰণ কৰে।
Gi) বনাঞ্চলত নিৰ্ভৰশীল নোহোৱা অথচ বিভিন্ন বনজ সম্পদৰ পৰা কাগজ প্রস্তুত আৰু
‘টেণ্ড’ পাতৰ পৰা ‘বিড়ি’ (01019) তৈয়াৰ কৰা উদ্দ্যোগপতিবোৰ।

(iv) বন্যপ্ৰাণী আৰু প্ৰকৃতিপ্ৰেমী ব্যক্তিবোৰ যি প্ৰকৃতিক এক সুন্দৰভাৱে সজাই ৰাখিব
বিচাৰে।

উল্লেখ কৰা এই মানুহবোৰে বনাঞ্চলৰ পৰা প্রকৃততে কি আহৰন
কৰিব পাৰে তাক আলোচনা কৰো আহা। বনাঞ্চলৰ স্থানীয়
বাসিন্দাসকলে বহু প্ৰয়োজনীয় সম্পদ যেনে--- যথেষ্ট পৰিমাণৰ খৰি,
সৰু সৰু কাঠ, খেৰ আদি বনাঞ্চলৰ পৰাই আহৰন কৰে। ঘৰ সাজিবৰ
বাবে বীহ, খাদ্যবস্তু গোটাই ৰাখিবৰ বাবে টুকুৰি সাজিবলৈও বীহ ব্যৱহাৰ
কৰে। কৃষি কাৰ্যত, মাছ মাৰিবলৈ আৰু চিকাৰ কৰিবলৈ যথেষ্ট পৰিমাণৰ
কাঠ ব্যৱহাৰ কৰে। ইয়াৰোপৰি মাছ ধৰাৰ বাবে আৰু চিকাৰৰ বাবে
বনাঞ্চলসমূহক প্ৰধান ক্ষেত্র হিচাপে ব্যৱহাৰ কৰি আহিছে। ফলমূল,
৷ বাদাম, ওষধ আদিও বনাঞ্চলসমূহৰ পৰাই সংগ্ৰহ কৰে। এই অঞ্চলৰ
বাসিন্দাবোৰে বনাঞ্চলবোৰক গৰু-ম’হৰ চৰণীয়া পথাৰ হিচাপে ব্যৱহাৰ
কৰাৰ উপৰিও ইয়াৰ পৰাই খাদ্য আহৰন কৰে।

এনেদৰে বনজ সম্পদসমূহ ব্যৱহাৰ কৰাৰ ফলত সম্পদসমূহ শেষ হৈ যাব বুলি তোমালোকে
ভাৱা নেকি? পাহৰি নাযাবা যে বনাঞ্চল অধিগ্ৰহণ কৰা বৃটিছসকল ভাৰতলৈ অহাৰ আগতে
কিছুমান মানুহে অৰণ্যসমূহত বহু শতিকাজুৰি বসবাস কৰি আহিছিল। তেতিয়াই মানুহবিলাকে
ইয়াৰ পৰা৷ সম্পদসমূহ সুপৰিকল্পিতভাবে ব্যৱহাৰ কৰি আহিছিল। বৃটিছসকলে বনাঞ্চল নিয়ন্তণ
কৰিবলৈ লোৱাৰ পাছত (নিজৰ Comms পূৰণৰ বাবে তেওঁলোকে জধে-মধে বনজ সম্পদ
ব্যৱহাৰ কৰিছিল) এই মানুহবিলাকৰ ব্যৱহাৰ উপযোগী বনাঞ্চল কমি গ’ল, যাৰ ফলত তেওঁলোকৰ
মাজতো বনজ সম্পদৰ জধে-মধে ব্যৱহাৰ কৰা প্ৰৱণতা কিছু পৰিমাণে আহি পৰিল। দেশ
স্বাধীন হোৱাৰ পিছত বন বিভাগে বনাঞ্চলৰ দায়িত্ব ল’লৈ যদিও অৰণ্য অঞ্চলৰ স্থানীয়
বাসিন্দাসমূহৰ স্থানিক জ্ঞান আৰু প্ৰয়োজনবোৰৰ প্রতি আওকান কৰি আহিছে। ইয়াৰ ফলত
বনবিভাগৰ বৃহৎ অঞ্চলৰ অৰণ্য এক বৃক্ষ অৰণ্য যেনে পাইন অৰণ্য, শাল অৰণ্য, ইউক্লিপ্‌টাছ্‌
অৰণ্য আদি গঢ়ি উঠিছে। ইয়াৰ কাৰণে প্রথমে বৃহৎ অঞ্চলৰ অৰণ্য ধ্বংস কৰিব লগা হৈছিল।
এনে ধ্বংস কাৰ্যৰ ফলত বহুতো স্থানিক জৈৱ বৈচিত্ৰ্য লুগু হৈছিল। ইয়াৰোপৰি স্থানীয় বাসিন্দাবোৰৰ

বিজ্ঞান

--- Page 278 ---
প্রয়োজনীয় সম্পদ যেনে--- ঘাঁহৰ কাৰণে গছৰ পাত, SAL কাৰণে শাক-বন, খাদ্যৰ কাৰণে
গছৰ ফলমূল আদি অৰণ্যৰ পৰা নোহোৱা হৈ গ’ল। বৃক্ষৰোপনৰ যোগেদি এনেবোৰ উদ্ভিদৰপৰা
নিৰ্দিষ্ট কিছুমান দ্রব্যৰ উৎপাদনভিত্তিক উদ্যোগৰ প্রয়োজন আছে আৰু বনবিভাগৰ ৰাজহৰ বাবে
এইবোৰ অন্যতম CH |
তোমালোকে অৰণ্যসমূহৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি কিমান উদ্যোগ গঢ়ি উঠিছে জানানে? অতি
কমেও us কাগজ, লা আৰু খেলৰ সামগ্ৰী উৎপাদনৰ উদ্যোগৰ বিষয়ে উনুকিয়াব পাৰি।

= ভৰ [ৰা
= এনে উদ্যোগবোৰৰ দীৰ্ঘদিনৰ বাবে বহন ক্ষমতা আছেনে আলোচনা কৰা নতুবা এনে
উদ্যোগবোৰৰ পৰা উৎপাদিত বস্তুবোৰৰ ব্যৱহাৰ নিয়ন্ত্ণ কৰাৰ প্ৰয়োজন আছেনে?

উদ্যোগবোৰে কাৰখানাৰ কেঁচা সামগ্ৰীৰ কাৰণে এই অৰণ্যবোৰৰ ওপৰতেই নিৰ্ভৰ কৰি আহিছে।
একশ্ৰেণী মানুহে এই কেঁচা সামগ্ৰীসমূহ কম হাৰত ক্ৰয় কৰি যথেষ্ট লাভান্বিত হৈছে। স্থানীয়
বাসিন্দাবোৰৰ তুলনাত উদ্যোগপতিবোৰ বেছি প্রভাৱশালী; কিন্তু কোনো বিশেষ অৰণ্য অঞ্চলৰ
বহনক্ষমতাৰ প্রতি তেওঁলোক আগ্রহশীল নহয়৷ উদাহৰণ স্বৰূপে--- কোনো অঞ্চলৰ সকলোবিলাক
শালগছ কাটি পেলোৱাৰ পাছত শালকাঠৰ বাবে তেওঁলোকে বহু আঁতৰৰ বনাঞ্চললৈ যাব।
ভৱিষ্যত প্রজন্মৰ বাবে এইবোৰ সম্পদ ৰাহি কৰি পৰ্যাণ্ড পৰিমাণৰ সম্পদ আহৰন কৰিব লাগে
বুলি তেওঁলোকৰ কোনো ব্যৱসায়িক স্বাৰ্থ নাথাকে। স্থানীয় বাসিন্দাবোৰেও এনেধৰণে

শেষত আমি প্রকৃতি আৰু বন্যপ্রাণীপ্রেমীসকলৰ বিষয়ে আলোচনা কৰে৷ আহী | প্ৰকৃতিপ্ৰেমী
আৰু বন্যপ্রাণীপ্রেমীসকলৰ জীৱনশৈলী অৰণ্যৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল নহয় কিন্তু পৰিবেশ
ব্যৱস্থাপনাত তেখেতলোকে গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা আগবঢ়াই আহিছে। বন্যপ্ৰাণী সংৰক্ষকসকলে
প্রথম অৱস্থাত ডাঙৰ প্ৰাণী যেনে--- সিংহ, বাঘ, হাতী আৰু গঁড় আদিৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ
কৰিছিল। বৰ্তমান তেওঁলোকে জৈৱ-বৈচিত্ৰ্য সংৰক্ষণ কৰাটো প্ৰয়োজনীয় হৈ পৰিছে বুলি উপলব্ধি
কৰিছে। কিন্তু আমি অৰণ্য ব্যৱস্থাত মানুহো অংশ হিচাপে বিবেচনা কৰিব নোৱাৰো নে? অৰণ্যৰ
স্থানীয় বাসিন্দাসকলে পৰম্পৰাগতভাৱে বন আৰু বন্যপ্ৰাণী সংৰক্ষণ কৰ৷ নীতিৰ বহুতো উদাহৰণ
আছে। যেনেকৈ ৰাজস্থানৰ ‘বিষ্ণুই’ সম্প্ৰদায়ৰ লোকসকলে পৰস্পৰাগতভাৱে ধৰ্মীয় প্ৰথাত
অৰণ্য আৰু বন্যপ্রাণীসমূহ সংৰক্ষণ কৰি আহিছে। ভাৰত চৰকাৰে বন্যপ্ৰাণী সংৰক্ষণৰ কাৰণে
‘অমৃতা দেৱী বিষ্ণু বন্যপ্ৰাণী সংৰক্ষণ ৰাষ্ট্ৰীয় বঁটা অমৃতাদেৱী বিষ্ণুইৰ স্মৃতিত ঘোষণা কৰিছে।
ৰাজস্থানৰ যোধপুৰৰ ওচৰৰ ‘খেজৰালি’ গাৱত খেজ্ৰি গছবিধক ৰক্ষাৰ কাৰণে 1731 চনত
অমৃতাদেৱীয়ে আন 363 গৰাকী ব্যক্তিৰ সৈতে প্রাণ আহুতি দিছিল।

বিভিন্ন অধ্যয়নৰ পৰা দেখা গৈছে যে অৰণ্যসমূহৰ পৰস্পৰাগত ব্যৱহাৰৰ বিপক্ষে পক্ষপাতমূলক
বিচাৰৰ কোনো ভিত্তি নাই। উদাহৰণস্বৰূপে, বৃহৎ হিমালয় ৰাষ্ট্ৰীয় উদ্যানৰ সংৰক্ষিত অঞ্চলত
Bay তৃণভূমি অঞ্চল আছে যিবোৰ গ্ৰীষ্মকালত ভেড়াৰ চৰণীয়া পথাৰ হিচাপে ব্যৱহাৰ হৈ
আহিছিল। প্রতিটো গ্ৰীষ্ম কালতে ইয়াত অঘৰী ভেড়াপালক বিলাকে ভেড়া চৰাইছিল। এই
অঞ্চল ৰাষ্ট্ৰীয় উদ্যান হিচাপে ঘোষণা হোৱাৰ পিছত এনেধৰণৰ কাৰ্য বন্ধ হৈছিল। এতিয়া এই
তৃণভূমি অঞ্চলত দেখা গৈছে যে নিয়মীয়াকৈ ঘাঁহ খোৱা বন্ধ হোৱাৰ ফলত ইয়াত গজা ঘাঁহবোৰ
প্রথমে অধিক ওখ হৈ পৰে আৰু পিছত পৰি যায়, ফলত নতুন ঘাঁহ গঁজি উঠাত বাধাপ্রাপ্ত হয়।

সংৰক্ষিত অঞ্চলবোৰত স্থানীয় বাসিন্দাবোৰক জোৰ-জুলুম কৰি আঁতৰাই ইয়াৰ দীৰ্ঘম্যাদী

প্ৰাকৃতিক সম্পদৰ বাৱসহাপনা

Di} |

--- Page 279 ---
| {৮}

কৃতকাৰ্যতা লাভ কৰিব নোৱাৰি। সংৰক্ষিত অঞ্চলবোৰৰ কিবা ক্ষতি হোৱাৰ কাৰণে কেৱল
স্থানীয় বাসিন্দাবোৰক দায়ী কৰিব নোৱাৰি। অৰণ্য ধ্বংসৰ মূলকাৰক হিচাপে উদ্যোগীকৰণ, বা
বৃহৎ প্রকল্প যেনে অট্টালিকা, ৰাস্তা-ঘাট বা ‘বান্ধ’ নিৰ্মাণ আদিক অস্বীকাৰ কৰিব নোৱৰি। বিভিন্ন
ঠাইৰ পৰা অহা পৰ্যটকসকল বা তেওঁলোকৰ সুবিধাৰ্থে লোৱা ব্যৱস্থাপনাৰ বাবেও সংৰক্ষিত
অঞ্চলসমূহৰ অৱক্ষয় হ'ব পাৰে।

আমি মানুহৰ হস্তক্ষেপক অৰণ্য দৃশ্যপটৰ অংশ হিচাপে গ্ৰহণ কৰিব লাগিব। এনে ক্ষেত্রত
কেনে ধৰণৰ ব্যৱস্থাপনা ল’ব লাগিব? পৰিবেশৰ ক্ষতি নোহোৱাকৈ আৰু বিকাশ সাধিব পৰাকৈ
আমি প্রাকৃতিক সম্পদসমূহ পৰিকল্পিতভাৱে ব্যৱহাৰ কৰা উচিত। অন্য অর্থত অৰ্থনৈতিক
বিকেন্দ্ৰীকৰণ কৰি স্থানীয় জনসাধাৰণ লাভান্বিত হোৱাকৈ পৰিবেশ সংৰক্ষণৰ ব্যৱস্থা কৰিব
লাগে। অর্থনৈতিক আৰু সামাজিক বিকাশৰ পৰা পৰিবেশ সংৰক্ষণ হ'ব নে বিনষ্ট হ'ব তাক
জানিব পৰা যায়। পৰিবেশ মানে কিছু সংখ্যক উদ্ভিদ আৰু প্রাণী সংগ্ৰহকে নুবুজায়। পৰিবেশৰ
এক বিশাল আৰু সংমিশ্ৰিত স্থিতি আছে। যাৰপৰা আমি ব্যৱহাৰৰ বাবে ব্যাপক প্রাকৃতিক সম্পদ
পাই থাকো। আমি আমাৰ অৰ্থনৈতিক আৰু সামাজিক বিকাশৰ কাৰণে আমাৰ প্রয়োজন পূৰাব
পৰাকৈ সাৱধানতাৰে ইয়াক ব্যৱহাৰ কৰিব লাগিব।

16.2.2 বহনক্ষম Seal (Sustainable Management)

অংশীদাৰসকলৰ অৰণ্য ব্যৱস্থাপনাৰ উদ্দেশ্য একে হয়নে নহয় আমি এই সম্পৰ্কেও বিবেচনা
কৰাতো উচিত হ’ব। বনজ সম্পদবোৰ বজাৰ মূল্যতকৈ বহুত কমত উদ্যোগবোৰৰ কাৰণে SA
কৰা হয়, অথচ স্থানীয় বাসিন্দাবোৰক এইবোৰৰপৰা বঞ্চিত কৰা হয়। অৰণ্যৰ পৰা স্থানীয়
বাসিন্দাসকলক নিলগাই ৰখাৰ অভিসন্ধি নাশ কৰিবলৈ প্রাথমিক পৰ্যায়ৰ প্রচেষ্ট৷ হিচাপে চিপকো
আন্দোলন (Chipko Andolan) গঢ় লৈ উঠিছিল। 1970 চনত গাৰোৱাল (Garhwal) পাহাৰৰ
উচ্চ অঞ্চল অতি ভিতৰুৱা গাঁও ‘ৰেনি’ (Reni) ত প্ৰথমে এই আন্দোলনৰ সূত্ৰপাত হৈছিল।
গাঁৱৰ ওচৰত থকা এখন অৰণ্যৰপৰা কাঠৰ ঠিকাদাৰে কাঠ কাটিব খুজিছিল — ইয়াকে লৈ
গাঁওবাসী আৰু কাঠৰ ঠিকাদাৰবিলাকৰ মাজত সংঘৰ্ষ ঘটিছিল। গাঁওৰ পুৰুষসকল গাঁৱত নথকা
দন এটাত ঠিকাদাৰৰ বনুৱাবোৰে গছ কাটিবলৈ আহিছিল। সংকল্পবদ্ধ হৈ গাঁৱৰ মহিলাসকলে
বনাঞ্চললৈ আহি গছবোৰক সাবতি ধৰি বনুৱাবোৰক গছ কটাৰ পৰা বাধা দিছিল। বিফল হৈ
কাদাৰ আৰু বনুৱাসকল ঘূৰি যাবলগীয়া হৈছিল।
এনেধৰণে প্রাকৃতিক সম্পদ নিয়ন্ত্ৰণৰ সংগ্ৰামৰ মাজতে সম্পদসমূহৰ সংৰক্ষণৰ কথা
লুকাই আছে। কি উপায় অৱলম্বন কৰা হৈছিল সেয়া বিচাৰ্য বিষয় আছিল। ঠিকাদাৰবোৰে গছ
কাটি চিৰদিনৰ বাবে অৰণ্য ধ্বংস কৰিলেহেঁতেন | ASAP গছৰডালবোৰ পৰম্পৰাগতভাবে
কাটি পাতবোৰ চিঙি দিছিল আৰু নিৰ্দিষ্ট সময়ত ইয়াৰ পোখা মেলিবলৈ দিছিল। অতি কম
সময়ৰ ভিতৰতে চিপকো আন্দোলন বিভিন্ন সম্প্ৰদায়ৰ মাজত বিয়পি পৰিছিল। সংবাদ মাধ্যমৰ
যোগেদি ই সম্প্ৰচাৰিত হৈছিল আৰু বনসম্পদৰ ব্যৱহাৰৰ ক্ষেত্রত সৰ্বাধিক গুৰুত্ব কিহত
দিব সেই কথা চৰকাৰে পুনৰ বিবেচনা কৰিবলগীয়া হৈছিল। অভিজ্ঞতাৰ পৰা মানুহবোৰে জানিছিল
যে অৰণ্য ধ্বংসৰ ফলত আমাৰ সম্পদ অপচয় হোৱাই নহয় মাটিৰ গুণ আৰু পানীৰ উৎসবোৰো
কমি যায়। এনেকৈ স্থানীয় মানুহবোৰে অৰণ্য ব্যৱস্থাপনাত অৰিহণা যোগাইছিল।
অৰণ্য ব্যৱস্থাপনাত মানুহৰ ভূমিকা ৪ এক উদাহৰণ
1972 চনত পশ্চিমবংগ বনবিভাগে ৰাজ্যখনৰ দক্ষিণ পশ্চিম জিলাসমূহৰ শাল গছৰ
বনাঞ্চল (Sal 107690) ৰ অৱক্ষয়ৰ দায়িত্ব স্বীকাৰ কৰিছিল। পৰম্পৰাগত তদাৰক আৰু পৰিচালন

বিজ্ঞান

--- Page 280 ---
ব্যৱস্থাই স্থানীয় লোকক প্ৰশাসনৰপৰা সম্পূৰ্ণৰূপে বিচ্ছিন্ন কৰিছে। যাৰ কাৰণে বন বিভাগ
আৰু গাঁওবাসীৰ মাজত সংঘৰ্ষ হৈছিল। অৰণ্য আৰু মাটি-বাৰী সংক্ৰান্তীয় সংঘৰ্ষৰ ফলত
নক্সালপন্থীৰ সামৰিক কৃষক আন্দোলন গঢ়ি উঠিছিল।

সেইমৰ্মে বনবিভাগে কৌশল সলনি কৰি মিডনাপুৰ জিলাৰ আৰাবাৰি ফৰেষ্ট (Arabari
Forest) অঞ্চল গঢ়ি তুলিছিল। এজন দূৰদৃষ্টিসম্পন্ন বন বিষয়া AK. Banerjee আৰু গীওবাসী
লগ লাগি 1.272 হেক্টৰৰ অতিকৈ অবক্ষয়প্ৰাপ্ত শাল গছৰ বনাঞ্চল ৰক্ষা কৰিছিল। ইয়াৰ কাৰণে
গীওবাসীক বৃক্ষৰোপন (Silviculture) আৰু সম্পদ চপোৱাৰ কাৰণে নিয়োগ কৰিছিল, চপোৱা
সম্পদৰ 25% তেওঁলোকক দিছিল আৰু নূন্যতম খৰচৰ বিনিময়ত খৰি, গৰু-ম'হৰ খাদ্য আদিৰ
যোগান ধৰিছিল। স্থানীয় ৰাইজৰ সক্ৰিয় আৰু পূৰ্ণ সহযোগিতাৰ ফলত 1983 চনত আৰাবাৰীৰ
শাল বনাঞ্চল পুনৰুদ্ধাৰ হ’ল। পোনতে মূল্যহীন বুলি ভবা এই বনাঞ্চলৰ মূল্য প্রায় 12.5কোটি
টকা VACA |

কাৰ্যকলাপ-16.7

= বনাঞ্চল ধ্বংসত নিম্নোক্ত বিষয়সমূহৰ অৰিহণাৰ বিষয়ে পৰ্য্যালোচনা কৰা--
(a) ৰাষ্ট্ৰীয় উদ্যানসমূহত পৰ্যটকৰ বাবে সজা জিৰণী ঘৰ।
(b) ৰাষ্ট্ৰীয় উদ্যানত ঘৰচীয়া জন্তু চৰোৱা কাৰ্য।
(০) ৰাষ্ট্ৰীয় উদ্যানত পৰ্যটকে পেলোৱা প্লাষ্টিক বটল/মোনা।

বন আৰু বন্যপ্রাণীসমূহ কিয় সংৰক্ষণ কৰিব লাগে?
বনাঞ্চল সংৰক্ষণ সম্পৰ্কে মতামত আগবঢ়োৱা।

16.3 সকলোৰে বাবে পানী (WATER FOR ALL)

কাৰ্যকলাপ-16.8
৷" মহাৰাষ্ট্ৰৰ জল উদ্যান (Water Park) ৰ কাষৰীয়া ঠাইত দীৰ্ঘদিন ধৰি মানুহে পানীৰ

সংকটত ভুগি আহিছে। ইয়াত সৰ্ব্বোচ্চ অনুপাতত পানী ব্যৱহাৰৰ কাৰণে এনে
সংকটত ভূগিছে নেকি পৰ্যালোচনা কৰা।
সকলোবিলাক স্থলচৰ জীৱৰ কাৰণে পানী অতি আৱশ্যকীয় বস্তু। আমি নৱম শ্ৰেণীত
পানী যে অত্যন্ত লাগতিয়াল সম্পদ, জলচক্ৰ আৰু মানুহৰ বিভিন্ন কাৰ্যৰ ফলত পানীৰ প্ৰদূষণ
হয় এই বিষয়ে পঢ়ি আহিছে ইয়াৰোপৰি মানুহৰ বিভিন্ন হস্তক্ষেপৰ ফলতো বিভিন্ন ঠাইত
পানীৰ সহজলভ্যতাৰ পৰিবৰ্তন ঘটে।

কাৰ্যকলাপ-16.9
= মানচিত্ৰৰ সহায়ত ভাৰতৰ বৰষুণৰ পৰিমাণ নিৰ্ণয় কৰা।

= মানচিত্ৰৰ সহায়ত কোন কোন ঠাইত পানী বেছিকৈ আৰু কমকৈ পোৱা যায় নিৰ্দ্ধাৰণ
কৰা৷।

প্রাকৃতিক সম্পদৰ বাৱসাপনা

273

--- Page 281 ---
অধিক জানিবলৈ হ’লে

274

উপৰোক্ত কাৰ্যকলাপৰ পাছত পানী সংকট হোৱা ঠাই আৰু দৰিদ্ৰতাৰ মাজত সম্পৰ্ক আছে বুলি
জানিলে আচৰিত হবা নেকি?

ভাৰতবৰ্ষৰ বিভিন্ন ঠাইত পানীৰ প্ৰাপ্তি সেই ঠাইত হোৱা বৰষুণৰ পৰিমাণৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ
নকৰে। মৌচুমী বায়ুৰ প্ৰভাৱৰ ফলত ভাৰতবৰ্ষত বৰষুণ হয়। সেইকাৰণে বছৰৰ নিৰ্দিষ্ট কেইটামান
মাহতহে বৰষুণৰ পৰিমাণ বেছিকৈ হয়। প্ৰকৃতিৰ মৌচুমীৰ অতিশয় প্রভাৱ থকা সত্বেও মাটিৰ
উপৰিভাগত গছ-গছনি কমি যোৱা, বেছি পানীৰ প্ৰয়োজন হোৱা শস্যৰ খেতি, ও্দ্যোগিক
ক্ষেত্ৰৰ আৱৰ্জনা আৰু নগৰ অঞ্চলৰ আৱৰ্জনাৰ ফলত হোৱা প্রদূষণ আদিৰ বাবে ভূগৰ্ভৰ জলভাগৰ
বহনক্ষমতা কমি গৈছে। পুৰণিকালৰ পৰা ভাৰতৰ বিভিন্ন ঠাইত জলসিঞ্চনৰ কাৰণে নদীবান্ধ
(Dam), পুখুৰী আৰু নলবোৰ ব্যৱহাৰ কৰি অহা হৈছে। অৱশ্যে এইবোৰ স্থানীয়ভাৱে লোৱা
ব্যৱস্থাপনা এনেবোৰ ব্যৱস্থাপনাই দৈনন্দিন ব্যৱহাৰৰ বাবে আৰু খেতিপথাৰত বছৰটোৰ বাবে
পানীৰ যোগান ধৰি আহিছিল। এই সংগৃহীত পানীভাগ নিয়ন্ত্রিতভাৱে ব্যৱহাৰ কৰা হৈছিল আৰু
দশক বা শতিকাজুৰি লাভ কৰা অভিজ্ঞতাৰ ভিত্তিত খেতিপথাৰত ইয়াক প্রয়োগ কৰা হৈছিল।
এই জলসিঞ্চন প্ৰক্ৰিয়া স্থানীয় ব্যৱস্থা (Local afair) আছিল।

বৃটিছসকলৰ আগমনৰ পাছত আন বহুতো ব্যৱস্থা সাল সলনি ঘটাৰ দৰে এই ধৰণৰ জলসিঞ্চন
পদ্ধতিবোৰৰো সলনি হৈছিল। বৃহত প্রকল্পৰ ধাৰণা যেনে বৃহত নদীবান্ধ আৰু সুদীৰ্ঘপথ চমু
কৰাৰ উপায় নিৰ্ণয় কৰিছিল বৃটিছসকলেই আৰু স্বাধীন ভাৰতৰ প্ৰথম চৰকাৰেও ইয়াক প্ৰয়োগ
কৰিছিল। এই ধৰণৰ বৃহৎ প্ৰকল্পবোৰ প্রয়োগ হোৱাৰ ফলত স্থানীয় জলসিঞ্চন পদ্ধতিবোৰৰ
গুৰুত্ব কমি আহিল। বৃহৎ প্রকল্পবোৰৰ প্ৰশাসনিক ব্যৱস্থা চৰকাৰে লোৱাৰ লগে লগে স্থানীয়
মানুহবোৰৰ স্থানীয় পানীৰ উৎসবোৰৰ ওপৰত নিয়ন্ত্ৰণ নোহোৱা হৈ গ'ল।

চাৰিশ বছৰৰ আগৰ পৰাই হিমাচল প্রদেশত স্থানীয় জলসিঞ্চন পদ্ধতি Kulh ব্যৱহৃত হৈ আছে। পাহাৰীয়া নদীৰ
পৰা বৈ অহা পানীভাগ কৃত্ৰিমভাৱে খন্দা কিছুমান নলাইদি বোৱাই লৈ গৈ পাহাৰৰ নামনি অঞ্চলৰ গাঁওবোৰত
বিতৰণ কৰিছিল। এই Kulh বোৰৰ ব্যৱস্থাপনাৰ ওপৰত গাঁওবাসীৰ মাজত সাধাৰণ চুক্তি আছিল।

আমোদজনকভাৱে খেতিৰ দিনত প্ৰথমে Kulh ৰ পৰ৷ আটাইতকৈ দূৰত অৱস্থিত গাঁওবাসীয়ে Kulh ৰ পানী
ব্যৱহাৰ কৰিছিল। পাছতহে ক্ৰমান্বয়ে উচ্চতাত থকা গাঁওবাসীয়ে ব্যৱহাৰ কৰিব পাৰিছিল। মাত্ৰ দুজন বা তিনিজন
মানুহে এই Kulh ব্যৱস্থাপনাৰ দায়িত্ব লৈছিল আৰু তেখেতসকলক গাওঁবাসীয়ে wal দিছিল। জলসিঞ্চনৰ
উপৰিও Kulh ৰ পানী ছেকি মাটিলৈ খান্দি পঠাই দিছিল। এই Kulh ৰ ব্যৱস্থা জলসিঞ্চন বিভাগৰ হাতত দায়িত্ব
অৰ্পন কৰাৰ পাছত ই লুপ্তপ্ৰায় হ’ল আৰু আগৰ দৰে সৌহাদ্যপূৰ্ণভাৱে পানীৰ বিতৰণ ব্যৱস্থা নোহোৱা হ’ল।

16.3.1 নদীবান্ধ (Dams)

আমি নদীবান্ধ নিৰ্মাণ কিয় বিচাৰো? বৃহৎ নদীবান্ধবোৰে মাত্ৰ পানী সঞ্চিত কৰি জলসিঞ্চন
যোগান ধৰিব পাৰে এনে নহয়, ইয়াৰপৰা বিদ্যুৎ উৎপাদন কৰিব পাৰি। এই বিষয়ে আমি আগৰ
পাঠত আলোচনা কৰি আহিছে। নলা বা খাল খান্দি এই নদীবান্ধবোৰৰ পৰা যথেষ্ট পৰিমাণৰ
পানী বহুদূৰলৈকে যোগান ধৰিব পৰা যায়। উদাহৰণস্বৰূপে ৰাজস্থানৰ ‘Indira Gandhi Cannal'
ৰ সহায়ত বৃহত অঞ্চলত পানী যোগান ধৰি আহিছে। কিন্তু এই জলভাগৰ অপৰব্যৱস্থাপনাৰ
ফলত APS জনসাধাৰণ ইয়াৰ পৰা বঞ্চিত হৈ আহিছে। পানীৰ সমবিতৰন নোহোৱাৰ কাৰণে
ইয়াৰ উৎসৰ ওচৰত থকা মানুহে এই পানী অতিকৈ প্রয়োজনীয় খেতি যেনে কুঁহিয়াৰ, ধান

বিজ্ঞান

--- Page 282 ---
আদিলৈ যোগান ধৰাৰ ফলত নামনি অঞ্চলৰ মানুহে পানী যোগান নাপায়। পানী যোগানৰ
সুবিধাৰপৰা বঞ্চিত CR ye হোৱা এইবিলাক মানুহৰ লগতে বান্ধ নিৰ্মাণ আৰু পানী
যাবলৈ খাল খান্দোতে যিসকল মানুহক স্থানান্তৰিত কৰা হৈছিল সেইসকল মানুহৰ দুখ আৰু
অসন্তুষ্টি যোগ হৈছে।

বৃহৎ নদীবান্ধ নিৰ্মাণৰ Reales বিষয়ে আমি আগৰ পাঠত উল্লেখ কৰি আহিছে৷।
যিদৰে গংগা নদীৰ ওপৰত থকা টেহৰাই নদীবান্ধ (Tehri Dam) নিৰ্মাণৰ বিৰুদ্ধে জনমত উঠিছিল।
নৰ্মদা নদীৰ ওপৰত নিৰ্মাণ কৰা ‘সৰোৱৰ SA'S উচ্চতা বৃদ্ধিৰ বিৰুদ্ধে নৰ্মদা বচাওঁ আন্দোলনৰ
(Narmada Bacho Andolan -Save the Narmada movement) বিষয়ে নিশ্চয়
তোমালোকে শুনিছা। বৃহত নদীবান্ধ নিৰ্মাণৰ কিছুমান সমস্যা আছে--

(i) সামাজিক সমস্যা (Social Problem) নদীবান্ধ নিৰ্মাণৰ ফলত কৃষক আৰু জনজাতীয়
লোকক স্থানান্তৰিত কৰা হয়। তেওঁলোক যথোপযুক্ত ক্ষতিপূৰণ নাইবা পুনঃসংস্থাপনৰ
পৰা বঞ্চিত হৈ থাকে।

(i) অৰ্থনেতিক সমস্যা (Economic Problems) বৃহত নদীবান্ধ নিৰ্মাণত যথেষ্ট অৰ্থৰ
আৱশ্যক হয়। এই অৰ্থভাগ ৰাজহুৱা অৰ্থ (Public money) । উপযুক্ত লাভ নোহোৱাৰ
কাৰণে জনসাধাৰণৰ অৰ্থনৈতিকভাৱে ক্ষতি হয়।

(ii) পৰিবেশ সমস্যা (Environmental Problem) নদীবান্ধ নিৰ্মাণস্থলীত যথেষ্ট অৰণ্য
ধ্বংস কৰাৰ লগতে ইয়াৰ Ape জৈৱবৈচিত্ৰ্যৰ জীৱনলৈ ভাবুকি নামি আহে।

যি ঠাইত এনেধৰণৰ বহুমুখী প্রকল্প স্থাপন কৰা হয়, তেনে ঠাইত বসবাস কৰা মানুহবোৰ
সাধাৰণতে অতি দুখীয়া আৰু জনজাতীয় লোক। এনে প্রকল্পৰ পৰা এইবিলাক মানুহৰ কোনো
লাভালাভ নহয়। নিজৰ মাটি আৰু অৰণ্যভাগৰ উপযুক্ত ক্ষতিপূৰণ নাপায়। নিজৰ ন্যায্যপ্রাপ্তিৰ
কাৰণে 1970 চনত Tawa Dam ৰ নিৰ্মাণ সময়ত স্থানান্তৰিত হোৱা লোকসকলে নায্য প্রাপ্য
বিচাৰি আজিও যুঁজ দিব লগা হৈছে।

16.3.2 পানী সঞ্চয়ন (Water Harvesting)

জলবিভাজিকা ব্যৱস্থাপনাৰ (Water shed management) দ্বাৰা মাটি আৰু পানী সংৰক্ষণ
কৰি জৈৱভৰ (biomas) উৎপাদন বৃদ্ধি কৰা হয়। ইয়াৰ লক্ষ্য হৈছে প্ৰাথমিক সম্পদ যেনে মাটি
আৰু পানীৰ বিকাশ ঘটোৱা। এই মাটি আৰু পানীৰ বিকাশ ঘটিলে দ্বিতীয় স্তৰৰ সম্পদ যেনে
উদ্ভিদ আৰু প্রাণীৰ উৎপাদন বৃদ্ধি হয়। ইয়াৰ ফলত প্রাকৃতিক ভাৰসাম্য ৰক্ষা হৈ থাকে। এই
জলবিভাজিকা ব্যৱস্থাপনাৰ দ্বাৰ সংশ্লিষ্ট সম্প্ৰদায়ৰ মাথোন উৎপাদন আৰু উপাৰ্জন বৃদ্ধিয়েই
নহয় খৰাং আৰু বানপানীৰ সমস্যাও দূৰ কৰি নদীবান্ধৰ নামনি অঞ্চলৰ বাসিন্দাৰ জীৱন সুচল
কৰে। বিভিন্ন দল সংগঠনসমূহে বৃহত নদীবান্ধৰ বিকল্প হিচাপে পুৰণিকলিয়া পানী সঞ্চয়নৰ
পদ্ধতিৰে কাম কৰি আহিছে। কিছুমান সম্প্ৰদায়ে প্রায় এশমান পৰম্পৰাগত পদ্ধতিৰে পানী
সংৰক্ষণ কৰি আহিছে। মাটিত গাঁত খান্দি বা হৃদ বান্ধি মাটিৰ জলভাগ আবদ্ধ কৰে, ঠায়ে ঠায়ে
জলবিভাজিকা নিৰ্মাণ কৰে, বিভিন্ন প্ৰকাৰেৰে মাটিৰে নাইবা শিলেৰে পাৰ বান্ধি পানী সংৰক্ষণ
কৰে, বালি আৰু চূণেৰে জলাধাৰ নিৰ্মাণ কৰে, ঘৰৰ চালত পানী জমা কৰিবলৈ ব্যৱস্থাপনা
লয়। এনে কৰাৰ ফলত GIST জলভাগৰ স্তৰ বৃদ্ধি হৈছে আৰু আনকি নদীয়েও পুনৰজীৱন
লাভ কৰিছে।

ভাৰতবৰ্ষত পানী সঞ্চয় প্ৰক্ৰিয়াটো এটা অতি পূৰনি ধাৰণা। যেনেকৈ অতীত কালৰ
পৰা ৰাজস্থানৰ খাদিনচ (Khadins) আৰু নাদিচ (Nadis), মধ্যপ্ৰদেশ আৰু উত্তৰপ্ৰদেশৰ বান্দিচ্‌
(bundhis), মহাৰাষ্ট্ৰৰ বান্ধাৰাছ (bandharas) আৰু তাল (tals) বিহাৰৰ এহাৰ (Ahars) আৰু
পাইনেজ (Pynes) হিমাচল প্ৰদেশৰ কোলহ (Kulh) আৰু জন্মুৰ কাণ্ডি (Kandi) অঞ্চলত
পুখুৰী খান্দি পানী সঞ্চয় কৰি আহিছে। একেদৰে তামিলনাডুৰ এৰিছ (2119), কেৰেলাৰ

প্রাকৃতিক সম্পদৰ বাৱসহাপনা

2798

--- Page 283 ---
এৰ---- পানী ধাৰণ কৰা অঞ্চল
খদিন নাইবা কৃষি ভুমি

তৰাং অঞ্চল

BF-16.3 পৰম্পৰাগত পানী সঞ্চয় পদ্ধতি - এটা আদশ ‘দিন’ পদ্ধতি

সাৰেংগামস্‌ (Surangams), কৰ্ণাটক কাট্টাছ আদিত পুৰণি কালৰ পানী সঞ্চয় পদ্ধতি। ইয়াৰ
ফলত আজিও সহজে পানী পাব পৰা যায় (চিত্ৰ 16.3) | এই পানী সঞ্চয় পদ্ধতিবোৰ অতি
স্থানীয় ব্যৱস্থা আৰু ইয়াৰ পৰা স্থানীয় বাসিন্দাবোৰ লাভবান হয়। এনেধৰণৰ প্রক্ৰিয়াবোৰত
স্থানীয় মানুহবোৰে ব্যৱস্থাপনা হাতত ল’লে সম্পদবোৰৰ অপচয় কম হয়।

সমান ভূভাগত জল সঞ্চয়নৰ গঠন প্রায় অৰ্ধচন্দ্ৰাকৃতিৰ মাটিৰ বান্ধ, নাইবা চাপৰ, পোন
কংক্ৰিত আৰু শিলগুটিৰে বন্ধোৱা “চেক WI” (Check dams) সাধাৰণতে বোৱতী পানীয়ে
কৰা দ নলা বা জানত নিৰ্মাণ কৰা হয়। এই গঠনবিলাকৰ সংলগ্ন পুখুৰীত বাৰিষাৰ বৰষুণৰ
পানীৰে উপচি থাকে। ডাঙৰ ডাঙৰ পুখুৰীবিলাকত গোটেই বছৰ ধৰি পানী থাকে। কিন্তু বেছিভাগ
জলশয়ৰ পানী খৰালি ঠিক ছমাহমানৰ ভিতৰত শুকাই যায়। এই ব্যৱস্থাপনাৰ মুখ্য উদ্দেশ্য
পানী ধৰি ৰখাটো নহয়, ভূগৰ্ভৰ পানী উদ্‌জীৱিত কৰাটোহে এই ভূগৰ্ভৰ পানী ভাগৰ বহুতো
সুবিধা আছে। ইয়াৰ পানীভাগ বাষ্পীভৱন নহয় কিন্তু মাটিভাগত বিয়পি গৈ গছ-গছনিক পানী
যোগান ধৰে, নাদ পানীৰে পূৰ্ণ কৰি ৰাখে। লগতে, পুখুৰী নাইবা কৃত্ৰিম হদৰ বন্ধ পানীৰ দৰে
এই পানী ভাগ মহৰ প্রজনন ক্ষেত্ৰ নহয়। ইয়াৰোপৰি ভূগৰ্ভৰ পানীভাগ তুলনামূলকভাৱে মানুহ
আৰু আন জীৱ জন্তুৰ বৰ্জিত পদাৰ্থৰদ্বাৰা দূষিত নহয়।

তোমালোকৰ অঞ্চলত থকা পৰম্পৰ৷গত পানী সঞ্চয়ন পদ্ধতি বা ব্যৱস্থাপনাবোৰ বিচাৰি
উলিওৱা |

পাহাৰীয়া অঞ্চল বা সমতল অঞ্চল বা মালভূমি অঞ্চলৰ পৰম্পৰাগত পানী সঞ্চয়ন
পদ্ধতিবোৰৰ মাজত তুলনা কৰা।

তোমালোকৰ স্থানীয় অঞ্চলৰ পানীৰ উৎসবোৰ বিচাৰি উলিওৱা। সকলো মানুহ বাস কৰা
সেই অঞ্চলত পানী প্ৰচুৰ পৰিমাণে পাইনে?

16.4 কয়ল৷ আৰু পেট্ৰলিয়াম (Coal and Petroleum)

প্রাকৃতিক সম্পদ যেনে--- অৰণ্য, বন্যপ্ৰাণী আৰু পানী সংৰক্ষণ আৰু বহনক্ষম ব্যৱহাৰৰ ক্ষেত্রত
থকা কিছুমান সমস্যাৰ বিষয়ে জানিব পাৰিলো। সুপৰিকল্পিতভাৱে এইবোৰ ব্যৱহাৰ কৰিলে
সৰ্বকালৰ বাবে আমাৰ প্রয়োজন পূৰ হ’ব। এতিয়া আমি আন এটা লাগতীয়া সম্পদ-_ জীৱাশ্ম
ইন্ধন (Fossil Puel) অৰ্থাৎ কয়লা আৰু cory RAIS বিষয়ে আলোচনা কৰিম। কয়লা আৰু
পেট্ৰ’লিয়াম আমাৰ অতি প্ৰয়োজনীয় শক্তিৰ Ger | শিল্প বিপ্লৱৰ পাছৰ পৰাই আমাৰ মৌলিক
প্রয়োজনৰ বাবে আৰু দৈনন্দিন ব্যৱহৃত বস্তু যথেষ্টভাৱে পাবৰ বাবে আমি শক্তিৰ ব্যৱহাৰ কৰি
আহিছে৷ এই প্রয়োজনীয় শক্তি সংৰক্ষিত কয়লা আৰু পেট্ৰ’লয়ামৰ পৰাই আহৰন কৰা হয়।

276 বিজ্ঞান

--- Page 284 ---
এনেধৰণৰ শক্তিৰ উৎস থকা সম্পদবোৰৰ ব্যৱস্থাপনা আৰু আগতে উল্লেখ কৰি অহা
বন আৰু বন্যপ্ৰাণী জাতীয় সম্পদৰ ব্যৱস্থাপনাৰ মাজত কিছু পাৰ্থক্য আছে। বহুকৌটি বছৰৰ
আগতে ভূগৰ্ভত তলিত জীৱদেহ গেলি-পচি ইয়াৰ পৰ৷ কয়লা আৰু পেট্ৰ’লিয়ামৰ সৃষ্টি হৈছিল।
যিমান সাৱধানতাৰে ব্যৱহাৰ নকৰে৷ কিয় অদূৰ ভৱিষ্যতে এইবোৰ নিঃশেষ B'S | আৰু সেইবাবেই
এইবোৰৰ কিবা বিকল্প শক্তিৰ উৎসৰ অনুসন্ধান কৰিব লাগিব। এনেকৈ ব্যৱহাৰ কৰি থাকিলে
এইবোৰ আৰু কিমানদিন উপলভ্য হ’ব সেইটো অতি চিন্তনীয় বিষয়। আমাৰ এতিয়ালৈকে
সন্ধান পোৱা খনিৰ পৰা অনুমান কৰিব পাৰি যে অনাগত 40 বছৰ মানহে আমি পেট্ৰ’লিয়াম
আহৰন কৰিব পাৰিম আৰু 200 বছৰ মান কয়লা সম্পদসমূহ লাভ কৰিম।

কিন্তু শক্তিৰ বিকল্প উৎস বিবেচনাৰ বাবে কয়লা আৰু পেট্ৰলিয়ামৰ ব্যয়ৰ হাৰেই যথেষ্ট
নহয়। যিহেতু কয়লা আৰু পেট্ৰ’লিয়াম বায়’মাচ (biomas) ৰ পৰা গঠন হয় সেইকাৰণে ,
কাৰ্বনৰ উপৰিও হাইড্ৰ’জেন, নাইট্ৰ’জেন আৰু ছালফাৰ আদিত ইয়াত পোৱা যায়। যেতিয়া এই
পদাৰ্থসমূহ দহন কৰা হয় তেতিয়া ইয়াৰ পৰা কাৰ্বনডাই অক্সাইড, পানী, নাইট্ৰ’জেন আৰু ছালফাৰৰ
অক্সাইড উৎপন্ন হয়। কম অক্সিজেনৰ উপস্থিতিত পদাৰ্থবোৰ দহন কৰিলে কাৰ্বন ডাই অক্সাইডৰ
সলনি কাৰ্বন মন’অক্সাইড উৎপন্ন হয়। এই উপজাত পদাৰ্থ যেনে ছালফাৰৰ অক্সাইড, নাইট্ৰ’জেন
আৰু কাৰ্বন মন"অক্সাইডসমূহ উচ্চ গীঢ়তাত অতি বিষাক্ত হয় আৰু কাৰ্বন ডাই অক্সাইড গেছ
এটা সেউজগৃহ গেছ। অন্য কথাত কয়লা আৰু পেট্ৰ’লিয়ামত প্ৰচুৰ পৰিমাণৰ কাৰ্বন নিহিত হৈ
থকাৰ বাবে এই সকলো বোৰ কাৰ্বন দহনৰ ফলত কাৰ্বন ডাই অক্সাইডলৈ পৰিবৰ্তন হৈ বায়ুমণ্ডলত
কাৰ্বন ডাই অক্সাইড পৰিমাণ বৃদ্ধি কৰে। ইয়াৰ পৰিপেক্ষিতত গোলকীয় উষ্ণতা বৃদ্ধি হ'বলৈ
ধৰিছে। সেইকাৰণে এই সম্পদবোৰৰ সুবিবেচনাৰে ব্যৱহাৰ কৰাৰ প্ৰয়োজন।

কাৰ্যকলাপ-16.10.
= _ কয়লা বৈদ্যুতিক উৎপাদন উদ্যোগবোৰত ব্যৱহাৰ কৰা হয় আৰু পেট্ৰ’লয়ামৰ
উপজাত পদাৰ্থ যেনে পেট্ৰ’ল, ডিজেল আদি বিভিন্ন প্রকাৰৰ যান বাহন, জাহাজ,
উৰাজাহাজ আদি চলাবৰ কাৰণে ব্যৱহাৰ কৰা হয়। বিদ্যুৎচালিত সা-সজুলি,
যোগাযোগ ব্যৱস্থাৰ অবিহনে আমাৰ দৈনন্দিন জীৱনৰ কথা ভাবিব নোৱাৰে। তেন্তে
কেনেকৈ আমি কয়লা আৰু পেট্ৰ’লিয়ামৰ ব্যৱহাৰ হাস কৰিম ভাবিব পাৰিবানে?
কিছুমান সাধাৰণ উপভোগ প্ৰক্ৰিয়াৰ বাচনিৰদ্বাৰা শক্তিৰ ব্যৱহাৰৰ হাৰত পাৰ্থক্য আনিব
পাৰি। এতিয়া তলত উল্লেখ কৰা পদ্ধতিবোৰৰ কোনটোৰ সুবিধা,অসুবিধা আৰু পৰিবেশ হিতৈষী,
ভাবোচোন-_
(i) বাছত উঠি যাত্ৰা কৰিলে, নিজৰ গাড়ীলৈ যাত্ৰী কৰিলে নতুবা খোজ কাঢ়ি বা চাইকেল
চলাই যাত্ৰা কৰিলে।
(ii) বৈদ্যুতিক বাল্ব বা ফ্ল’ৰেচেণ্ট টিউব ঘৰত ব্যৱহাৰ কৰিলে,
(iii) ওপৰলৈ উঠিবলৈ RES বা খট্‌ খটি ব্যৱহাৰ কৰিলে।
liv) ঠাণ্ডা দিনত চুৱেটাৰ পিন্ধিলে বা বৈদ্যুতিক হিটাৰ ব্যৱহাৰ কৰিলে।
কয়লা আৰু পেট্ৰ’লিয়াম ব্যৱস্থাপনাৰদ্বাৰা আমি ব্যৱহাৰ কৰা ইঞ্জিনবোৰৰ কাৰ্য ক্ষমতা
কৰিব পাৰি। যাতায়তত ব্যৱহাৰ কৰা গাড়ীৰ ইঞ্জিনত আভ্যন্তৰিনভাৱে ইন্ধন দহন কৰা হয়।
গৱেষণাৰ দ্বাৰা দেখা গৈছে যে আজি কালি গাড়ীৰ ইঞ্জিনত ইন্ধন সম্পূৰ্ণভাৱে দহন কৰি ইয়াৰ
কাৰ্যক্ষমতা বৃদ্ধি কৰিব পাৰি আৰু ইয়াৰ ফলত প্ৰদূষণ হাস কৰিব পাৰি।

প্ৰাকৃতিক সম্পদৰ VASAT

YA AE

--- Page 285 ---
{১

কার্যকলাপ-16.11

= তোমালোকে নিশ্চয় গাড়ীৰ পৰা নিৰ্গত হোৱা Euro I আৰু Euro I আৰ্হিৰ বিষয়ে
aie | এই আৰ্হিবোৰে বায়ু প্ৰদূষণ হাস কেনেকৈ কৰে বিচাৰ কৰা।

16.5 প্ৰাকৃতিক সম্পদ ব্যৱস্থাপনাৰ এক আভাস (AN OVERVIEW OF
NATURAL RESOURCES MANAGEMENT)

প্রাকৃতিক সম্পদসমূহৰ বহনক্ষম ব্যৱস্থাপনা এক জটিল কাম। এই বিষয়ত আমি সকলো মানুহে
মুক্ত মনে আৰু অতি আগ্ৰহেৰে আগবাঢ়ি আগভাগ লব লাগিব বিশেষকৈ এই বিষয়ত জড়িত
অংশীদাৰসকলৰ স্বাৰ্থত। আমি এইটো মানিবই লাগিব যে মানুহে নিজৰ সুবিধা তথা স্বাৰ্থকহে
আগভাগ দিব। কিন্তু নিজৰ স্বাৰ্থ সিদ্ধিৰ কাৰণে সম্পদবোৰৰ আহৰণৰ অভিপ্ৰায়ে যে বহুতো
মানুহৰ ক্ষতিসাধন কৰিছে আৰু ই আমাৰ পৰিবেশ ধ্বংস কৰি আহিছে এই উ পলব্ধি লাহে-
লাহে জাগ্ৰত হ’বলৈ ধৰিছে। আইন নীতি-নিয়মৰ উপৰিও আমি আমাৰ প্রয়োজনীয় সম্পদসমূহ
ব্যক্তিগত আৰু সমূহীয়া প্ৰয়োজনৰ ভিত্তিতহে ব্যৱহাৰ কৰিব লাগে যাতে প্রতিজনে বিকাশৰ
ফল ভোগ কৰিব পাৰিব আৰু লগতে ভবিষ্যত প্রজন্মৰ কাৰণে সুৰক্ষিত হ'ব।

আমাৰ প্রাকৃতিক সম্পদ যেনে বন আৰু বন্যপ্ৰাণী পানী, কয়লা, আৰু পেট্ৰ’লিয়ামসমূহ সুপৰিকল্পিতভাৱে
ব্যৱহাৰ কৰিব লাগে।

তিনিটা নীতি '][২০]৷০০', 'Reuse,' আৰু ‘Recycle’ ৰ al পৰিবেশৰ ওপৰত হেঁচা কম কৰিব AAT |
বিভিন্ন 9081:201001218 বোৰৰ আগ্ৰহৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি বনসম্পদসমূহৰ প্রকৃত ব্যৱস্থাপনা লব পাৰি।
জলসম্পদসমূহক MAE কৰি ৰাখিলে জনসাধাৰণৰ সামাজিক, অৰ্থনৈতিক আৰু পৰিবেশ সম্পৰ্কীয় প্রভাৱ

পৰে। বৃহৎ নদীবান্ধৰ সলনি স্থানীয় পৰস্পৰাগত পদ্ধতিৰে পানীৰ সঞ্চয়ন কৰিব লাগে। স্থানীয় সম্পদৰ
নিয়ন্ত্ৰণৰ দায়িত্ব স্থানীয় জনসাধাৰণৰ ওপৰত ন্যস্ত কৰিব লাগে।

জীৱাশ্ম-ইন্ধন (Fossil Fucles), কয়লা, আৰু পেট্ৰ’লিয়াম এসময়ত শূন্য হৈ যাব। কাৰণ এইবোৰ আমি দহন
কৰি আছে৷৷ এইবোৰ দহনৰ ফলত পৰিবেশ প্ৰদূষণ হৈ আছে। সেইকাৰণে এই সম্পদবোৰ সুবিবেচনাৰে
ব্যৱহাৰ কৰিব লাগে।

1. পৰিবেশৰ ক্ষমতা ৰক্ষাৰ কাৰণে ঘৰখনত কেনেধৰণৰ পৰিবৰ্তনৰ পৰামৰ্শ আগবঢ়াবা?
2. পৰিবেশৰ ক্ষমতা ৰক্ষাৰ কাৰণে তোমালোকৰ বিদ্যালয়ত কেনেধৰণৰ পৰিবৰ্তনৰ পৰামৰ্শ দিবা?
. এই অধ্যায়ত আমি দেখিলো বন আৰু বন্যপ্ৰাণীৰ প্রধানকৈ চাৰিটা অংশীদাৰ (Stake holders) আছে।

এইবোৰৰ ভিতৰত কোনটো অংশীদাৰৰ বনসম্পদৰ ব্যৱস্থাপনাৰ বিষয়ে সিদ্ধান্ত ল’ব পৰা কৰ্তৃত্ব থাকিব লাগে?

তুমি কিয় তেনেকৈ ভাবা?

--- Page 286 ---
. তলৰ সম্পদসমূহৰ ওপৰত এজন সাধাৰণ ব্যক্তি হিচাপে কেনেধৰণৰ ব্যৱস্থাপনাৰ দায়িত্ব ল’বা
(a) বন আৰু বন্যপ্ৰাণী

(b) জলসম্পদ
(০) কয়লা আৰু পেট্ৰলিয়াম
. তুমি এজন সাধাৰণ ব্যক্তি হিচাপে বিভিন্ন ধৰণৰ প্রাকৃতিক সম্পদবোৰৰ ব্যৱহাৰ কম কৰিবলৈ কি কৰিবা?

যোৱা এটা ABE ধৰি তুমি কেনেধৰণৰ কাৰ্যপন্থা হাতত লৈছা তাৰ এটা তালিকা প্রস্তুত কৰ৷ (পাঁচটাকৈ)
(a) আমাৰ প্রাকৃতিক সম্পদ সংৰক্ষণ
(b) আমাৰ প্ৰাকৃতিক সম্পদৰ ওপৰত হেঁচা বৃদ্ধি
. এই পাঠত উত্থাপন হোৱা সমস্যাৰ ভিত্তিত আমাৰ প্ৰাকৃতিক সম্পদসমূহৰ বহনক্ষম ব্যৱহাৰৰ কাৰণে তোমালোকৰ
জীৱন শৈলীৰ কি পৰিবৰ্তন কৰিবা?

প্রাকৃতিক সম্পদৰ বাযৱহাপনা 279

--- Page 287 ---
অধ্যায়- 1

1. @
অধ্যায়- 2

1. (0)
অধ্যায়-3

1. (0) ._ (০)
অধ্যায়-4

1. (9) . 0)
অধ্যায়-5

1. (০) . (b)
অধ্যায়-6

l. (০) . (a)
অধ্যায়-?

1. (0) . (b)
অধ্যায়- ৪

1. (b) ; ©
অধ্যায়-9

l. (0) . (0)

অযধ্যায়- 10
._(0) 2. (d) 3.
. (a) 5. (d) 6.

. দূৰত্ব 15 cm তকৈ কম; অসৎ আৰু বিৱৰ্ধিত।

._ লেন্‌ছৰ আনটো ফালে লেন্‌ছৰপৰা 16.7 cm দূৰত্বত; 3.3 cm, সংকুচিত, ওলোটা।

. 30cm

. 6.0 cm, দাপোণৰ পিছফালে, অসৎ, থিয়।

._]]}} = ] বুজায় যে দাপোণত গঠন হোৱা প্ৰতিবিম্ব লক্ষ্যবস্তুৰ সৈতে সমান আকাৰৰ। তাৰোপৰি ms ধনাত্মক
চিহ্নই বুজায় যে প্রতিবিম্ব অসৎ আৰু থিয়।

. দাপোণৰ পিছফালে ৪.6 cm দূৰত্বত, অসৎ; 2.2 cm, সংকিচত,

._ লক্ষ্যবস্তুৰ ফালে 54 cm দূৰত্বত ; 14 cm, বিবৰ্ধিত, সৎ, ওলোটা |

. —0.50 m; অবতল Coe

. + 0.67 m; অভিসাৰী লেন্ছ।

280 বিজ্ঞান

--- Page 288 ---
অধ্যায়- 11
]. (9) 2. (d)
5. (i) -0.18 m; (ii) +0.67 m
6. অবতল CB; -1.25 D

7. উত্তল (RR; +3.0D

অযধ্যায়- 12

. (0) 2. (b) 3. (d)

. সমাশন্তৰাল 6. 122.7 m; 4 গুণ

,. 3.33 0 8. 4.8 kQ 9.0.67A

. 4টা ৰোধক 12. 110 বাল্ব

ঠ}) ; 0]; [33%

. (i) 8W; (ii) 8W

. 0.724

. 250 W afo. fe. চেট 1 ঘণ্টা চলিলে।
120 W

._ (0) সংকৰ ধাতুৰ উচ্চ ৰোধকতাৰ বাবে।

(a) ব্যস্তানুপাতিক।

অযধ্যায়-৷3
1. (d) 2. (০0) 3. (৪) 4. (d)

6. (a) ভুল (b) শুদ্ধ (0) শুদ্ধ (d) ভুল
10. উলম্বভাৱে তললৈ

13. @ কাঁটাডালে ক্ষন্তেক সময়ৰবাবে এটা দিশত বিক্ষেপণ দেখুৱাব।
Gi) কাঁটাডালৰ বিক্ষেপণ হ'ব কিন্তু ওলোটা দিশত।
(iii) কাঁটাডালৰ বিক্ষেপণ দেখা নাযাব।

15. (a) সৌহতীয়া বুঢ়া আঙুলি নীতি, (b) ফ্লেমিঙৰ বাওঁহতীয়া নীতি, (0) ফ্লেমিঙৰ সোইতীয়া নীতি

অধ্যায়-14
1. (b) 2. (0) 3. (0)

অধ্যায়-15
1. (a) ,(0), (0)

উত্তৰমালা 281

--- Page 289 ---
2 82

--- Page 290 ---
পৰিশিষ্ট

(Understanding disability and differently abled people)

আগৰ পাঠত(নৱম শ্ৰেণীত) মানুহৰ আগিংক বিকলতা, ইয়াৰ প্রকাৰ আৰু কাৰণ সম্পৰ্কে আলোচনা কৰাৰ উপৰিও
শাৰীৰিক অক্ষমতা আৰু প্রতিবন্ধকতাৰ লগত বিকলতা কেনেকৈ জড়িত হৈ থাকে সেই সম্বন্ধেও এটি বিৱৰণ দাঙি ধৰা
হৈছে। জন্মগতভাবে অথবা জন্মৰ ATS) সময়ত হোৱা বিভিন্ন ঘটনাক্ৰমত কেতিয়াবা মানুহৰ অংগৰ বিকৃতি ঘটে আৰু
কৰ্মক্ষমতা লোপ পায় সিয়ে মানুহক শাৰীৰিকভাবে অক্ষম কৰি তোলে। এই অক্ষমতাই মানুহক ব্যক্তিগত, সামাজিক তথা
সাংস্কৃতিক ক্ষেত্ৰত কেতবোৰ অত্যাৱশ্যকীয় কাৰ্য্য কৰাত বাধাৰ সৃষ্টি কৰে। অথচ এনে ব্যক্তিয়ে আন সক্ৰিয় অংগবোৰৰ দ্বাৰা
এনে কিছু ক্ষমতা আহৰণ কৰে যে তেওঁলোকে স্বাভাৱিক ব্যক্তিৰ ক্ষমতাক চেৰ পেলায় বিস্ময়কৰ পাৰদৰ্শিতা প্ৰদৰ্শন কৰিব
পাৰে। সেইবাবে তেনে লোকক ‘বিশেষভাবে সক্ষম’ ব্যক্তি বোলা হয়। এনে ব্যক্তিৰ প্রতিভা আৰু পাৰদৰ্শিতাই বহু ক্ষেত্ৰত
মানৱ সমাজৰ উত্তৰণত অনন্য অৱদান আগবঢ়াই অহাৰ অনেক উদাহৰণ আছে।

বিকলত৷ আৰু প্ৰতিবন্ধকতা প্ৰতিৰোধৰ উপায় ঃ

২০০১ চনৰ সমীক্ষা অনুযায়ী সমগ্ৰ বিশ্বৰ মুঠ জনসংখ্যাৰ ভিতৰত প্রায় ২.১৩ শতাংশ প্রতিবন্ধী লোক আছে।
জনসংখ্যা বৃদ্ধিৰ লগে লগে এই সংখ্যাও বৃদ্ধি পোৱা দেখা গৈছে যদিও সম্প্ৰতি আগিংক বিকলতাযুক্ত প্রতিবন্ধী লোকৰ
সংখ্যা আনুপাতিকভাবে হাস কৰাৰ উপায়ো বিচাৰি উলিয়াব পৰা গৈছে। মানৱ শৰীৰৰ বিকলতা, অক্ষমতা আৰু প্রতিবন্ধকতা
বৰ্তমানে নানা দিশৰ পৰা অধ্যয়ন কৰি এইবোৰৰ প্ৰাদুৰ্ভাৱ বহু পৰিমাণে হাস কৰিব পৰা হৈছে। ব্যক্তিগত, পাৰিবাৰিক,
সামাজিক আৰু কিছুমান বিজ্ঞানভিত্তিক কৰ্মপন্থা তথা সাৱধানতা এনে দিশসমূহৰ ভিতৰত সামৰি লোৱা হয়। HANS পৰা
আৰম্ভ কৰি জীৱনৰ অন্তিম পৰ্য্যায়লৈ অৱলম্বন কৰিবলগীয়া এই সাৱধানতাবোৰ প্ৰধানতঃ তিনিটা ভাগত ভাগ কৰিব পৰা
যায়।--

১) জন্মৰ পূৰ্বকালীন সাৱধানতা

২) জন্মকালীন সাৱধানতা আৰু

৩) জন্মৰ পৰবৰ্তীকালীন সাৱধানতা

১) জন্মৰ পূৰ্বকালীন সাৱধানতা ঃ

জন্মসূত্ৰে দেখা দিয়া আংগিক বিকলতাবোৰ মাতৃগৰ্ভত ভ্ৰূণ সংস্থাপনৰ পৰাই আৰম্ভ হয়। গৰ্ভাৱস্থাৰ তিনিমাহৰ ভিতৰত
এনে বিকলতাবোৰ প্রকাশিত হোৱাৰ সম্ভাৱনা অধিক। অৱশ্যে ভ্ৰূণ বিকাশৰ পিছৰ পৰ্য্যায়তো আন কিছুমান আগিংক বিসংগতি
হ’ব পাৰে। এই সকলো প্রকাৰৰ বিকলতা বহুলাংশে প্রতিৰোধ কৰাৰ বাবে যি সাৱধানতা বা প্রতিৰোধ ব্যৱস্থা গ্ৰহণ কৰাৰ
প্রয়োজন, তাত হ’বলগীয়া পিতৃ-মাতৃৰ ভূমিকাই প্রধান। সম্তানসম্ভৱা নাৰীয়ে গৰ্ভকালীন সময়চোৱাত লোৱা শাৰীৰিক,


--- Page 291 ---
মানসিক আৰু পৌষ্টিক সাৱধানতাই হ’ল সকলো প্রকাৰে সুস্থ সন্তান জন্ম দিয়াৰ মূল চাবি-কাঠি। ইয়াত সম্ভাৱ্য পিতৃৰ
সহযোগো নিশ্চয় অপৰিহাৰ্য্য। এনে কিছুমান প্রধান সাৱধানতা তলত দিয়া ধৰণৰ---

ক) নাৰীয়ে উপযুক্ত বয়সতহে সন্তান জন্মৰ পৰিকল্পনা কৰা উচিত। সাধাৰণতে ২০-৩০ বছৰ বয়সীয়া মাতৃৰ গৰ্ভত
স্থিতি লোৱা ভ্ৰূশৰ বিকাশ সম্বন্ধীয় বিসংগতিৰ সম্ভাৱনা নিচেই কম।

খ) গৰ্ভধাৰণৰ কালছোৱাত নাৰীয়ে নিয়মিতভাবে চিকিৎসকৰ পৰামৰ্শ লোৱা উচিত। কিয়নো গৰ্ভধাৰণৰ সময়ত
দেখা দিয়া A ৰোগেই পিছলৈ প্ৰতিবন্ধী শিশু হিচাপে জন্মাৰ কাৰণ হ’ব পাৰে।

গ) মাতৃয়ে দুটা শিশু জন্ম দিয়াৰ মাজৰ ব্যৱধান অতি কমেও তিনিবছৰ হ’ব লাগে।

ঘ) গৰ্ভধাৰণৰ সময়ছোৱাত গৰ্ভৱতী নাৰীয়ে গধুৰ বস্তু দাঙি লোৱা অনুচিত। এই সময়ছোৱাত কষ্টকৰ কাম এৰাই
চলিব লাগে আৰু যথেষ্ট বিশ্ৰাম লব লাগে।

ঙ) সম্তলিত আহাৰ গ্রহণ গৰ্ভৱতী নাৰীৰ প্রধান কৰণীয়। উপযুক্ত পৰিমাণৰ প্রটিন, শৰ্কৰা, স্নেহ পদাৰ্থ, ভিটামিন,
মণিক আদিৰ অভাৱে বিকশিত ভ্ৰূণৰ শাৰীৰিক আৰু মানসিক বিকাশ অনিয়মীয়া হোৱাৰ কাৰণ হ’ব পাৰে।

চ) ওষধ সেৱন কৰাৰ ক্ষেত্ৰত গৰ্ভৱতী নাৰী যথেষ্ট সাৱধান হোৱা Glow | চিকিৎসকৰ দ্বাৰা অনুমোদিত নোহোৱা
কোনো দৰৱেই লোৱা উচিত নহয়। কাৰণ ভ্ৰূণৰ কোষবোৰত চলি থকা জৈৱ ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়াত দৰৱৰ লগত
থকা ৰাসায়নিক পদাৰ্থই বিষক্ৰিয়া ঘটাই বিকাশত বাধা দিব পাৰে।

ছ) গৰ্ভধাৰণৰ প্রথম তিনিমাহলৈ নাৰীয়ে সকলো প্রকাৰৰ তেজস্ক্ৰিয় বিকিৰণৰ পৰা আতৰি থকা দৰকাৰ |
চিকিৎসকৰ পৰামৰ্শ অবিহনে ৰঞ্জন ৰশ্মি দেহত লোৱাটো সম্পূৰ্ণ বৰ্জনীয়।

জ) গৰ্ভস্থ সন্তানক সৰ্বাংগ সুন্দৰৰূপে জন্ম দিবলৈ হ’লে নাৰীয়ে পৰিত্যাগ কৰিবলগীয়া অন্যতম অভ্যাস হ’ল
ধূুম্ৰপান আৰু সুৰাপান। এই দুই অভ্যাসযুক্ত মাতৃয়ে জন্ম দিয়া শিশুৰ দৈহিক আৰু স্নায়ৱিক বিকাৰগ্ৰস্থতা
হোৱাৰ পূৰ্ণ সম্ভাৱনা থাকে।

বৰ্তমানে জীনিয় পৰীক্ষণ পদ্ধতিৰে আগতীয়াকৈ পুৰুষ আৰু নাৰীৰ জীনিয় পদাৰ্থ যেনে ক্ৰম’জম, ডি.এন.এ আৰু
আৰ.এন.এ পৰীক্ষা কৰি বিকলাংগ সন্তান জন্ম ৰোধ কৰিব পৰা হৈছে। জন্ম নিয়ন্তুণত এনে প্ৰযুক্তিৰ ব্যৱহাৰক জীনিয়
হস্তক্ষেপন (Genetic intervention) বোলা হয়। এই ব্যৱস্থাত উন্নত বৈজ্ঞানিক পদ্ধতিৰে সম্ভতান জন্ম দিব খোজা দম্পতিৰ
দেহত প্ৰথমে কোনে৷ ক্ৰম’জমৰ বিসংগতি (গঠন আৰু সংখ্যাৰ ক্ষেত্ৰত), জন্মগত বিপাকীয় ত্ৰুটি, তেজৰ ৰাসায়নিক ত্ৰুটি
আদি আছে নেকি তাকে পৰীক্ষা কৰা হয়। বিসংগতিপূৰ্ণ ব্যক্তিক অগতীয়াকৈ সন্তান জন্ম দিয়াৰ পৰিকল্পনা পুনৰ বিবেচনা
কৰাৰ পৰামৰ্শ আগবঢ়োৱা হয় যাতে এই বিসংগতিয়ে ভল্ৰণদেহত আগিংক বিকলতাৰ সৃষ্টি কৰি প্রতিবন্ধী শিশুৰ জন্ম হ’ব
নোৱাৰে। জীনিয় হস্তক্ষেপনৰ দ্বাৰা ‘ডাউনৰ লক্ষণ’, টে-চাক্স ৰোগ, ‘ফিনাইল কিট নুৰিয়া’ আদি বংশগত ৰোগৰ পৰা হাত
সাৰিব পৰা গৈছে। ইয়াৰ উপৰিও এমনিওচেন্টেছিছ"(/101160021.69818) বা ভ্ৰূণৰস পৰীক্ষা পদ্ধতিৰে ভ্ৰণক আগুৰি ৰখা
ৰসবিধ পৰীক্ষা কৰি HAS থকা জীনিয় ৰোগ সম্পৰ্কে জানিব পৰা যায় আৰু ভ্ৰূণৰ বিকাশ বিষয়ত উপযুক্ত ব্যৱস্থা গ্ৰহণ কৰিব
পৰা AA | এনেবোৰ ব্যৱস্থাৰ বহুল প্ৰয়োগ আৰু প্ৰচাৰে বিকলাংগ সন্তানৰ জন্মৰ হাৰ বহু পৰিমাণে লাঘৱ কৰিব পাৰিব বুলি
আশা কৰিব পাৰি।

aS |

(xn
i

--- Page 292 ---
২) জন্মগ্ৰহণ কালীন সাৱধানতা 3

গৰ্ভস্থ Tl কোনো কোনো কাৰণত মাতৃৰ GAYS অস্বাভাৱিকভাবে অৱস্থান কৰে। ইয়াৰ ফলত প্রসৱৰ সময়ত
সাৱধানতা অৱলম্বন নকৰিলে শিশুৰ অংগৰ ক্ষতি হোৱাৰ লগতে আভ্যন্তৰীণ অংগত আঘাতপ্রাপ্ত হোৱাৰ সম্ভাৱন৷ থাকে।
সেয়েহে অভিজ্ঞ চিকিৎসকৰ উপস্থিতিতহে way প্ৰসৱ হোৱাটো নিৰাপদ।

©) জন্মৰ পৰবৰ্তীকালীন সাৱধানতা ঃ

সম্পূৰ্ণ সুস্থ আৰু স্বাভাৱিকভাবে জন্ম গ্ৰহণ কৰাৰ পিছতো কিছুমান ক্ষেত্ৰত শিশুৰ দেহৰ বাহিৰ বা ভিতৰৰ অংগৰ ক্ষতি
হোৱাৰ আশংকা থাকে। এই বিষয়ত তলৰ সাৱধানতাবোৰ গুৰুত্ব সহকাৰে মানি চলাতো দৰকাৰ।
ক) শিশুৰ দেহত অণুজীৱৰ সংক্ৰমণ নহ’বলৈ পৰিষ্কাৰ পৰিবেশতহে ৰাখিব লাগে।
খ) শিশুক প্রথম ছমাহ মাতৃদুগ্ধহে পান কৰাব লাগে। কিয়নো মাতৃদুগ্ধত আৱশ্যকীয় সকলো পুষ্টিদ্রব্যৰ লগতে
শিশুৰ বাবে ৰোগ প্রতিৰোধী এন্টিবডিও থাকে।

গ) চিকিৎসকৰ পৰামৰ্শ অনুযায়ী নিৰ্দিষ্ট দিনত ছিটা দিয়াৰ ব্যৱস্থা কৰিব লাগে। ইয়ে শিশুক আগিংক বিকলতা
সৃষ্টিকাৰী APP ৰোগৰ (যেনে পলিঅ’) পৰা ৰক্ষা কৰে।
ঘ) শিশুক নিয়মিতভাবে অভিজ্ঞ চিকিৎসকৰ দ্বাৰা পৰীক্ষা কৰাব লাগে।

এই সকলোবোৰৰ উপৰিও মানুহে জীৱনৰ বাকী কালচোৱাত ব্যক্তিগত ভাবেও কিছুমান সাৱধানতা অবলম্বন কৰা
উচিত। কিয়নো অসাৱধানতাই হ’ল দূৰ্ঘটনাৰ মূল কাৰণ আৰু দূৰ্ঘটনাই মানুহৰ দৈহিক ক্ষতি আনে৷ সেয়েহে সামাজিক নীতি-
নিয়মবোৰ পালনৰ যোগেদি সতৰ্কতা আৰু সাৱধানতাৰে কৰ্মক্ষেত্ৰত আগবঢ়া লোকে বহুক্ষেত্ৰত দূৰ্ঘটনাৰ পৰা হাত সাৰি
থাকিব পাৰে।

প্ৰতিবন্ধকতাৰ প্ৰকাৰ ঃ

ল’ক’মটৰ (Loco-motor) ঃ এই প্ৰতিবন্ধকতাত হাত আৰু ভৰিৰ বিভিন্ন ধৰণৰ বিসংগতি USGS | এই বিসংগতিসমূহ
জন্মগত নাইবা MATS ETS কোনো দূৰ্ঘটনাৰ জৰিয়তে হব পাৰে। কেতিয়াবা কোনো বিশেষ ৰোগত ভোগৰ বাবে বা
বয়সবৃদ্ধিৰ বাবেও এই বিসংগতিসমূহ দেখা দিব পাৰে।

নিম্ন উল্লেখিত বিসংগতিসমূহ ল’ক’ মটৰ প্ৰতিবন্ধকতাৰ অন্তৰ্গত-_
১) হাত বা ভৰিৰ স্থায়ী বিসংগতি।

২) ৰাজহাড়ৰ স্থায়ী বিসংগতি।

৩) শৰীৰৰ বিভিন্ন অংগত হোৱা স্থায়ী বিসংগতি।

৪) স্থায়ী স্নায়ৰিক বিসংগতি।

ছী

--- Page 293 ---
দা ষ্টশক্তিৰ প্ৰতিবন্ধকতা (Visual impairment) £

দৃষ্টিশক্তিৰ তিব্ৰতা (Visual acuity) v/v তকৈ কম হ’লে তাক দৃষ্টিশক্তিৰ প্ৰতিবন্ধকতা বা বিসংগতি বুলি ধৰা হয়।
দৃষ্টিশক্তিৰ তিৱ্ৰতা হ’ল কোনো ব্যক্তিয়ে ভিন-ভিন দূৰত্বৰ পৰা নানা আকাৰৰ বস্তু স্পষ্টকৈ মনিব পৰাৰ ক্ষমতা। উপযুক্ত
চিকিৎসা তথা সহায়ক যন্ত্ৰ ব্যৱহাৰৰ জৰিয়তে কাম কৰিবলৈ সম্ষম হোৱাজনক কম দৃষ্টি সম্পন্ন (Low vision) আৰু
সম্পূৰ্ণকৈ নেদেখাজনক অন্ধ (Blind) বুলি কোৱা Ba | দৃষ্টিশক্তিৰ বিসংগতিৰ পৰিসৰ (range) সমূহ হ’ল-

১) মৃদু (010) ঃ ৬/৯-৬/১৮
২) মধ্যমীয়া (moderate) £ ৬/৪০ -৪/৬০
©) তীব্র (severe) 3 ৩/৬০ -১/৬০
৪) গভীৰ (profound) 8 FC at 1 ft- Nil

মানসিক প্ৰতিবন্ধকতা (Mental Retardation) 3

মানসিক প্রতিবন্ধকতা হৈছে কোনো ব্যক্তিৰ অসম্পূৰ্ণ মানসিক বিকাশ, যাক বুদ্ধিমত্তাৰ অস্বাভাৱিকতা বুলিও কোৱা
হয়। মানসিক প্রতিবন্ধকতাৰ পৰিসৰ (Range) £-

১) নিমন্নসীমা 3 1Q 70-79 (25% প্রতিবন্ধকতা)
২) মৃদু 2 1Q 50-69 (50% প্রতিবন্ধকতা)
৩) মধ্যমীয়া 3 1Q 35-49 (75% প্রতিবন্ধকতা)
8) Sk 3 10 20-34 (90% প্ৰতিবন্ধকতা)
৫) গভীৰ 2 1Q 20 ৰ কম (100% প্ৰতিবন্ধকতা)

শ্ৰৱণ আৰু কথন (Hearing & Speech) প্ৰতিবন্ধকতাঃ

জন্মগতভাবেই কোনো ব্যক্তিৰ শ্ৰৱণশক্তি নাথাকিব পাৰে নাইবা পৰবৰ্তী সময়ত কোনো দূৰ্ঘটনা, স্বাস্থ্যজনিত কাৰণত
MMS হেৰুৱাব পাৰে। উদাহৰণস্বৰূপে মেনিনজাইটিজ (Meningitis) ৰোগত আক্ৰান্ত হোৱা ব্যক্তিয়ে শ্ৰৱণশক্তি হেৰুৱাব
পাৰে। অধিক প্ৰাবল্যৰ শব্দ উৎপন্ন হোৱা কাৰখানা আদিত কাম কৰিলেও কেতিয়াবা শ্ৰৱণশক্তিৰ বিসংগতি হোৱাৰ আশংকা
থাকে। আংশিকভাবে শ্রৱণশক্তি হেৰুওৱা ব্যক্তিয়ে নিৰ্দিষ্ট যন্ত্ৰৰ সহায়ত সঠিকভাবে শুনিবলৈ সক্ষম হয়। শ্ৰৱণৰ লগত কথনৰ
ওতঃপ্রোতঃ সম্পৰ্ক আছে। সেয়েহে সম্পূৰ্ণকৈ শ্ৰৱণশক্তি হেৰুওৱা ব্যক্তিৰ কথা কবলৈ বা ভাব বিনিময় কৰিবলৈ নানান
অসুবিধা হয়। তেওঁলোকে হাত, আঙুলি, মুখমণ্ডল আৰু চকুৰ নিৰ্দিষ্ট ভংগীমাৰে নিজৰ মনৰ ভাব প্রকাশ কৰে। এই ভংগীমাসমূহক
নিৰ্দিষ্ট ‘মানক চিহ্ন” হিচাবে গণ্য কৰা হয় আৰু এই ভংগীমাসমূহ কোনো স্থানৰ সামাজিক- সাংস্কৃতিক মানদণ্ডৰে BPS |

শ্ৰৱণ প্ৰতিবন্ধকতাৰ পৰিসৰ (Range of hearing impairedness) 2
ক) ন্যুনতম প্রতিবন্ধকতা $ ১৬-২৫ ডেচিবেল


--- Page 294 ---
খ) মৃদু প্রতিবন্ধকতা $ ২৬-৪০ ডেচিবেল

গ) মধ্যমীয়া প্রতিবন্ধকতা $ ৪১-৫৫ ডেচিবেল
ঘ) তীব মধ্যমীয়া প্রতিবন্ধকতা £ ৫৬-৭০ডেচিবেল
৬) তীৱ প্রতিবন্ধকতা £ ৭১-৯০ ডেচিবেল
চ) গভীৰ প্রতিবন্ধকতা $ ast ডেচিবেল

একাধিক প্ৰতিবন্ধকতা (Multiple Disabilities) 2

এনে প্রতিবন্ধকতাই শিশুৰ শিকন প্রক্ৰিয়াৰ লগতে জীৱনৰ স্বাভাৱিক কাৰ্য্যকলাপ সমূহত বিৰূপ প্রভাৱ পেলায়।
শ্ৰৱণ, দৃষ্টি, কথন, শাৰীৰিক আঘাত, মস্তিষ্কৰ আঘাত, চিন্তন, শিকন ইত্যাদি সম্পৰ্কীয় সকলো সমস্যাই এই প্রতিবন্ধকতাৰ
পৰিসৰত অন্তভূক্ত হয়। এনে প্রতিবন্ধকতা থকা শিশুৰ ক্ষেত্ৰত ইন্দ্ৰিয়ৰ সংজ্ঞাহীনতা, ব্যৱহাৰিক তথা সামাজিক নানা সমস্যাৰ
সন্মুখীন হোৱাৰো সম্ভাৱনীয়তা থাকে। অটিজিম (Autism) আৰু চেৰিবেল পালচি (Celebral palsy) এনে প্ৰতিবন্ধকতাৰ

ৰ

অন্তৰ্ভুক্ত।

অটিজিম (Autism) 2

ই হৈছে এনে এক স্নায়ৱিক বিসংগতি যিয়ে কোনো শিশুৰ মস্তিষ্কৰ দ্বাৰা পৰিচালিত সামাজিক আৰু আবেগিক ক্ৰিয়া
কলাপত বাধাগ্রস্ততা আনি ভাব বিনিময়, সামাজিক সম্পৰ্ক স্থাপন তথা কল্পনাশক্তি বিকাশৰ ক্ষেত্রত প্রত্যাহ্বান হৈ দেখা
দিয়ে। এটি অটিষ্টিক শিশুৰ ক্ষেত্ৰত দেখা দিব পৰা অন্যান্য কিছুমান সমস্যা হ’ল--- মানসিক বাধাগ্রস্ততা, শ্ৰৱণ তথা ভাব
প্রকাশৰ বিসংগতি আৰু বিকাশৰ ক্ষেত্ৰত থাকিবলগীয়া সমন্বয়ৰ বিসংগতি।

চেৰিৱেল পালচি (Celebral palsy) ¢

ই শিশুৰ চলন ক্ষমতা তথা শাৰীৰিক স্থিতি আৰু ভাৰসাম্যতা ৰক্ষা কৰাৰ ক্ষেত্ৰত থকা বিভিন্ন বিসংগতিবোৰক সামৰি
লয়। আঘাত বা মগজুৰ যিকোনো ধৰণে হোৱা ক্ষতিয়ে শিশুৰ চাল-চলন নিয়ন্তুণত প্রভাৱ পেলায়। ইয়াৰ লগতে মানসিক
প্রতিবন্ধকতা, মৃগী ৰোগ, কথন, শিকন, শ্ৰৱণ, দৃষ্টি সম্পৰ্কীয় বিসংগতিয়েও সংযোগ হৈ থকাৰ প্রৱণতা থাকে। চেৰিৱেল
পালচি এনে এটা বিসংগতি য’ত এটা অতিশয় বুদ্ধিমত্তাযুক্ত মন এটা অবাধ্য বা অনুশাসন নমনা দেহৰ ভিতৰত সোমাই থকাৰ
দৰে হয়। ইয়াৰ ফলত শৰীৰৰ মুখ্য চলন ক্ৰিয়া যেনে খোজকঢ়া, থিয় হোৱা আৰু সূক্ষ্ম চলনক্ৰিয়া যেনে-লিখা, মেচিন
চলোৱা, ছবি অঁকা, হাতেৰে কোনো বস্তু স্পৰ্শ কৰা আদিৰ উপৰিও বাক বাধাগ্রস্ততাও আহি পৰে।

প্রতিবন্ধীলোকৰ পুনঃ সংস্থাপন ঃ

যি সংহত ব্যৱস্থাপনাৰ দ্বাৰা বিশেষভাবে সক্ষম লোক সকলক শাৰীৰিক, মানসিক আৰু বৌদ্ধিক ক্ষেত্ৰসমূহত
উপযুক্ত কৰ্মদক্ষতা অটুট ৰাখিব পৰাকৈ সাজু কৰি তোলা হয় তাকেই পুনঃসংস্থাপন (Rehabilitation) বোলা হয়। ই এক
সুসংঘবদ্ধ কাৰ্য্যব্যৱস্থা য’ত চিকিৎসা, শৈক্ষিক, সামাজিক আৰু ব্যৱসায়িক দিশসমূহে একত্ৰিতভাবে এনে লোকৰ স্বাভাৱিক
জীৱন-যাপনৰ পথ সুচল কৰি দিয়ে। প্রতিবন্ধীসকলৰ পুনঃসংস্থাপনৰ প্ৰধান লক্ষ্য হৈছে-


--- Page 295 ---
ক) বিশেষ কৌশল আৰু, প্রযুক্তিৰ দ্বাৰ৷ শাৰীৰিক অক্ষমতা যথাসম্ভৱ আঁতৰ কৰা।
খ) প্ৰশিক্ষণৰ যোগেদি এনে ব্যক্তিক স্বাধীনভাবে জীৱন-যাপন তথা আত্মনিয়োজনৰ সুবিধা কৰি দিয়া।
গ) এইসকল ব্যক্তিৰ বিশেষ সক্ষমতাক উৎসাহিত কৰি অধিক বিকশিত কৰা।

এনেবোৰ লক্ষ্য আগত ৰাখি শাৰীৰিকভাবে প্রতিবন্ধী লোকসকলৰ পুনঃসংস্থাপনৰ বাবে অৱলম্বন কৰি অহা মুখ্য
ব্যৱস্থাবোৰ তলত উল্লেখ কৰা হ’ল-

১) জন্মগতভাৱে দেখা দিয়া বিসংগতি আৰু ৰোগ আগতীয়াকৈ নিৰূপণ কৰি দৰৱ বাশৈল্য চিকিৎসাৰ দ্বাৰা
শুধৰণি কৰা আৰু ভৱিষ্যতে পুনৰ এই ৰোগ দেখা দিয়াৰ পৰা বন্ধ কৰি ৰখা।

২) ফিজিওথেৰাপি আৰু চাইক’থেৰাপি পদ্ধতিৰে শাৰীৰিক আৰু মানসিক অক্ষমতাৰ দূৰীকৰণ কৰা।

৩) চাল-চলন আৰু অন্য অংগৰ বাধাগ্ৰস্ত সকলৰ বাবে কিছুমান সা-সঁজুলি যেনে প্রষ্টেচিচ,ট্ৰাই চাইকেল, হুইলচেয়াৰ,
কৃত্ৰিম হাত-ভৰি, লাখুটি, শুনা যন্তু, ৱেইলি পুথি আৰু পুথিভঁৰাল আদিৰ ব্যৱস্থা কৰা।

৪) প্ৰতিবন্ধীসকলক স্ব-নিয়োজন তথা ব্যৱসায়িক দিশত সুবিধা কৰি fra |

৫) এনে লোকসকলৰ লগতে তেওঁলোকৰ পৰিয়াল আৰু যত্ন লওঁতা ব্যক্তিৰ উৎসাহ আৰু দক্ষতা বৃদ্ধি কৰা।
৬) শাৰীৰিক বাধাগ্রস্ততাৰ প্রমাণ পত্ৰ প্ৰদান কৰি বিভিন্ন ক্ষেত্ৰত ৰেহাই আৰু লাভৰ সুবিধা কৰি দিয়া।

৭) নিবনুৱা ভাত্তা প্রদান কৰা।

৮) অৰ্থনৈতিক পুনঃসংস্থাপন, যেনে- AIT প্রদান, কৰ ৰেহাই ইত্যাদিৰ ব্যৱস্থা কৰা।

৯) বাধাহীনভাবে স্বাভাৱিক জীৱন-যাপন কৰিবলৈ সুবিধা কৰি দিয়া।

দেশৰ প্ৰতিগৰাকী প্রতিবন্ধী লোকক আৰ্থ-সামাজিক দিশত সুৰক্ষা প্রদানৰ বাবে কেন্দ্ৰীয় চৰকাৰে এলানি আইন
প্রণয়ন কৰিছে। এনে তিনিখন আইন হ’ল--_

১) প্রতিবন্ধী ব্যক্তি আইন, ১৯৯৫ (Person with disability Act, 1995) 3 এই আইনত প্ৰতিবন্ধী লোকৰ সম
অধিকাৰ, সুৰক্ষাৰ অধিকাৰ আৰু সকলোতে অংশগ্ৰহণ কৰাৰ অধিকাৰ সাৱ্যস্ত কৰা আছে।

২) ভাৰতৰ পুনঃ সংস্থাপন কাউঞ্চিল আইন, ১৯৯২ (Rehabilitation Council of India Act, 1992) 3 এই
আইনে প্রতিবন্ধী সকলৰ পুনঃসংস্থাপনৰ বাবে সেৱা আগবঢ়োৱা সংস্থাসমূহক মানৱ সম্পদ বিকাশৰ দিশত
কাম কৰাৰ সুবিধা প্রদান কৰে।

©) তঅটিজিম (Autism), চেৰিবেল পালচি (Celebral Palsy), মানসিক বাধাগ্ৰস্ততা আৰু বহুধা অক্ষমতাৰ বাবে
কল্যণকামী ৰাষ্ট্ৰীয় ন্যাস আইন, ১৯৯৯ (National trust for welfare of person with autism, celebral
palsy, mental retardation and multiple disability Act, 1999)

i

--- Page 296 ---
এই তিনিখন আইনৰ উপৰিও ভাৰত চৰকাৰৰ ‘অক্ষম শিশুৰ বাবে সংহত শিক্ষা আঁচনি, ১৯৭৪’ (Integrated Education
for Disabled Children-IEDC, 1974) ৰ যোগেদি প্রতিবন্ধী শিশুসকলক শিক্ষানুষ্ঠানসমূহত বিশেষ সুবিধা প্রদানৰ ব্যৱস্থা
কৰা হৈছে।

স্বাভাৱিকতে শাৰীৰিক বাধাগ্ৰস্ত লোকে বহু সময়ত কিছুমান খ৷ণাত্মক ভাবাবেগৰ বশৱৰ্তী হোৱা দেখা যায়। এই ক্ষেত্ৰত
পৰিয়ালৰ লোক বা সমাজৰ সকলে৷ লোকৰ গধুৰ দায়িত্ব হ’ল বিশেষভাৱে সক্ষম এই লোকসকলক মানসিকভাৱে উৎসাহিত
কৰি সমাজত সম অধিকাৰেৰে জীৱন নিৰ্বাহ কৰাৰ প্রতি অনুপ্ৰাণিত কৰা। এনে পৰিপ্ৰেক্ষিতত বিভিন্ন গণ-মাধ্যম যেনে-
বাতৰিকাকত, ৰেডিঅ’, দূৰদৰ্শন, বোলছবি আদিৰ মাধ্যমেৰে মানুহৰ দেহৰ আংগিক বিকলতাৰ কাৰণ আৰু ইয়াৰ ফলত হোৱা
শাৰীৰিক বাধাগ্ৰস্ততাৰ প্রকৃত বৈজ্ঞানিক ব্যাখ্যা প্ৰচাৰ কৰাত আগভাগ ল’ব লাগে। চৰকাৰ, বেচৰকাৰী সংস্থাৰ লগতে সমাজৰ
সকলো শ্ৰেণীৰ লোকে প্রতিবন্ধী লোকসকলৰ পুনঃ সংস্থাপনৰ সকলো ব্যৱস্থা গ্ৰহণৰ দ্বাৰা আৰু তেওঁলোকৰ বিশেষ প্রতিভা
সমূহৰ বিকাশৰ যোগেদি সমাজৰ উন্নয়নত তেনে ব্যক্তিসকলকো অংশীদাৰ হোৱাৰ সুবিধা কৰি দিয়া উচিত।